"Naǧyz saiasi küres endı bastaldy, tarih sahnasyna jaŋa tūlǧalar şyǧady. 30 jyldyq saiasat bızge mūndai mümkındıkter bermedı. Bızde jabyq saiasat boldy, aşyqtyq bolmady. Tek qana ekı taŋdau - ne bilıktı maqtaisyŋ, ne mülde ündemeisıŋ... Bolaşaqta sailauǧa tüsken ümıtkerler jeŋıske jetkılerı kelse, halyqqa jaqyn boluǧa jäne ärqaşan kezdesuler ūiymdastyryp otyruǧa mäjbür bolady". Būl pıkırdı QR Parlamentı Mäjılısınıŋ deputaty Berık Äbdıǧaliūly Adyrna.kz tılşısıne bergen sūhbatynda aitty.
ŞETELDIK SAIаSATKERLER JASTARǦA JAQYN, KEZDESUDEN QAŞPAIDY.
BIZDE NEGE BÄRI KERISINŞE?
"Nege Ükımet ökılderı, äkımdıkter jastarmen kezdesuge barmaidy? Onyŋ bır saiasi astary bar. Qazır mıne bız auyl äkımderın sailai bastadyq qoi. Däl osy sailau bastalǧannan keiın sol mehanizm ıske qosyluy kerek. Endıgärı sailauǧa tüsken azamattar ärqaşan ülken kısılermen, jastarmen kezdesetın bolady. Ol onyŋ atqaruy tiıs mındettı jūmysyna ainalady. Bügıngı künı bız myna auyl äkımderın sailaudy bastadyq, erteŋ audan äkımderın, qala äkımderın sailaimyz, partiia formaty auysady. Bolaşaqta sailauǧa tüsken ümıtkerler jeŋıske jetkılerı kelse, halyqqa jaqyn boluǧa jäne ärqaşan kezdesuler ūiymdastyryp otyruǧa mäjbür bolady"Mäjılıs deputatynyŋ aituynşa, bızdegı saiasi jüie būryn "jabyq" sipatta boldy.
"Al däl qazır bärı basqaşa sipat aluda. Memleket basşysy elde saiasi reformalar jürgızudı qolǧa aldy. Sailaudyŋ jaŋa formatyn auyl äkımderınen bastadyq, keiın audan, qala äkımderı sailanatyn bolady. Tarih sahnasyna jaŋa tūlǧalar kele bastaidy. Älbette, bärı bır mezette auysyp ketpeidı. Äuelı 30 paiyzy auysady, söitıp bırtındep-bırtındep aldaǧy 4-5 jylda bırazy janarady. Bilıkke endı kelgender osyndai aşyq formatqai beiımdeluı kerek. Sız ony "jastarmen kezdesuge şaqyrdyŋyz" delık. Ol mındettı türde sızdermen kezdesuge şyǧuy kerek. Öitkenı, sızder sailauşylarsyz. Erteŋ "būl adam kezdesuge kelmedı" dep jazasyzdar. Söitıp, ol sızdermen kezdesıp, söilesuge mäjbür bolady. Osylai jaŋa mädeniet qalyptasady"Berık Äbdıǧaliūlynyŋ mälımdeuınşe, bügıngı küngei deiın deputattar partiia atynan sailandy. Endıgı uaqytta Mäjılıs deputattarynyŋ 30 paiyzyn tıkelei qazaqstandyqtar sailaityn bolady.
"Endı 30 şaqty deputatymyz Mäjılıste täuelsız deputat bolady. Ony halyq tıkelei sailaǧannan keiın ol özıne artylǧan jauapkerşılıktı sezınedı. Eger ol sızdıŋ köŋılıŋızden şyqpasa, -1 sailauşyny joǧaltady. Sondyqtan ol mındettı türde kezdesuge keledı. Mıne, osylaişa mülde jaŋa format qalyptasady. Däl qazır barlyǧy partiianyŋ deŋgeiınde ǧoi. Partiiamen kelgenderdıŋ köbısı myqty, bılıktı mamandar. Bıraq, myna "jariia saiasat" deimız ǧoi. Olar oǧan üirenbegen. Ol özınıŋ naqty jūmysyn bıluı mümkın. Bıraq interviu, sūhbat, kezdesulerde oǧan neşe türlı sūraqtar qoiylǧandyqtan, ol onyŋ bärıne jauap beruge qysylady. Sebebı, belgılı bır şeŋberden şyqpaǧan. "Men onyŋ bärın qaidan bıleiın" degendei. Sondai närselerdı aituy mümkın"Deputattyŋ aituynşa, bızdegı bilık ökılderı tek özınıŋ mamandyǧy boiynşa söileskısı keledı.
"Men özım būrynnan saiasat salasynda jürgesın maǧan oŋai. Men kelemın de kezdese beremın, bıletınımdı aitamyn, bılmeitınımdı bılmeimın dep aitamyn. Mūndai aşyqtyqqa, jariialyqqa men üirengenmın. Bilıkte ondai adamdar asa köp emes. Öitkenı, olardyŋ köbısı är salanyŋ mamany, sondyqtan tek özınıŋ mamandyǧy boiynşa ǧana söileskısı keledı. Tek mamandyǧy boiynşa ǧana sūhbat alsaŋyz, quana-quana sūhbat beredı. Därıger densaulyq mäselesın taŋnan keşke deiın aituǧa daiyn, tek basqa mäselelerdı sūrama deidı. Sol siiaqty zaŋger de, auyl şaruaşylyǧy da öz salasynyŋ mamandary. Bylai qarasaŋyz, ondai mamandar da qajet. Öitkenı, mysaly men densaulyq salasy boiynşa köp närsenı tüsınbeuım mümkın. Belgılı bır mäseleler bolsa, baramyn da sol ärıptesterımen aitamyn. Sol siiaqty mamandar ärine kerek. Degenmen de, olarǧa da talapty küşeitu kerek. Aşyqtyq, jariia saiasat mäselesı qolǧa alynuy tiıs. Deputat boldy ma, aqyry saiasatker boluy kerek"Qoǧamǧa barynşa aşyq bolu mäselesımen bilık ökılderı aqyryndap ainalysyp jatyr...
"Kelgenımızge bır jyl ǧana boldy ǧoi. Menıŋ oiymşa, naǧyz özgerıster endı oryn alady. Öitkenı, jaŋa zaŋdar qabyldaimyz. Qazırgı bilıktegıler tek täjıribe jinauy kerek. Al bolaşaq deputattar qoǧammen barynşa aşyq boluǧa mındette bolady. Memleket basşysy atap ötkendei, äkımderdıŋ özderı de, tıptı oblys äkımı bolsyn, qala, audan, auyl äkımı bolsyn tek qana funksional emes endıgärı saiasatker boluy tiıs. Türlı mäselelerdı saiasi deŋgeide tüsındıre alatyn, halyqpen kezdesıp, aşyq äŋgımelese alatyndai tūlǧa boluy kerek. Būl zamannyŋ, jalpy qoǧamnyŋ talaby"
30 JYL ÖTTI. JASTAR ELIKTEITIN TŪLǦALARDY NEGE TARİH SAHNASYNA
ŞYǦARA ALMADYQ?
"Jastar elıkteitın tūlǧalardyŋ bolmauy degende, jastardy qazır qandai qūndylyqtar mazalaidy? Mäsele osyda. Mysaly, eger jastardy qazır saiasi qūndylyqtar qyzyqtyrsa, şyn mänınde ol jaǧynan elıkteitın tūlǧalarymyz öte az. Bıraq sonymen qatar jastardyŋ arasynda basqa da qūndylyqtar bar. Sport, ǧylym, bılım salasy bolsyn. Ärbır salada bızdıŋ myqtylarymyz bar. Bıraq däl osy saiasatqa kelgende, ökınışke qarai jastardyŋ qūndylyǧyn aqtai alatyn, soǧan sai keletın tūlǧalar öte az bolyp tūr... 30 jyldyq saiasat bızge mūndai mümkındıkter bermedı. Bızde jabyq saiasat boldy, aşyqtyq bolmady. Tek qana ekı taŋdau - ne bilıktı maqtaisyŋ, ne mülde ündemeisıŋ..."Onyŋ aituynşa, bilıktı jamandadyŋ ba? Senıŋ şaruaŋ bıttı. Endı ne şetelge qaşyp ketuıŋ kerek, ne bolmasa jūmyssyz qalasyŋ.
"Ökınışke qarai, bızde osy künge deiın naǧyz şynaiy saiasi küres bolmady. Şynyn aitsaq, elden ketıp, syrtta jürgen saiasatkerler de kezınde ulap-şulap edı. Tıptı olardyŋ özı qazırgı jastarǧa qyzyq bolmai qaldy. Kerısınşe qazır jastardyŋ arasynan jaŋa tūlǧalar şyǧyp jatyr. Naǧyz küresker jastar ösıp keledı. Jastar qandai qūndylyqtardy baǧalaidy? Eŋ bırınşı - adaldyq. Jastar elıktegısı keletın saiasi tūlǧa adal bolsa, qairatker bolsa, küresker bolsa, qyzmette jürıp qarajatty, jeke basty oilamasa - sol naǧyz ülgı aluǧa bolatyn kumir bolmaq. Mıne, bızdıŋ jastar sondai tūlǧalarǧa zäru... Ondailar müldem joq demeimın, bilıktıŋ özınde, bilıkten ketkenderdıŋ arasynda ondai tūlǧalar bar"Onyŋ aituynşa, bızdıŋ qoǧam ruhani bai, közı aşyq, kökıregı oiau, namysşyl, özınıŋ batyrlyq fenomenı bar naǧyz ūlt tūlǧalaryna zäru...
"Eger künderdıŋ künınde bır tūlǧa kelıp, bıraz şyndyqty eş bükpesız aityp şyqsa, bärı oǧan qol şapalaqtap, kökke kötere bastaidy. "Ooo, mıne naǧyz batyr" dep. Bızdıŋ qoǧam naǧyz batyrdy aŋsaidy. Elım dep emırengen şyn batyrlarǧa zärumız. Alaida, ol belgılı bır närsenı dūrys aitty ma, būrys aitty ma? Ol jaǧyn qarastyrmaimyz. Äiteuır batyr deimız. Jekpe-jekke şyqqan siiaqty ǧoi. Bıraq "batyrlardyŋ közı soqyr" deidı ǧoi, aitatynyŋ aityp alady da, şyn mänınde saiasat mülde bölek ekenın eskermeidı. Myna mäselelerdı şeşu kerek dep talap etedı. Mysaly, bızde "öi anau körşıler soǧysyp jatyr. Bız de soǧysaiyq. Bız qazır baryp, bärın qyramyz. Bärı bızden qorqady" deidı. Bylai qarasaŋyz, şyn mänınde būl batyrlyq. Alaida şyndyqqa tura qarasaq, bızde olardy rasymen jeŋetındei küş bar ma?"Ärine, mūndai närselerdı köterıp, aita bılgen jıgıtterdıkı "batyrlyq". Bız olardy syilaimyz.
"Bıraq, şyndyqqa tura qarap jauap bereiıkşı. Bız şyn mänınde, qazır anda baryp soǧysa alamyz ba? Äskerımızdıŋ türı bolsa anau, anau jarylyp jatyr, mynau jarylyp jatyr. Keşegı "Qaŋdy qaŋtarda" qorǧai almady ǧoi. Sondyqtan, ärine batyrlyqtyŋ bolǧany dūrys. Bıraq, endıgı kezekte danalyq, aqyl, ruh - osynyŋ bärı bırge jüruı kerek. Al däl qazır bız "joq soǧyspaimyz, soǧysyp keregı joq" desek, "Eee, sender qorqaqsyŋdar, sender satqynsyŋdar, bız soǧysamyz" dep şyǧady. Söitıp soǧysamyz dep jürıp, Ukraina jarty jerın joǧaltyp aldy. "Bız sondaimyz, sondaimyz" dep. Ony eşkım joqqa şyǧarmaidy. Ukrainadaǧy saiasatkerlerdıŋ būl öreskel qatelıgın ūrpaqtary endı keşıre me, keşırmei me? Ol jaǧy endı belgısız. Būl Ukrainanyŋ bügın emes, būryn jasaǧan qatelıkterı ǧoi... Qatty qatelestı"Saiasatkerdıŋ saraptauynşa, Ukraina eşkımmen soǧyspai qaita ukrain tılın, mädenietın damyta beruı kerek edı.
"Kezınde Gruziiada Sakaşvili de, Reseimen soǧysamyn dep barmaǧyn tıstep qaldy. Aityp otyrmyn ǧoi, kım ne dese de, Reseiden öte saq bolu kerek. Eŋ bastysy, elımız bäsekege qabılettı bolatyndai öz-özımızdı damytaiyq, ruhymyzdy damytu kerek. Ärine, batyrlyq qasietımız boluy kerek, bıraq ony basqa jaǧynan körsetu kerek. Älemdı bılımımızben, bılıktılıgımızben jeŋeiık. Mäselen, Dimaşymyz bar, ol jeŋıp jatyr. İmanbegımız bar, ol da jeŋıp jatyr. Sol siiaqty azamattarymyz qanşama. Jeŋıp jatqan sportşylarymyz da jeterlık. Endı ǧylym jaǧynan jeŋeiık, ekonomika jaǧynan jeŋeiık. Mysaly, bärı bızge qyzyǧyp, "mä, sender ekonomikadan myqtysyŋdar" dese jaqsy emes pe? Kıp-kışkentai elder ekonomikalyq jetıstıkterge jetıp, älemdı moiyndatyp jatyr ǧoi. Bızdıŋ şyǧarǧan maşinalarymyz, telefondarymyz, kompiuterlerımız bükıl älemde jaulasa, sol emes pe bızdıŋ jeŋısımız? Tehnokrat elge ainalu kerek. Ündıstannyŋ özı IT salasyn qolǧa alyp, bükıl älemdı özıne qaratty. Bylai qarasaŋyz kedei el, halyq sany köp deimız..."Tıptı kışkentai-kışkentai elderdıŋ özı älemdı bilep-töstep otyr...
"Japoniianyŋ özı anau robototehnikasymen, jaŋa tehnologiialarymen taŋqaldyrsa, Mark Sukerberg Feisbuktı şyǧaryp bükıl älemdı moiyndatty. Bylai qarasaŋyz, ol da bır adam ǧoi. Feisbuktı şyǧardy, nätijesınde onyŋ biudjetı bızdıŋ Qazaqstannyŋ biudjetınen asyp tüsıp otyr. Bızdıŋ de aramyzdan sondai myqty injenerler, programmister, tehnokrattar şyqsa, älemdı bilep alu degenımız osy ǧoi. Orystardan da şyǧyp jatyr, olar da qalyspai VKontakte, Telegram, InDriver syndy qosymşalardy şyǧaryp jatyr emes pe. Sol siiaqty qosymşalardy bız de şyǧaryp, älemdı bilep jatsaq, mıne osy arqyly olardy jeŋuımızge bolady. Ekonomikamyzben, aqylymyzben qarataiyq. Solar tūlǧalar. Dimaş syndy jastarymyz köp bolǧan saiyn myqty elge ainalamyz. Bılektıŋ küşı emes naǧyz bılımnıŋ zamany keldı. Bızge däl qazır osy kerek. "Qyramyz, joiamyz» degen batyrlyqtyŋ keregı joq"Men olardyŋ batyrlyǧyn moiyndaimyn. Bıraq, men olarmen kelıspeimın. Bız myqty bolsaq, batyrlyǧymyzdy basqa jaǧynan körsetuımız kerek...
"Bızde şyn mänınde aǧa buyn men jastar arasyndaǧy qūndylyqtar säikes kelmeidı. Osyndai ötpelı zamanda säikes kelmeuşılık bar. Öitkenı, jastar qazır batyrlyqty talap etedı, adaldyqty talap etedı. Al ülken kısılerdıŋ arasynan ondai qasietter az tabylady. Mülde joq demeimın, «Qaŋtar oqiǧasy» kezınde şynynda da, keibır öŋırlerde öz moinyna jauapkerşılıktı alyp, jastardyŋ aldyna şyǧyp, aqyldaryn aityp, sözben toqtatqan aǧalarymyz boldy. Mynau Maŋǧystauda, Oral jaqta, Qaraǧandyda t.b. qalalarda ülken kısıler özderıne artylǧan jauapkerşılıktı sezıne bıldı. Al myna Almaty kerısınşe sipatta oryn aldy. Naǧyz bızdıŋ ziialy qauym ökılderınıŋ şoǧyrlan jerde jastar tyŋdaityn tūlǧalar bolmady. Jalpy saiasi küres endı bastaldy. Erteŋ şynaiy sailaular oryn alyp, tarih sahnasyna jaŋa tūlǧalar şyǧady. Meilı ol sailauda jeŋsın, jeŋbesın, bıraq, aǧa buyn ökılderı bar, jastar bar barlyǧy qoǧamdaǧy bükıl mäselenı köterıp, ǧalamtordan, teledidardan söileuı kerek"Onyŋ aituynşa, sailauǧa tüsken ümıtkerler Habar, Qazaqstan, KTK syndy telekanaldarǧa qoryqpai şyǧyp, özektı mäselelerdı köterulerı kerek.
"Olardy barlyǧy köruı kerek. Sonda ǧana qoǧam olardy tani bastaidy.İä, būryn olarǧa söz söiletpeitın. Habar, Qazaqstan tıptı... Basqa kanaldardy aitpaǧanda... Olar eldıŋ arasynda jürdı. Söz bostandyǧy deimız ǧoi. Olardyŋ aitqan sözın jastar ūiyp tyŋdap, qoldauy üşın naǧyz ūlt tūlǧalaryn qoǧamǧa köbırek şyǧaruymyz kerek. Olardyŋ boiynda batyrlyǧy da, danalyǧy da bolǧan jön. Ülkendı qūrmettep, kışıge ızet bıldırse - ol danalyǧy, ömırdı körgen, täjıribesı bar, özınıŋ ömırlık jetıstıgı bar... Mıne, osyndai özınıŋ qarapaiym sözımen barlyǧyn özıne qarata alatyn sondai ūly tūlǧalarymyz tarih sahnasyna köbırek şyǧuy kerek"Bızde qazır ziialy qauym ökılderı emes kriminalitet ökılderı qaptap kettı...
"Jastar olardy tyŋdaidy. Otyr dese otyrady, tūr dese tūrady. Ökınışke qarai... Öitkenı, olar avtoritet, ömırde osylai jetıstıkke jetıp, sony jastarǧa ülgı-önege retınde körsetude. Kerısınşe ūlttyq qūndylyqtarymyzdy nasihattaityn naǧyz el aǧalaryn ızdep, tauyp, solardy tarih sahnasyna teledidar, internet arqyly köbırek şyǧaruymyz kerek. Bızdegı tūlǧalardyŋ köbı söilei alady. Öz pıkırlerın bıldıre alady. Tek mynau 30 jylda saiasi jüienıŋ saldarynan qaimyǧyp, bır jaǧynan qyzyǧuşylyqtary toqtap "ei bärıbır söiletpeidı, men kımge kerekpın" dep bärı ıştei küiınıp, qoldaryn bır sıltep jıberdı emes pe...", - deidı ol.Syn saǧatta el müddesın qorǧaityn myqty tūlǧalar auadai qajet...
" Öitkenı, Qūdai saqtasyn erteŋ taǧy da halyq narazylyqqa şyǧyp jatsa, sondai bır ūiymdasqan türde halyqtyŋ mūŋyŋ jetkızetın senımdı tūlǧalar bolmasa, ol qaitadan mynadai qaqtyǧystarǧa äkeluı mümkın. Sözge toqtaityn halyqpyz ǧoi. Sol sözdı aitatyn tūlǧalar halyqqa jol sıltep, alda jüruı kerek qoi. Al mūndai jandardy öz aramyzdan ızdep jürıp şyǧaruymyz kerek, qoǧamǧa tanystyruymyz kerek. Ondai tūlǧalar osyndai bır ötpelı kezeŋde synalady, aldaǧy uaqytta köp şyǧady. Özıne jauapkerşılık alǧan tūlǧalar, ūlttyŋ bolaşaǧyna jauapkerşılık alǧan tūlǧalar - Ahmet Baitūrsynūly, Älihan Bökeihan, Abailar... Olar jäi ǧana öleŋ jazyp emes, özderınıŋ jauapkerşılıgın sezızıp, osy "ūltyma qalai paidam tise eken?" dep ǧūmyr keştı... Qazır de osyndai tūlǧalar şyǧuy kerek", - deidı Mäjılıs deputaty.Mūndai tūlǧalardyŋ şyǧuyna saiasi küres sebep bolady, syn saǧatta bärı synalady...
"Saiasi küres jyldan-jylǧa küşeie beredı. Qazır endı Memleket basşysy saiasi özgerıster jasap jatyr ǧoi. Erteŋ arty qalai bolady eken? - dep uaiymdaisyŋ... Aman-esen, bärı tūraqty bolsa eken dep. Qazır "Qaŋtar oqiǧasy" kezınde qudalanǧan azamattardy üilerıne qaitaru jūmystary jürgızılıp jatyr. Bıraq, ol küres älı de bolady. Sol kezde mynau aq pen qara aralasqan alasapyran zamanda osyndai tūlǧalar şyǧa bastaidy. Ol mındettı türde qazırgı körıp jürgen azamattar bolmauy mümkın. Endıgı tūlǧalar halyqtyŋ ışınen şyǧady. Eŋ bastysy, olar özınıŋ eŋbegımen, adaldyǧymen, mınezımen halyqtyŋ senımın aqtaityn naǧyz tūlǧalar bolady. Keşegı Alaş tarih sahnasyna şyqqan kezde kürdelı zaman boldy, sondyqtan sondai tūlǧalar şyqty, bızde jäibaraqat, bärı jaqsy kezde ondai adamdar joǧalyp qalady... Ondai tūlǧalar qazır bolmasa da, keiın mındettı türde şyǧady"Qazaq halqy ondai ūly tūlǧalardy öz arasynan şyǧarady, būl tabiǧi ürdıs...
Aldaǧy uaqytta öz moiyndaryna jauapkerşılık arqalaǧan ruhani kösemder şyǧady. Eŋ bastysy, bızdıŋ qoǧam olardy dūrys tanyp, qoldau körsetuı tiıs. Sondai tūlǧalardy şyǧara alsaq, ūlttyŋ da bolaşaǧy qalyptasady. Bızde endı kösemder är türlı saladan şyǧyp jatyr ǧoi. Dın salasynda, tıl salasynda t.b. Osylardyŋ bärın bırıktıretın tūlǧalar kerek. Sondyqtan saiasi küres şielenısken saiyn sondai tūlǧalar alǧa şyǧyp, ırıktele bastaidy. Öitkenı, qazır bız ötpelı zamandamyz. Mynau konstitusiiadaǧy zaŋdarǧa özgerıster engızıp jatyrmyz. Endı ärine būnyŋ bärı bırden nätije bermeidı. Saiasi küres küşeigen saiyn ony toqtatu qiyn bolady. Memleket basşysy jol aşyp, mümkınşılık berıp jatyr. Partiialar tırkeledı, olardyŋ barlyǧy erteŋ sailauǧa tüsedı, basqa tūlǧalar sailauǧa tüsedı, bıraz jaŋa tūlǧalar qalyptastady. Bärı alda. Aitqandaryŋyzdyŋ bärı dūrys. Osyndai sūraqtardy qoiu kerek. Osyndai mäselelerdı köteru kerek. Sūranys bolǧan saiyn ūsynys ta bolady. Eger sūranys bolmasa ondai da bolmaidy. Al sol sūranysty qalyptastyru kerek. Ony qalyptastyratyn özderıŋız siiaqty azamattar. Köbısı sony sezıp jürse de bılmeuı mümkın... Solarǧa naqtylap ne kerek ekenın aityp bırıktıruşı küş boluymyz kerek".
Äŋgımelesken Zarina ÄŞIRBEK,
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
