ءار ادام ومىرىندە ءتۇرلى ساتسىزدىكتەرگە كەزدەسەتەنى قالىپتى جاعداي. الايدا ساتسىزدىكتى جاۋ ەمەس، ۇستاز دەپ قابىلداعان ءجون. ءار ساتسىزدىك - ساتتىلىكتىڭ باستاۋى. ءار ساتسىزدىك - تابىسقا باستار جول. بۇگىندە جۋرناليستيكا سالاسىندا ايانباي تەر توگىپ، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ ىلگەرىلەۋىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ جۇرگەن تولەن تىلەۋبايدىڭ ەسىمى كوزى قاراقتى وقىرماندارعا ەتەنە تانىس. ول – زامان تالابىنا ساي جۋرناليست، «Astana aqshamy» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق-ساياسي گازەتىنىڭ شەف-رەداكتورى، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ جانە باس رەداكتورلار كلۋبى قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ مۇشەسى.
البەتتە، تولەن تىلەۋبايعا اتاق تا، ابىروي دا، حالىقتىڭ ىستىق ىقىلاسى مەن شىن پەيىلى دە وڭاي كەلگەن جوق. اتاعى شىققانعا دەيىن تولەن تىلەۋباي اۋدانى 8-10 شارشى مەتردەن اسپايتىن ءبىر بولمە جاتاقحانا جالداپ تۇردى. ۇزاق جىلدار باسپاناسىز ءجۇردى. ەلورداعا العاش قونىس اۋدارعان جىلدارى كارىس قوجايىننىڭ اس بولمەسىن 3 مىڭ تەڭگەگە جالداپ تۇرعان كەزدەرى دە بولعان. داعدارىستان كوز اشپاي، تاڭەرتەڭ كىتاپحانانىڭ اۋلاسىن سىپىرىپ، كۇندىز گازەتكە ماقالا جازىپ، كەش باتىسىمەن دومبىراسىن اسىنىپ، توي-تومالاقتا ءانشى، اسابا بولىپ تا ەڭبەكتەندى. سول جىلدارداعى باسپانانىڭ جوقتىعى، جالاقىنىڭ ازدىعى، تۋعان-تۋىس، جاقىن-جۋىقتان الىس جەردە ءومىر ءسۇرۋدىڭ قيىندىعى جانىن جابىرقاتسا دا، ول ەشقاشان مويىعان ەمەس...
Adyrna.kz ۇلتتىق پورتالى نازارلارىڭىزعا تولەن تىلەۋبايدىڭ ساتسىزدىكتەن كەيىنگى تۇيگەن #5 ومىرلىك ساباعىن ۇسىنادى.
1. تالاپتىڭ ءمىنىپ تۇلپارىن...(اباي)
بالا كۇنىمدە ماتەماتيكانى جاقسى كوردىم. اكەم ەسەپشى بولعاندىقتان ءتۇنى بويى سوۆحوزدىڭ ەسەبىن جاساپ، شوت قاعىپ وتىرۋشى ەدى. موردەي جازۋىنا، ەسەپ-قيساپقا جۇيرىكتىگىنە قاتتى قىزىعاتىنمىن. ءسويتىپ، ماتەماتيكاعا دەن قويدىم. جازدا الداعى سىنىپتىڭ ەسەپتەرىن شىعارىپ، ءبىر داپتەرگە كوشىرىپ قويامىن. باستاۋىش سىنىپتا جوعارى سىنىپتاردىڭ ەسەبىن وپ-وڭاي شىعارىپ ءجۇردىم. اشىق ساباقتا تەك بەستىك الامىن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ورتا سىنىپتاردا وسى پاننەن ءدارىس بەرگەن مۇعالىمدەرىم باعاعا «ساراڭدىق» تانىتتى. 5-ءتى، 4-ءتى 3-كە باعالاپ، كۇندەلىگىمە باتتيتىپ جازىپ بەرەتىن. جوعارى سىنىپتارعا كوشكەندە باسقا پاندەردەن 5-كە شىعىپ، ماتەماتيكادان 4-كە ازەر ىلىگىپ ءجۇردىم. بۇل دا ساتسىزدىك شىعار! بىراق وعان ۇنجىرعامدى تۇسىرمەدىم. تەك ماتەماتيكاعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىم ازايىپ، ادەبيەتكە بەت بۇردىم. شىعارما جازۋعا دەگەن قۇلشىنىسىم ارتا ءتۇستى. ادەبيەتتى كوبىرەك وقۋعا تالاپ قىلدىم. وسى تالابىم 6-7 سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە-اق جۋرناليست بولسام دەگەن ارمانىما قانات ءبىتىردى. سول ارمانىم ومىرلىك جارىق جۇلدىزىما اينالدى. دەمەك، ساتسىزدىكتىڭ پايداسى بار ەكەن!
2. ءومىر دەگەنىمىز – كۇرەس
ومىردە ادامنىڭ تاعدىرىن تاربيە شەشەدى دەگەنمەن كەلىسەمىن. بالا كۇنىڭدە كۇتۋشى باعبانىڭ – اكە-اناڭ، ۇستازىڭ قالاي تاربيەلەسە، سول تاربيە تاعدىرىڭا «ءامىرشى» بولادى. اكەم مەن انام بىزگە: «ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاما! كۇشىڭە سەنبە، ادال ىسىڭە سەن!» دەگەندى ىسىمەن، ونەگەسىمەن كورسەتتى. سودان شىعار، ومىردەگى قيىندىقتارمەن ءالى كۇنگە كۇرەسىپ كەلەمىن. ومىردە قۋانىش پەن قايعى، تابىس پەن ساتسىزدىك ارالاسىپ جۇرەدى. اللاعا شۇكىر، ستۋدەنتتىك شاعىمنان كورگەن قۋانىشىم كوپ. 1999 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتى ۇزدىك ديپلوممەن ءبىتىردىم. ەلدە ۇلكەن داعدارىس ورناعان ەدى. جۇمىسسىزدىق جايلادى. 1 كۋرستان باستاپ شىعارماشىلىق ورتادا تانىلىپ جۇرسەم دە، ەكى قولعا ءبىر جۇمىس تاپپادىم. قايدا بارسام، الدىمنان ساتسىزدىك شىعاتىن! ءبىر دوسىممەن بازارعا شىعىپ، ساۋدا جاساپ تا كوردىك. قولىمنان كەلمەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە رۋحاني ۇستازىم، الاشقا ەسىمى ءماشھۇر ءانشى-ونەرتانۋشى ەرلان تولەۋتايدىڭ كومەگىمەن قاراعاندىداعى جاسوسپىرىمدەر كىتاپحاناسىنا اۋلا سىپىرۋشى بولىپ ورنالاستىم. ج. بەكتۇروۆ اتىنداعى وسى كىتاپحانا سول زاماندا قازاقتىڭ ءور رۋحتى جاستارىنىڭ باس قوساتىن نەگىزگى الاڭى ەدى. الاتاڭنان تۇرىپ، اتشاپتىرىم عيماراتتىڭ اۋلاسىن تازالايمىن. تەرگە مالشىنىپ، ەكى قولىم قارىسىپ قالعانىنا دا قارامايمىن. كۇندىز كىتاپحانادا كىتاپقا باس قويامىن. جۇمىس كيىممەن جۇرگەنىمدى كورگەن تانىستارىم توسىرقاي قارايتىن. بىراق... ادال ەڭبەكتەن ارلانعان جوقپىن. اي سايىن الاتىن 5-6 مىڭ تەڭگە جالاقىما اۋىلداعى اناما، باۋىرلارىما ءبىر-ءبىر سىيلىق، اعالارىما كىتاپ ساتىپ الىپ، اپارىپ بەرەتىنمىن. ءومىر ەڭبەكسىز ەشتەڭە بەرمەيتىنىن ءتۇيسىندىم.
ەرىنبەي ەڭبەك ەتسەڭ، شىداپ ەگەر،
تىكەن دە گۇلگە اينالىپ شىعا كەلەر! – دەپ جازىپتى ساعدي. سول جىلدارداعى باسپانانىڭ جوقتىعى، جالاقىنىڭ ازدىعى، تۋعان-تۋىس، جاقىن-جۋىقتان الىس جەردە ءومىر ءسۇرۋدىڭ قيىندىعى جانىمدى جابىرقاتسا دا، كەيىن شەگىنگەن ەمەسپىن! تاعدىردى تاربيە شەشەدى دەگەنىم وسى. اكەمنىڭ جاستايىڭنان ىنتا-ىقىلاسپەن، ەرىك-جىگەرمەن ەتكەن ەڭبەگىڭ بارلىق قيىندىقتاردى جەڭەدى دەگەنىنە كوز جەتكىزدىم. ادال ەڭبەك ەتپەگەنگە باقىت جوقتىعىن وسىلاي ءتۇيسىندىم. قازىرگە دەيىن راحاتتى جۇمىستان تاۋىپ ءجۇرمىن. مەنى وسىنداي ادام ەتىپ تاربيەلەگەن اكەمە، اناما، اعالارىما، ۇستازدارىما ءومىر بويى قارىزدارمىن!
3. ەشتەڭە دە ەرىك-جىگەرسىز ىستەلمەيدى
ستۋدەنتتىك شاعىمدا، العاش ەڭبەككە ارالاسقان كەزىمدە قيىنشىلىقتى، ساتسىزدىكتى (بالكىم، بۇل ساتسىزدىك ەمەس شىعار) كوپ كوردىم. ە. بوكەتوۆ اتىنداعى قارمۋ-دىڭ جۋرناليستيكا بولىمىندە وقىعان جىلدارى تاتتىمبەت اتىنداعى مۋزىكا كوللەدجىنىڭ جاتاقحاناسىندا تۇردىم. وقۋ ورداسىن كوپ جىل باسقارعان، قازاقتىڭ اياۋلى دا بىرەگەي ءانشىسى، مارقۇم مەيىرحان ادامبەكوۆ پەن ارقانىڭ دارابوز ءانشىسى جاقسىكەلدى كەمالوۆ اعالارىمنىڭ قولداۋىمەن العان جاتاقحانانىڭ ءبىر بولمەسى (اۋدانى 12 ش.م.) ماعان ەرەكشە ىستىق، اياۋلى بولعانىن ۇمىتپايمىن. العاش ەڭبەك جولىمدى باستاعان «سانا» تاۋەلسىز گازەتىندە جۇمىس ىستەگەن كەزدەرىمدە «كووپەردىڭ» (قازاق ەكونوميكالىق ۋنيۆەرسيەتى) جاتاقحاناسىنىڭ (اۋدانى 8 ش.م.) ءبىر بولمەسىندە تۇردىم. قاراعاندىدا 7-8 جىل، استانادا 9 جىل ءۇيسىز ءجۇردىم. جانباعۋعا عانا جەتەتىن جالاقىنى قاناعات تۇتتىم. باس قالاعا العاش قونىس اۋدارعان جىلدارى كارىس قوجايىننىڭ اس بولمەسىن 3 مىڭ تەڭگەگە جالداپ تۇرعانىم بار. كەلگەن قوناعىما كەرەۋەتىمدى بەرىپ، ءوزىم جەرگە كورپە، كيىم توسەپ جاتۋشى ەدىم. جۋرناليستەردىڭ كوبى جاستىق شاعىندا اسابالىقتى كاسىپ قىلادى. جان دوستارىم مىقتى ءانشى، اسابا بولىپ، توي باسقارۋدى ۇيرەندىم. كۇندىز گازەتكە ماقالا جازىپ، كەش باتىسىمەن دومبىرامدى اسىنىپ، توي-تومالاققا جۇگىرەتىنمىن. جاسىراتىنى جوق، كۇنى بويى اشقۇرساق ءجۇرىپ، تويدىڭ داستارحانىنان «قارىن تويعىزىپ» ءماز-ءمايرام بولاتىن كەزدەرىمدى دە كەيدە ەسىمە الامىن. ەڭ باستىسى، ومىردەگى قيىنشىلىقتارعا، ساتسىزدىكتەرگە ەشقاشان مويىعان ەمەسپىن. كەرىسىنشە، ولار مەنى جىگەرلەندىرىپ، العا جەتەلەدى. ەرىك-جىگەرىم كەيىن ىسكە اينالدى. ادال ەڭبەكپەن، تارتىسپەن كەلگەن جاقسىلىقتىڭ قۇنى قىمبات ەكەنىنە كوز جەتكىزدىم.
4. ءسۇيىسپەنشىلىك بار جەردە، بەرىك وتباسى قۇرىلادى
ورىستاردا «ليۋبوۆ پريحوديت ي ۋحوديت، ا كۋشات حوچەتسيا ۆسەگدا» دەگەن قالجىڭ ءسوز بار. وتباسىن قۇرعان ەكى جاستىڭ ءاۋ باستا ماحاببات سەزىمى عالامات بولادى. الايدا، ومىردە ءبارى كينوداعىداي يا بولماسا ادەبي شىعارماداعىداي ەمەس. كوپ ۇزاماي-اق ىدىس-اياق سىلدىراپ، ۇرىس-كەرىس باستالىپ جاتادى. كەيبىر شاڭىراق تەز شايقالىپ، ورتاداعى بالالار قاسىرەت شەگەدى. بۇعان ءبىز الەۋمەتتىك جاعدايدى ءبىرىنشى سەبەپ رەتىندە كورسەتەمىز. مەنىڭشە، ەرلى-زايىپتىلار ءۇي بولىپ، وتاۋ تىككەنشە ءبىر-ءبىرىنىڭ مىنەز-قۇلقىن، ادەت-ادەبىن تولىق ءبىلىپ الۋى ءتيىس. بۇل كەيىنىرەك ءوزارا سۇيىسپەنشىلىككە اپاراتىن جول. بەرىك وتباسىن قۇرۋعا رۋحاني قۇشتارلىق پەن ەكى جاستىڭ كوزقاراسىنىڭ ۇقساستىعى كوپ ىقپال ەتەدى. انتون چەحوۆتىڭ مىناداي ناقىل ءسوزى بار: «...سۇيىسپەنشىلىكپەن ۇيلەنۋ عانا قىزىقتى، ال قىزعا ادەمى بولعانى ءۇشىن عانا ۇيلەنۋ بازاردان كەرەكسىز بۇيىمدى جاقسى بولعانى ءۇشىن عانا ساتىپ العانمەن بىردەي». نەكەلەسكەن جاندار ءار بالاسىنىڭ ءومىرى مەن كەلەشەگى ءۇشىن جاۋاپتى ەكەنىن ەشقاشان ەستەن شىعارماۋى قاجەت. 16 جىلدىق جۇبايلىق ومىردە قوساعىم مەنى ۇنەمى قولداپ كەلەدى. قارت انامدى جاس بالاشا شومىلدىرىپ، اق باتاسىن الدى. ەڭ باستىسى، بارلىق قيىنشىلىقتاردى، ساتسىزدىكتەردى مەنىمەن بىرگە كورىپ، بىرگە جەڭىپ كەلەمىز.
5. ادال ارىڭ – اق مامىق جاستىعىڭ
ءومىر بويى باقىتتى بولعىڭ كەلسە – ادال بول! مەنىڭ ومىرلىك ۇستانىمىم، كرەدوم وسى! مەن تاۋەلسىز ءجۋرناليسپىن. 20 جىلدان اساتىن كاسىبي تاجىريبەمدە ۇنەمى تاۋەلسىز باسىلىمداردا قىزمەت ەتتىم. جۋرناليست رەتىندە قالىپتاسۋىم ستۋدەنتتىك شاعىمنان باستالدى. 1-2 كۋرستا وقىپ جۇرگەنىمدە ماقالا، سۇحباتتارىم، پۋبليتسيستيكالىق شىعارمالارىم «قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتى»، «ازيا-ترانزيت»، «شيپاگەر»، «ورتالىق قازاقستان»، «ۆزگلياد» گازەتتەرىندە جاريالاندى. كاسىبي ەڭبەك جولىم 1999-2001 جىلدارى قاراعاندىدا شىققان «سانا» اتتى تاۋەلسىز اپتالىقتان باستاۋ الدى. ەلىمىزگە تانىمال ەركىن ويلى، وتكىر جازاتىن جۋرناليستەردىڭ ءبىرى جۇمابيكە ءجۇنىسوۆا باس رەداكتورىم بولدى. ءار جىلدارى «اقجول قازاقستان»، «التىن وردا»، «جاس قازاق ءۇنى»، «جاس قازاق» سياقتى رەسپۋبليكالىق تاۋەلسىز باسىلىمداردا قىزمەت ەتتىم. تاۋەلسىز جۋرناليست قاراشا حالىقتىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇڭىن مۇڭدايدى. نە جازسام دا، ويلى وقىرمانعا اقيقاتتى ءبىلۋ، ازات ويدى جەتكىزۋ قۇقىعىن قاستەر تۇتتىم. تۋعان ۇلتىنا ادال قىزمەت ەتۋ دەگەندى – تاڭداعان ماماندىعىما، ومىرلىك ۇستانىمىما ادال بولۋ دەپ تۇسىنەمىن. مەنىڭشە، كاسىبىڭە ادالدىق – ۇلتىڭا دەگەن ادالدىق. ءاربىر جازعان شىعارمامدا ۇلتتىق مىنەزىم، نامىسىم اپ-انىق كورىنىپ تۇرعانىن قالايمىن. قولىما قارۋ-قالامىمدى ۇستاپ ۇلتتىق مۇراتتارعا، ەلدىك مۇددەلەرگە قال-قادەرىمشە ۇلەس قوسىپ كەلەمىن. بىراق... وسىنداي قاسيەتتەرىم كەيدە ساتسىزدىكتەرگە الىپ كەلەدى. بىرنەشە رەت رەسپۋبليكالىق باسىلىمدارعا باس رەداكتورلىققا ۇسىنىلدىم. وتپەدىم. بۇل دا ساتسىزدىك شىعار! بۇعان بىرەۋدى كىنالاۋدان اۋلاقپىن! جاسىراتىنى جوق، قازىر باسشىلىق قىزمەتكە تاعايىنداعان كەزدە كاسىبي شەبەرلىگىڭە، وزىق تاجىريبەڭە، قابىلەت-دەڭگەيىڭە قاراپ ەمەس، تامىر-تانىستىقپەن، رۋشىلدىق-جەرشىلدىكپەن، جوعارى جاقتىڭ ۇسىنۋىمەن قويادى. مۇنداي ادىلەتسىزدىككە جانىم قاس! بىراق «باستىق بولمادىم»، «باسشىلىق قىزمەتتە جولىم اشىلمادى» دەپ ەش ۋاقىتتا ەڭسەمدى تۇسىرگەن ەمەسپىن. شىندىقتى، ادىلدىكتى، ادالدىقتى قالايتىن ادامنىڭ جولى ارقاشان اشىق بولاتىنىن بىلەمىن. ءومىردىڭ ءار ساتىندە ۇساق-تۇيەكتىڭ وزىندە شىنشىل بولۋدى قالايتىن اداممىن! ءوز باسىم ەكىجۇزدىلىكتى، جارامساقتىقتى، كولگىرسۋدى وتە جەك كورەمىن! ومىردەگى ارمان-مۇراتتارىما ايارلىقپەن جەتكىم كەلمەيدى!
ومىردەن تۇيگەندەرىم:
ومىردە قينالعان، تارىققان كەزدەرىڭدى ەسىڭە الا بەرمە، سول كۇندەرىڭ ساعان نە ۇيرەتكەنىن ەشقاشان ۇمىتپا.
***
ءوزىڭنىڭ جارىق جۇلدىزىڭ – ارمانىڭدى بالا كۇنىڭدە كەزدەستىرەسىڭ، بىراق وعان جەتكىزەتىن جول الىس ءھام اۋىر بولسا دا، ارتقا شەگىنبە.
***
ادال ەڭبەكتىڭ ارتىندا باقىت تۇرادى. سول باقىتتان ايرىلىپ قالماۋىڭ ءۇشىن، ءومىر بويى تىنىمسىز ەڭبەك ەت.
***
ومىردە كەش بولسا دا بىلۋگە ءتيىستى نارسەنىڭ ءبارىن ۇيرەن.
***
ءوزىڭنىڭ قۇداي بەرگەن تالانتىڭدى، قابىلەتىڭدى ۇنەمى قامشىلاپ وتىر.
***
پارسى جازۋشىسى كابۋستىڭ مىنا ناقىل ءسوزىن جۇرەگىڭە جازىپ قوي: «ازاپ شەككىڭ كەلمەس، كۇنشىل بولما».
جوبا اۆتورى: زارينا اشىربەك،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
