نەلىكتەن پلۋتون ەندىگارى پلانەتا ەمەس؟
«كۇن جۇيەسىندە قانشا پلانەتا بار؟» دەگەن سۇراققا قازىرگى مەكتەپ وقۋشىلارى «8 پلانەتا: مەركۋري، شولپان، جەر، مارس، يۋپيتەر، ساتۋرن، ۋران، نەپتۋن» دەپ جاۋاپ بەرەدى. قالايشا؟ ءبىز وقىعاندا 9 ەدى عوي. پلۋتون قايدا كەتتى؟
شىن مانىسىندە پلۋتون ەشقايدا كەتكەن جوق. وزگەرگەن دە جوق. كەرىسىنشە، ءبىزدىڭ پلۋتون تۋرالى كوزقاراسىمىز وزگەردى. انىعىراق ايتقاندا ادامزاتتىڭ عالام تۋرالى ءپرينتسيپى وزگەردى. عىلىم دا 100 جىل بۇرىنعىداي ەمەس.
جالپى گاليلەو گاليلەي زامانىندا كۇندى بەلگىلى ءبىر وربيتامەن اينالا قوزعالاتىن كەز كەلگەن اسپان دەنەسى پلانەتا سانالاتىن. بۇل پرينتسيپ 1801 جىلعا دەيىن جاقسى جۇمىس ىستەپ تۇرعان. ءدال سول جىلى استرونومدار تسەررەرا دەپ اتالاتىن اسپان دەنەسىنىڭ اشىلعانىن مالىمدەدى. ونىڭ كولەمى وتە كىشى بولدى – راديۋسى شامامەن ايدىڭ راديۋسىنىڭ جارتىسىنداي (473 كم). 1802 جىلى تاعى ءبىر سونداي اسپان دەنەسى اشىلدى – پاللادا. سوسىن تاعى بىرەۋى، سوسىن تاعى، تاعى، تاعى... كەيىنىرەك انىقتالعانداي ونداي اسپان دەنەسى مىڭداعان ەكەن.
سول كەزدە استرونومدار پلانەتانىڭ بەلگىلى ءبىر انىقتاماسى مەن سيپاتتاماسىن بەرۋ كەرەگىن ءتۇسىندى. جاڭادان انىقتالىپ جاتقان اسپان دەنەلەرى كادۋىلگى ءبىز بىلەتىن پلانەتالاردان ۇلكەن ايىرماشىلىققا يە بولدى. ولار كىشكەنتاي، تاپ-تاقىر جانە كوپشىلىگىندە سفەرالىق ءپىشىن دە جوق. عالىمدار بۇل اسپان دەنەلەرىن «استەرويدار» دەپ اتاۋعا كەلىستى.;
ودان ءارى عالىمداردىڭ نازارى ۇلكەن پلانەتالاردى زەرتتەۋگە قاراتىلدى. مەركۋري، شولپان، جەر، مارس، يۋپيتەر، ساتۋرندى. نەپتۋن 1846 جىلى اشىلدى. ال پلۋتون ءدال 84 جىلدان كەيىن، 1930 جىلى قاتارعا قوسىلدى.
سول كەزدەگى ادامداردىڭ ءبىلىم بازاسى ءدال قازىرگىدەي بولعاندا، ارينە، پلۋتون تسەررەرانىڭ جولىمەن كەتەتىن ەدى. بىراق ءى عاسىر الدىن ادامداردا قازىرگىدەي زەرتتەۋ مۇمكىندىكتەرى جوق ەدى.
مىسالى قازىر ءبىز پلۋتوننىڭ تاس پەن مۇزدان تۇراتىن كىشكەنتاي شار ەكەنىن بىلەمىز. العاشقى جىلداعى زەرتتەۋلەر پلۋتوننىڭ ۋران مەن نەپتۋنمەن شامالاس كولەمگە يە بولعانىن كورسەتتى. ءبىر جىلدان سوڭ ونىڭ كولەمىن قايتا ولشەپ كورگەن عالىمدار پلۋتوننىڭ راديۋسى جەردىكىمەن بىردەي بولىپ قالعانىن كوردى. 1948 جىلى تاعى دا ولشەپ كوردى. پلۋتوننىڭ كولەمى تاعى دا ازايىپ كەلە جاتتى. پلۋتوننىڭ ناقتى كولەمىن ولشەپ كورگەنگە دەيىن ونىڭ كولەمىنىڭ ازايۋى تۋرالى كۇدىك دامىلداعان جوق. ال 2006 جىلعى ولشەۋ قورىتىندىسى پلۋتوننىڭ جەردەن 6 ەسە كىشى كولەمگە يە بولعانىن كورسەتتى. ول، ءتىپتى، ايدان دا كىشكەنتاي بولىپ شىقتى.
بىراق پلۋتوننان پلانەتا ستاتۋسىن الىپ تاستاۋ تۋرالى اڭگىمە بۇدان ەرتەرەك، باسقا سەبەپپەن باستالعان. 1978 جىلى استرونومدار پلۋتوننىڭ سەرىگى حاروندى اشتى. نەگىزى بۇل پلۋتونعا ءوز ستاتۋسىن ساقتاپ قالۋعا جاقسى دالەل بولا الار ەدى. ەگەر ول سەرىگى بار بولاتىنداي ۇلكەن اسپان دەنەسى بولسا، وندا ونى كادىمگى پلانەتا دەپ اتاي بەرۋگە بولادى عوي؟
جوق. ولاي ەمەس. مۇمكىن حارون پلۋتوننان كىشكەنتاي شىعار. بىراق سونشالىقتى ەمەس. حاروننىڭ ديامەترى پلۋتوننان بار-جوعى ەكى ەسەدەي كىشى. بۇل پلانەتا مەن ونىڭ سەرىگى ءۇشىن ۇلكەن ايىرماشىلىق ەمەس.
ونىڭ ۇستىنە ولاردىڭ ماسساسى شامامەن بىردەي. بۇل دەگەنىمىز حارون پلۋتوننىڭ كۇندى اينالۋ كەزىندە پلانەتا وربيتاسىنا جەتكىلىكتى تۇردە اسەر ەتۋگە، پلانەتانى ءوز جولىنان جاڭىلتۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. قانشا دەگەنمەن، تابيعي سەرىگىنىڭ مۇنداي قۋاتقا يە بولۋى پلانەتا ءۇشىن ۇياتتى جاعداي. وسى ءۇشىن دە عالىمداردىڭ كۇدىگى وسە بەردى.
2005 جىلى ەريدانىڭ اشىلۋىمەن پلۋتوننىڭ پلانەتا بولۋدان دامەسى ءبىرجولا قۇردىمعا كەتتى. ەريدا – تۋرا پلۋتون سياقتى قاسيەتتەرگە يە اسپان دەنەسى. عالىمدار «پلانەتا بولۋ ءۇشىن قانداي كريتەريلەر كەرەك؟» دەگەن سۇراقتى قايتا قاراۋ ارقىلى، پلۋتون ماسەلەسىن ءبىر جاققا شىعارۋى كەرەك بولدى. يا ەريدا 10-شى پلانەتا اتانادى، يا پلۋتون پلانەتا ستاتۋسىمەن ماڭگى قوشتاسادى.
سونىمەن، 2006 جىلى استرونومدار وداعى پلانەتا بولۋ ءۇشىن اسپان دەنەلەرى مىناداي كريتەريلەرگە جاۋاپ بەرۋى كەرەك دەگەن قورىتىندىعا كەلدى:
1. اسپان دەنەسى ءوز وسىمەن كۇندى اينالا قوزعالۋى كەرەك;
2. اسپان دەنەسى سفەرالىق پىشىنگە يە بولۋى كەرەك;
3. اسپان دەنەسىنىڭ وربيتاسىندا ءوز سەرىگىنەن باسقا، بوتەن وبەكتىلەر بولماۋى كەرەك;
پلۋتون العاشقى ەكى تالاپقا جاۋاپ بەرگەنىمەن، ۇشىنشىسىنە كەلگەندە قاعىندى. وسىلايشا پلۋتوننىڭ پلانەتا ستاتۋسى ءۇشىن كۇرەسى جەڭىلىسپەن اياقتالدى.
ارينە، ءبىرشاما عالىمدارعا بۇل تالاپتار ۇناي قويعان جوق. ولار پلانەتا بولۋ ءۇشىن اسپان دەنەسى تەك ەكىنشى تالاپقا عانا جاۋاپ بەرسە بولدى دەگەن پوزيتسيانى ۇستاندى. ەگەر بۇل ۇسىنىس قابىلدانسا، پلانەتالار اراسىنا پلۋتون قايتادى. سونىمەن قاتار، اي دا قوسىلادى. كۇن جۇيەسىندەگى پلانەتا سانى 8-دەن بىردەن 115-كە كوبەيەدى. بىراق، ارينە، بۇل اقيقاتقا جاقىن تەوريا ەمەس.
كەيبىرەۋلەر عالىمداردى پلانەتالاردىڭ قاسيەتتەرىن دۇرىس ساراپتامايدى دەپ سىنايدى. ەگەر پلۋتوننىڭ ورنىندا مەركۋري بولعاندا، ول كۇن جۇيەسىنەن جوعالىپ قاڭعىپ كەتۋى دە مۇمكىن ەدى دەگەن پىكىردى العا تارتادى.
مۇمكىن سولاي شىعار. بىراق ءبىزدىڭ عالام وسىلاي جاراتىلدى. بولاشاقتا ادامداردىڭ عالام تۋرالى تانىم-تۇسىنىگى وزگەرگەن كەزدە، قازىرگى ادامزات جىبەرگەن قاتەلىكتەردى بولاشاقتاعى ادامزات تۇزەي جاتار.
بەيبىت ارعىنباي،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
