Nelikten Plýton endigári planeta emes?
«Kún júıesinde qansha planeta bar?» degen suraqqa qazirgi mektep oqýshylary «8 planeta: Merkýrıı, Sholpan, Jer, Mars, Iýpıter, Satýrn, Ýran, Neptýn» dep jaýap beredi. Qalaısha? Biz oqyǵanda 9 edi ǵoı. Plýton qaıda ketti?
Shyn mánisinde Plýton eshqaıda ketken joq. Ózgergen de joq. Kerisinshe, bizdiń Plýton týraly kózqarasymyz ózgerdi. Anyǵyraq aıtqanda adamzattyń ǵalam týraly prınıpi ózgerdi. Ǵylym da 100 jyl burynǵydaı emes.
Jalpy Galıleo Galıleı zamanynda Kúndi belgili bir orbıtamen aınala qozǵalatyn kez kelgen aspan denesi planeta sanalatyn. Bul prınıp 1801 jylǵa deıin jaqsy jumys istep turǵan. Dál sol jyly astronomdar errera dep atalatyn aspan denesiniń ashylǵanyn málimdedi. Onyń kólemi óte kishi boldy – radıýsy shamamen Aıdyń radıýsynyń jartysyndaı (473 km). 1802 jyly taǵy bir sondaı aspan denesi ashyldy – Pallada. Sosyn taǵy bireýi, sosyn taǵy, taǵy, taǵy... Keıinirek anyqtalǵandaı ondaı aspan denesi myńdaǵan eken.
Sol kezde astronomdar planetanyń belgili bir anyqtamasy men sıpattamasyn berý keregin túsindi. Jańadan anyqtalyp jatqan aspan deneleri kádýilgi biz biletin planetalardan úlken aıyrmashylyqqa ıe boldy. Olar kishkentaı, tap-taqyr jáne kópshiliginde sferalyq pishin de joq. Ǵalymdar bul aspan denelerin «asteroıdar» dep ataýǵa kelisti.;
Odan ári ǵalymdardyń nazary úlken planetalardy zertteýge qaratyldy. Merkýrıı, Sholpan, Jer, Mars, Iýpıter, Satýrndy. Neptýn 1846 jyly ashyldy. Al Plýton dál 84 jyldan keıin, 1930 jyly qatarǵa qosyldy.
Sol kezdegi adamdardyń bilim bazasy dál qazirgideı bolǵanda, árıne, Plýton erreranyń jolymen ketetin edi. Biraq I ǵasyr aldyn adamdarda qazirgideı zertteý múmkindikteri joq edi.
Mysaly qazir biz Plýtonnyń tas pen muzdan turatyn kishkentaı shar ekenin bilemiz. Alǵashqy jyldaǵy zertteýler Plýtonnyń Ýran men Neptýnmen shamalas kólemge ıe bolǵanyn kórsetti. Bir jyldan soń onyń kólemin qaıta ólshep kórgen ǵalymdar Plýtonnyń radıýsy Jerdikimen birdeı bolyp qalǵanyn kórdi. 1948 jyly taǵy da ólshep kórdi. Plýtonnyń kólemi taǵy da azaıyp kele jatty. Plýtonnyń naqty kólemin ólshep kórgenge deıin onyń kóleminiń azaıýy týraly kúdik damyldaǵan joq. Al 2006 jylǵy ólsheý qorytyndysy Plýtonnyń Jerden 6 ese kishi kólemge ıe bolǵanyn kórsetti. Ol, tipti, Aıdan da kishkentaı bolyp shyqty.
Biraq Plýtonnan planeta statýsyn alyp tastaý týraly áńgime budan erterek, basqa sebeppen bastalǵan. 1978 jyly astronomdar Plýtonnyń serigi Harondy ashty. Negizi bul Plýtonǵa óz statýsyn saqtap qalýǵa jaqsy dálel bola alar edi. Eger ol serigi bar bolatyndaı úlken aspan denesi bolsa, onda ony kádimgi planeta dep ataı berýge bolady ǵoı?
Joq. Olaı emes. Múmkin Haron Plýtonnan kishkentaı shyǵar. Biraq sonshalyqty emes. Haronnyń dıametri Plýtonnan bar-joǵy eki esedeı kishi. Bul planeta men onyń serigi úshin úlken aıyrmashylyq emes.
Onyń ústine olardyń massasy shamamen birdeı. Bul degenimiz Haron Plýtonnyń Kúndi aınalý kezinde planeta orbıtasyna jetkilikti túrde áser etýge, planetany óz jolynan jańyltýyna múmkindik beredi. Qansha degenmen, tabıǵı seriginiń mundaı qýatqa ıe bolýy planeta úshin uıatty jaǵdaı. Osy úshin de ǵalymdardyń kúdigi óse berdi.
2005 jyly Erıdanyń ashylýymen Plýtonnyń planeta bolýdan dámesi birjola qurdymǵa ketti. Erıda – týra Plýton sııaqty qasıetterge ıe aspan denesi. Ǵalymdar «planeta bolý úshin qandaı krıterııler kerek?» degen suraqty qaıta qaraý arqyly, Plýton máselesin bir jaqqa shyǵarýy kerek boldy. Ia Erıda 10-shy planeta atanady, ıa Plýton planeta statýsymen máńgi qoshtasady.
Sonymen, 2006 jyly Astronomdar Odaǵy planeta bolý úshin aspan deneleri mynadaı krıterıılerge jaýap berýi kerek degen qorytyndyǵa keldi:
1. Aspan denesi óz osimen Kúndi aınala qozǵalýy kerek;
2. Aspan denesi sferalyq pishinge ıe bolýy kerek;
3. Aspan denesiniń orbıtasynda óz seriginen basqa, bóten obektiler bolmaýy kerek;
Plýton alǵashqy eki talapqa jaýap bergenimen, úshinshisine kelgende qaǵyndy. Osylaısha Plýtonnyń planeta statýsy úshin kúresi jeńilispen aıaqtaldy.
Árıne, birshama ǵalymdarǵa bul talaptar unaı qoıǵan joq. Olar planeta bolý úshin aspan denesi tek ekinshi talapqa ǵana jaýap berse boldy degen pozıııany ustandy. Eger bul usynys qabyldansa, planetalar arasyna Plýton qaıtady. Sonymen qatar, Aı da qosylady. Kún júıesindegi planeta sany 8-den birden 115-ke kóbeıedi. Biraq, árıne, bul aqıqatqa jaqyn teorııa emes.
Keıbireýler ǵalymdardy planetalardyń qasıetterin durys saraptamaıdy dep synaıdy. Eger Plýtonnyń ornynda Merkýrıı bolǵanda, ol Kún júıesinen joǵalyp qańǵyp ketýi de múmkin edi degen pikirdi alǵa tartady.
Múmkin solaı shyǵar. Biraq bizdiń Ǵalam osylaı jaratyldy. Bolashaqta adamdardyń Ǵalam týraly tanym-túsinigi ózgergen kezde, qazirgi adamzat jibergen qatelikterdi bolashaqtaǵy adamzat túzeı jatar.
Beıbit ARǴYNBAI,
"Adyrna" ulttyq portaly
