ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك مۋزەي-قورىعى “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالىنا اقىننىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە ءوزى تۇتىنعان ءارى كەيىن ۇرپاققا اماناتتاپ قالدىرعان قۇندى زاتتارى تۋرالى بايانداپ بەردى.
اباي قۇنانبايۇلى ارتىنان باعا جەتپەس اسىل قازىنا قالدىردى. تەك ونىڭ ولەڭدەرى مەن قاراسوزدەرى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار حالقىمىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، قولونەرى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى ۇرپاققا اماناتتاعان زاتتىق مۇرالارى دا بار. بۇل باعىتتا ابايدىڭ ءوزى ءتىرى كەزىندە ەل جادىندا ساقتالارلىق ەلەۋلى ءىس جاساعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس.
50 ەكسپوناتتان قالعانى
1885 جىلى ابايدىڭ سەمەيدەگى رۋحتاس دوستارىنىڭ ءبىرى، ورىس دەموكرات زيالىسى نيفونت يۆانوۆيچ دولگوپولوۆ جاز ايلارىندا اباي اۋىلىنا بارىپ، وندا شامامەن ەكى ايداي ۋاقىت بولعان. وسى ساپاردان كەيىن ول سەمەيدەگى ولكەتانۋ مۋزەيىنە اباي اۋىلىنان اكەلىنگەن ەلۋدەن استام ەتنوگرافيالىق بۇيىمدى تابىستايدى.
مۋزەيدىڭ سول ۋاقىتتاعى تىركەۋ جۋرنالىندا بۇل زاتتاردىڭ اباي قۇنانبايۇلى تاراپىنان تاپسىرىلعانى ناقتى كورسەتىلگەن. قازاق حالقىنىڭ كوشپەلى تۇرمىسىن، قولونەرىن، دۇنيەتانىمىن تانىتاتىن بۇل جادىگەرلەر قاتارىندا: اسادال، كەبەجە، جەزمويناقتى تورسىق، سابا، تاباق، قوبىز، دومبىرا، سىبىزعى، نايزا، شوقپار، ايبالتا، توعىزقۇمالاق، كورىك، ءتوس، قىسقاش، اشەكەيلى قۇتىلار مەن ۇرشىق، بەسىك سىندى ونداعان بۇيىمدار بار.
1963 جىلى «ەرتىس» گازەتىنىڭ 8 قىركۇيەكتەگى سانىندا اباي مۋزەيىنىڭ العاشقى ديرەكتورلارىنىڭ ءبىرى، ابايتانۋشى عالىم قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ «ابايدىڭ قوسقان ۇلەسى» اتتى ماقالاسى جارىق كورەدى. بۇل ماقالادا ۇلى اقىننىڭ 1885 جىلى ولكەتانۋ مۋزەيىنە ەكسپوناتتار تاپسىرعانى تۋرالى جازىلعان ەدى. عالىم ارنايى اباي مەن دولگوپولوۆ تاپسىرعان زاتتاردى ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ەكسپوزيتسياسىنان، قويماسىنان مۋزەي قىزمەتكەرلەرىنىڭ كومەگىمەن ىزدەپ، انىقتاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ەدى. ق.مۇحامەدحانوۆ اباي تاپسىرعان زاتتاردىڭ 23-ءىن عانا تاپقان ەكەن، ولاردىڭ كەيبىرەۋى جاقسى ساقتالعان، كەيبىرەۋى كۇتىمسىزدىكتەن توزعان. وسى ىزدەنىستىڭ ناتيجەسىندە كەلەسى، 1964 جىلى قىركۇيەك ايىندا مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ارنايى بۇيرىعىمەن اباي تاپسىرعان زاتتاردىڭ 17-ءى اقىننىڭ ءوز مۋزەيىنە بەرىلدى. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل ەكسپوناتتار اباي مۋزەيىنىڭ باعا جەتپەس اسىلدارى قاتارىندا.
زامانا جادىگەرى
جوعارىدا اتالعان بۇيىمداردىڭ اراسىندا ەرەكشە اتاپ وتەرلىك بىرنەشە بۇيىم بار.
قۇرساۋلانعان كەسە – اقىن تاپسىرعان قىتاي فارفورى. ساپاسى اسا جوعارى بولماسا دا، كوگىلدىر ورنەگىمەن جانە شەبەر قۇرساۋلانۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.
اباي زامانىندا فارفور ىدىستار كورشىلەس قىتاي ەلىنەن جانە رەسەيدەن اكەلىنىپ، قىمبات باعالاناتىن. ولاردى ارنايى اعاش قابىعىنان توقىلعان نە بولماسا تەرىدەن جاسالعان شىنىياققاپتارعا سالىپ ساقتاعان. قىمباتقا تۇسكەن فارفور، فايانس ىدىستاردىڭ شەتتەرىنىڭ سىنعانى بولسا، لاقتىرماي، ولاردى ءالى دە قولدانۋعا مۇمكىن بولاتىنداي ەتىپ، قۇرساۋلاپ جوندەپ الۋدى قازاق شەبەرلەرى وتە جاقسى مەڭگەرگەن.

اعاش قۇتى – تۇتاس قايىڭ اعاشىنان ويىلىپ، ەكى بولىكتەن جەلىمدەلىپ جاسالعان. سىرلى بوياۋمەن بويالىپ، قاقپاعى جۇقا قاڭىلتىرمەن قاپتالعان. بەلدىككە جانە اتتىڭ قانجىعاسىنا بايلاۋعا قولايلى بولۋ ءۇشىن قايىس ىلگەك جاسالىنعان. سۋسىن قۇيۋعا ارنالعان بۇل قۇتىنىڭ بيىكتىگى – 32 سم. ديامەترى – 18 سم. اباي تاپسىرعان زاتتاردىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، 1964 جىلى قازاق كسر مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا سەمەيدەگى ولكەتانۋ مۋزەيىنەن اباي مۋزەيىنىڭ قورىنا وتكىزىلگەن.

شىنىاياققاپ – توبىلعى مەن تالدىڭ قابىعىنان توقىلعان، ەكى عاسىردان اسا ۋاقىت وتسە دە ءوز ءپىشىنىن جوعالتپاعان توقىما بۇيىم. شىنى ىدىستاردى قورعاپ، قاۋىپسىز ساقتاۋعا ارنالعان.
مۇنداي ساۋىتتى جاساۋ ءۇشىن شەبەرلەر جاس توبىلعى مەن وزەن بويلاي وسەتىن تالداردىڭ قابىعىن پايدالانعان. ساۋىتتىڭ ءتۇسى سارعىش، تسيليندر ءتارىزدى دوڭگەلەك، قاقپاعى باس كيىمگە (قالپاق) ۇقسايدى. بۇيىمنىڭ بيىكتىگى – 20,5 سم، ديامەترى – 17 سم.

ابايدىڭ قولىنان وتكەن بۇيىمدار
ابايدىڭ ولكەتانۋ مۋزەيىنە تاپسىرعان زاتتارىنىڭ ءبىرى – قازاق شەبەرلەرىنىڭ قولىنان شىققان كىسە بەلبەۋ.
ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ەسكى كىرىس كىتاپتارىندا بۇل جادىگەر تۋرالى ناقتى جازبا ساقتالعان. "كىسە بەلبەۋدى كىم تاپسىردى؟" دەگەن گرافادا: «دار يبراگيما كۋنانباەۆا. چينگيزسكايا ۆولوست، سەميپالاتينسكاگو ۋەزدا» دەپ كورسەتىلگەن. بەلبەۋ تۋرالى سيپاتتامادا ونىڭ ۇزىندىعى – 110 سم، ءبىر كىسە مەن ەكى وقشانتايى بار ەكەنى جازىلعان.
كىسە بەلبەۋدىڭ بەتىندە مەتالدان جاسالعان 17 اشەكەي ورنالاسقان. ولار ءارتۇرلى پىشىندە جاسالعان: ءتورتبۇرىشتى، تارماقتى جانە جۇلدىزشا تارىزدەس. بەلبەۋگە ۇزىندىعى 11 سم ءۇش قايىس جالعانعان، ولاردىڭ كىسە مەن بەلبەۋدى بىرىكتىرىپ تۇرعان ۇشتارى كۇمىستەلگەن تەمىرمەن بەكىتىلگەن. بۇل قايىستاردىڭ وڭ جاق شەتكىسى كەزىندە ءۇزىلىپ، كەيىننەن باسقا قايىسپەن اۋىستىرىلىپ، جوندەلگەنى بايقالادى. ال قالعان ەكى قايىستىڭ ورتا تۇسىندا كىشى بەس تارماقتى جۇلدىزشالار ورناتىلعان.
كىسەنىڭ ءوزى جارتى شەڭبەر پىشىنىندە، بيىكتىگى 18 سم. جوعارعى ەكى بۇرىشىندا شەتتەرى يرەك ءتورتبۇرىشتى كۇمىستەلگەن مەتالل اشەكەيلەر بار. ورتاسىنا ديامەترى 6 سم، ون تارماقتى ۇلكەن جۇلدىزشا ورنالاستىرىلعان. سونىمەن قاتار، كىسەنىڭ ءون بويىنا سيممەتريالى تۇردە توعىز كىشى جۇلدىزشا قويىلعان. بۇل جۇلدىزشالاردىڭ تارماق سانى ءارتۇرلى. كىسە جاسالعان تەرىنىڭ بەتىنە مەتالل اشەكەيلەرمەن ۇيلەسە ورنالاسقان ورنەك سالىنعان. بۇل — ويۋ-ورنەك پەن مەتالل ناقىشتارىنىڭ ادەمى ۇيلەسىم تاپقانىن كورسەتەدى.
كىسە بەلبەۋدى جاساعان شەبەردىڭ تەرى مەن مەتالل وڭدەۋدەگى شەبەرلىگى ەرەكشە. وقشانتايلار دا بەلبەۋگە قايىسپەن جالعانعان، ۇشتارى كۇمىسپەن قاپتالعان تەمىر ارقىلى بەكىتىلگەن. ءار وقشانتايدىڭ ورتاسىندا ءبىر ۇلكەن جەتى تارماقتى جۇلدىزشا، ال شەتتەرىندە بەس كىشى جۇلدىزشا ورنالاسقان. بۇلاردىڭ بەتىندە دە تەرىگە بەدەرلەنگەن ورنەكتەر بار. ەكى وقشانتاي شەتتەرىندەگى اشەكەي جۇلدىزشالاردىڭ ءبىر تارماقتارى شىعىرشىق رەتىندە جاسالىپ، سول ارقىلى تەمىر ساقينامەن ءوزارا قوسىلعان.
اباي تاپسىرعان زاتتاردىڭ ىشىندە پىسپەك تە بار. ول – سابامەن بىرگە قىمىز پىسۋگە ارنالعان قۇرال. جارتى سفەرا ءتارىزدى ەتىپ ويىلعان تومەنگى جاعى، مىس سىممەن ورالعان جوندەۋ ىزدەرى – ونىڭ تۇرمىستىق قولدانىستاعى ۇزاق تاريحىن بايقاتادى. كەزىندە ولكەتانۋ مۋزەيىنە پىسپەك جالعىز ەمەس، سابامەن بىرگە تاپسىرىلىپ، سابانىڭ ساقتالماي قالۋى ابدەن مۇمكىن.
پىسپەكتىڭ ۇزىندىعى - 59 سم، ول ورتا تۇسىنان كەزىندە قيعاشتاي سىنعان، سوندىقتان سىنىقتارى ءبىر-بىرىنە جاناستىرا ەكى جەردەن مىس سىممەن ورالىپ، ورنىنا بەكىتىلگەن.
«ءار زات – تاريح، ءار مۇلىك – مادەني كود»
ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك مۋزەي-قورىعىنىڭ ديرەكتورى ۇلان ساعاديەۆتىڭ ايتۋىنشا، حاكىم تاپسىرعان مۇرالار – قازاقتىڭ ءتول دۇنيەتانىمىنىڭ، ونەرىنىڭ جانە تۇرمىس-سالتىنىڭ كورنەكتى كۋاسى.
”بۇل جادىگەرلەر – تەك تۇرمىستىق بۇيىم ەمەس. ولار – اباي ءومىر سۇرگەن ءداۋىردىڭ، سول زاماننىڭ ءتىرى كۋاسى. ءار زات – تاريح، ءار مۇلىك – مادەني كود. ابايدىڭ ولكەتانۋ مۋزەيىنە وسى مۇرالاردى تاپسىرۋى – ونىڭ حالقىنىڭ مادەنيەتىنە، ونەرىنە، تۇرمىسىنا دەگەن زور قۇرمەتىنىڭ بەلگىسى»، - دەيدى ول.
ايتۋىنشا، بۇگىنگى اباي مۋزەيى وسى جادىگەرلەردى ۇقىپتىلىقپەن ساقتاپ، عىلىمي نەگىزدە زەرتتەپ، كورمەلەر مەن ەكسپوزيتسيالاردا جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنىپ كەلەدى.
«بۇل – ۇلتتىق مۇرامىزدى ساقتاۋ جولىنداعى مادەني جاۋاپكەرشىلىك پەن تاريحي بورىش. ابايدىڭ ولكەتانۋ مۋزەيىنە تاپسىرعان مۇرالارى – قازاقتىڭ ءتول دۇنيەتانىمىنىڭ، ونەرىنىڭ جانە تۇرمىس-سالتىنىڭ كورنەكتى كۋاسى. سول سەبەپتى دە ولار ۇلت تاريحىنداعى اسا باعالى جادىگەرلەر رەتىندە كەلەر ۇرپاققا جەتكىزىلۋى ءتيىس”، - دەيدى ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك مۋزەي-قورىعىنىڭ ديرەكتورى ۇلان ساعاديەۆ.
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا»