عارىشقا العاش ادام اتتاندىرعان توپىراقتان ءالى كۇنگە ايەل-عارىشكەر شىققان جوق. بۇل تۋرالى كەزىندە عارىشكەر ايدىن ايىمبەتوۆ ىقتيمال حاباردىڭ شەتىن شىعارعانىمەن، ونىڭ سوڭى بەلگىسىز كۇيدە قالدى. جۋرناليست بەرىك بەيسەنۇلى عارىشقا قازاق ايەلىن اتتاندىرۋ ودان بۇرىن دا قوزعالعانىن ايتادى.
ادامزات عارىشتى العاش رەت 1961 جىلى يگەردى. 12 ساۋىردە بايقوڭىر عارىش ايلاعىنان «ۆوستوك-1» عارىش كەمەسىمەن ۇشقان يۋري گاگاريننىڭ ساپارى ءساتتى اياقتالعاننان كەيىن الەم ءۇشىن عارىشقا جول اشىلدى.
2024 جىلعى 29 قازانداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، سودان بەرى الەمدە 623 ادام عارىشقا ۇشقان.
ولاردىڭ 79-ى ايەلدەر.
اقش-تان – 60, كەڭەس وداعى مەن رەسەيدەن – 6, قىتايدان – 3, جاپونيادان – 2, كانادادان – 2, فرانتسيا، يتاليا، ۇلىبريتانيا، وڭتۇستىك كورەيا، ساۋد ارابياcى جانە بەلارۋس ەلدەرىنەن 1 ايەل عارىشكەردەن شىققان.
ايدىن نە دەگەن؟
قازاقستاننان العاشقى ايەل عارىشكەر قاشان شىعادى؟ بۇعان قاتىستى 2018 جىلى حالىقارالىق عارىش ستانتسياسىنىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا عارىشكەر ايدىن ايىمبەتوۆ پىكىر بىلدىرگەن ەدى.
«كەلەسى قازاق عارىشكەرى قاشان ۇشاتىنىن ءدال ايتۋ قيىن. بۇل مەملەكەتتىك ورگاننىڭ قۇزىرەتىنە جاتادى. بىراق مەن قازاق عارىشكەرى مىندەتتى تۇردە ۇشادى دەگەن سەنىمدەمىن جانە بۇل باعىتتا تەك جىگىتتەر عانا ەمەس، عارىشقا ۇشۋدى ارماندايتىن كوپتەگەن قىزدار دا جۇمىس ىستەپ جاتىر. قازاقستاننىڭ قىزدارى كەيبىر ماسەلەلەردە ءبىزدىڭ جىگىتتەرگە باسەكەلەس بولا الادى. مەنىڭ ويىمشا، كەلەسى عارىشكەر قىز بالا بولۋى مۇمكىن»، - دەگەن ول جۋرناليستەرگە.
وسىلاي ايتقان ايدىن ايىمبەتوۆتىڭ 7 جىل بۇرىنعى پىكىرىنىڭ انىق-قانىعىن بىلمەك بولىپ وزىنە حابارلاسقانىمىزدا جاۋاپ بەرمەدى.
بەرىك نە دەيدى؟
"انا ءتىلى" گازەتىنىڭ باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى، كەزىندە عارىش مەكەنىن ىشتەن كورىپ، عارىشكەرلەر ورتاسىمەن جاقىن تانىسقان بەرىك بەيسەنۇلىنىڭ ايتۋىنشا قازاقستاننان عارىشقا ايەل ۇشىرۋ تۋرالى 2000 جىلدارى ءسوز بولعان. ءتىپتى، ۇشاتىن ادامنىڭ دايىندالىپ جاتقانى تۋرالى دا ايتىلعان.
«2000 جىلدارى قازاق قىزدارى نەگە عارىشقا ۇشپايدى؟» دەگەن ماسەلە كوتەرىلگەن. ۇلتتىق اەروعارىش اگەنتتىگى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تۇرعان كەزدە مەيىربەك مولدابەكوۆ عارىشقا ۇشاتىن قازاق قىزى دايىندالىپ جاتقانىن، بىراق ونىڭ اتى-ءجونىن ايتا المايتىنىن ايتقان ەدى. بىراق بۇل ماسەلە كەيىن نەگە ەكەنى بەلگىسىز، جابۋلى قازان كۇيىندە قالدى»، - دەيدى جۋرناليست.
بالكىم، قازاق قىزدارىنان عارىشقا جۇمىس ىستەيتىندەي كەرەكتى مامان تابىلماي جاتقان بولار؟
«جالپى العاندا قازاق قىزدارىنان ماماندار تابىلمايدى دەگەنگە قارسىمىن. جوق ەمەس – بار. ءدال قازىر قازاق قىزى عارىشقا ۇشادى دەپ ايتا المايمىن. ويتكەنى الەمدەگى گەوساياي جاعدايلار، رەسەي مەن الەم ەلدەرىنىڭ قارىم-قاتىناسى بۇعان مۇمكىندىك بەرمەي وتىر. ونىڭ ۇستىنە بايقوڭىر عارىش ايلاعىن رەسەي جالعا العان. سوندىقتان رەسەيمەن مەملەكەتارالىق كەلىسىم كەرەك. ءارى بۇل قىرۋار قاراجاتتى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان قازاق قىزىن عارىشقا ۇشىرۋ كۇن تارتىبىندە تۇرعان جوق دەپ ويلايمىن»، - دەپ جەكە ويىن ايتتى بەرىك بەيسەنۇلى.
ءجۋرناليستىڭ توپشىلاۋىنشا، ۇكىمەت شىنداپ كىرىسسە، قازاقستاندا ماماندار جەتكىلىكتى.
«ءوز ۋاقىتى جەتكەندە قازاق قىزى دا عارىشقا ۇشادى دەپ ويلايمىن» - دەيدى بەرىك بەيسەنۇلى.
گەندەرلىك ستەرەوتيپ پە؟
مامان قازاق قىزىنىڭ عارىشقا ۇشپاۋىن تەك الەۋمەتتىك فاكتورلارمەن عانا ەمەس، پسيحولوگيالىق اسپەكتىلەرمەن دە بايلانىستىرۋعا دا بولادى. ايەلدەرگە قولداۋ كورسەتەتىن «Alqa publishing» باسپاسىنىڭ باس رەداكتورى بايان حاسانوۆانىڭ ايتۋىنشا قوعام ايەلگە بەلگىلى ءبىر ءرولدى تاڭىپ تاستاعان.
«ءتىپتى مەكتەپتىڭ وزىندە قىز بالا مەن ۇل بالانىڭ ماماندىق تاڭداۋىنا قاتىستى شەكتەۋ بار. وقۋلىقتارداعى سۋرەتتەردى زەرتتەسەڭىز، ينجەنەر، عارىشكەر، باعدارلاماشى دەگەن ماماندىقتى سيپاتتاعاندا مىندەتتى تۇردە ەر ادامنىڭ فوتوسىن كورەمىز. مۇنىڭ ءبارى – گەندەرلىك ستەرەوتيپ. ستاتيستيكاعا جۇگىنسەك، الەم بويىنشا عىلىمي، تەحنيكالىق، ينجەنەرلىك جانە ماتەماتيكا (STEM) ماماندىقتارىندا ايەل ادامنىڭ ۇلەس سالماعى ءالى كۇنگە وتە از. ول ءبىزدىڭ قوعامدا عانا ەمەس، دامىعان ەلدەردىڭ وزىندە بار پروبلەما. اقش-تا قىز بالالاردى STEM ماماندىقتارىنا دايىنداۋعا قاتىستى ءتۇرلى باعدارلامالار قولعا الىنعان. ال بىزدە، وكىنىشكە وراي، بۇل پروبلەما دەڭگەيىنە كوتەرىلمەگەن. ەگەر بالا عارىشكەر بولا الاتىنىنا سەنبەسە، عارىشكەر بولامىن دەپ قالاي ارماندايدى؟ بىراق قازاق قىزدارىنان ۇشقىش شىقتى عوي. حيۋاز دوسپانوۆا اپامىز. بىزگە سونداي ەرەكشە جانداردى جيىرەك ناسيحاتتاۋ كەرەك. بالانىڭ ميىنا شەكتەۋ قويماۋ كەرەك. سوندا قازاق قىزدارى كەز كەلگەن ماماندىقتى قورىقپاي ارماندايدى. ال ارمانداعان ادام ارمانىنا جەتپەي قويمايدى»، - دەيدى بايان حاسانوۆا.
بايقوڭىردان ۇشىپ، التايعا قونعان
ەڭ العاشقى عارىشكەر ايەل – ۆالەنتينا تەرەشكوۆا. عارىشقا العاشقى ايەلدى اتتاندىرۋ يدەياسىن كەڭەس وداعىنداعى عارىشكەرلەردى دايىنداۋ ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى ن. كامانين ۇسىنعان. 1961 جىلى بۇل يدەيا ماقۇلدانىپ، 1962 جىلدىڭ باسىندا ايەل كانديداتتاردى ىرىكتەۋ باستالعان. ولارعا پاراشيۋتيست بولۋ، جاسى 30-دان اسپاۋ، بويى 170 سم-دەن جوعارى بولماۋ جانە سالماعى 70 كگ-نان اسپاۋ سياقتى تالاپتار قويىلعان. ناتيجەسىندە 100 ۇمىتكەردىڭ اراسىنان 5 ايەل – جاننا يوركينا، تاتيانا كۋزنەتسوۆا، ۆالەنتينا پونوماريوۆا، يرينا سولوۆيوۆا جانە ۆالەنتينا تەرەشكوۆا تاڭدالعان.
العاشىندا ەكى عارىشكەر ايەلدىڭ ءبىر ۋاقىتتا ۇشۋى جوسپارلانعان. بىراق 1963 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا بۇل جوسپار وزگەرگەن. ۆالەنتينا تەرەشكوۆانىڭ العاشقى ايەل رەتىندە تاڭدالۋىنا ونىڭ جاقسى دايىندىعى عانا سەبەپ بولماعان. سونداي-اق، ساياسي فاكتورلار دا اسەر ەتكەن. حالىقپەن جۇزدەسۋ، كوپشىلىك الدىندا ءسوز سويلەۋ كەزىندە كەڭەستىك جۇيەنىڭ ارتىقشىلىقتارىن كورسەتۋ دە ەسكەرىلگەن. ماسەلەن، پونوماريوۆا مەن سولوۆيوۆا قىزمەتكەرلەردىڭ وتباسىنان شىققان، ال تەرەشكوۆا جۇمىسشى وتباسىنان بولعان. وعان قوسا ول ءوزىنىڭ قىزمەتى ءۇشىن كەڭەس-فين سوعىسى كەزىندە قايتىس بولعان اكەسىنىڭ جەرلەنگەن ورنىن تاۋىپ بەرۋدى عانا سۇراعان.
26 جاستاعى ۆالەنتينا تەرەشكوۆا عارىشقا ساپارىنا 1963 جىلدىڭ 16 ماۋسىمىندا تاڭەرتەڭگى ساعات 09:20-دا «ۆوستوك-6» عارىش كەمەسىمەن شىقتى. ول عارىشتا 2 تاۋلىك 22 ساعات 50 مينۋت بولىپ، 19 ماۋسىمدا تاڭەرتەڭگى ساعات 06:28-دە التاي ولكەسىنە قوندى.
8 مىڭ ادامنىڭ اراسىنان ىرىكتەلگەن
امەريكادان العاشقى بولىپ عارىشقا ۇشقان ساللي رايد عارىشتىق باعدارلاماعا قاتىسۋ ءۇشىن گازەتكە جاريالانعان حابارلاندىرۋعا جاۋاپ بەرگەن 8000 ادامنىڭ ىشىنەن تاڭداپ الىنعان. ول 1978 جىلى ناسا-عا قابىلدانىپ، 1983 جىلدىڭ 18 ماۋسىمىندا «چەللەندجەر» STS-7 ميسسياسىنىڭ قۇرامىندا عارىشقا اتتانعان. سونداي-اق، 1984 جىلى عارىشقا ەكىنشى رەت ۇشقان. ول عارىشتا 343 ساعاتتان استام ۋاقىت وتكىزگەن.
ال وڭتۇستىك كورەيادان العاشقى ايەل عارىشكەر 2008 جىلى ءساۋىر ايىندا ۇشىرىلسا، قىتايدان عارىشقا تۇڭعىش ايەل 2012 جىلى اتتانعان.
مەرەي مىرزاعاليقىزى
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
