كوشپەلىلەر دۇنيەتانىمىن بويىنا سىڭىرگەن ۇلى جازۋشى، قازاق ادەبيەتىنىڭ الىپ بايتەرەگى، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا تۇتاستاي ۇلتتى عالامات شىعارمالارىمەن، زەرتتەۋلەرىمەن تاربيەلەي بىلگەن مۇحتار ماعاۋين ومىردەن وزدى.
ءبىز مۇحتار ماعاۋيننىڭ كوپتەگەن شىعارمالارىمەن سۋسىنداپ وستىك. قولىمىزعا تۇسكەن مۇحتار اتامىزدىڭ بارلىق دۇنيەلەرىن وقىعان ەكەنبىز. قولعا تۇسپەي قالعان بىرەن-سارانى بار شىعار. ءتىرى بولساق، ولاردى دا وقىپ شىعۋعا ءوزىمىزدى مىندەتتى سانايمىز.
ءبىر سۇحبات الساق دەگەن ارمانىمىز دا بار ەدى، ول ەندى تەك ارمان بولىپ قالدى.
جازۋشى-ەتنوگراف اقسەلەۋ سەيدىمبەك مەنىڭ ومىرلىك كوزقاراستارىم مەن ۇستانىمدارىمنىڭ قالىپتاسۋىنا قالاي اسەر ەتسە، مۇحتار ماعاۋين شىعارمالارى مەن عىلىمي زەرتتەۋلەرى دە ماعان سولاي زور ىقپالى بولدى. كوشپەلىلەر تاريحى مەن سالت-داستۇرىنە، ۇلت مادەنيەتىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىمنىڭ ويانۋىنا وراسان زور ىقپال ەتتى.
مۇحتار ماعاۋين ەڭ العاشقىلاردىڭ قاتارىنان ۇلت تاريحى تاقىرىبىنا جول سالدى. ونىڭ “قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى” ەڭبەگى تاريحشىلار ءۇشىن دە دەرەككوز ەكەنىن ايتساق جەتكىلىكتى. وندا ول ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، قازاقتاردىڭ تاس مۇسىندەرگە، بالبال تاستارعا ءتاۋ ەتەتىندىگىن، ال تيىسىنشە شايبانيدتەر اۋلەتى ورتالىق ازيا مولدالارىنىڭ باسىن قوسىپ قازاقتاردى كاپىرلەر دەپ ءپاتۋا شىعارتىپ ءدىني جيھاد جاريالاعانىن باتىل جازادى.
ستۋدەنتتىك شاقتا مۇحتار ماعاۋيننىڭ “مەن” دەپ اتالاتىن مەمۋارلىق تۋىندىسىن وقىعان كەزىمىزدە ونىڭ قانشالىقتى دارىندى تۇلعا ەكەنىن تەرەڭ تۇيسىندىك. بالا كەزدەن قازاق جانە شەتەل ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرىن وقىپ تاۋىسقان ەڭبەكقورلىعى ءبىر توبە. ءومىر بويى كۇرەسپەن، الىسۋمەن وتكەن تاعدىرى ءتىپتى كينو تۇسىرۋگە تۇرارلىق.
مۇحتار ماعاۋيننىڭ “ۇلتسىزدانۋ ۇرانى” دەپ اتالاتىن پۋبليتسيستيكالىق كىتابى قازاق قوعامىندا ۇلكەن رەزونانس تۋدىردى. ءالى ويىمىز، پىكىرىمىز قالىپتاسپاعان شاقتا بۇل ەڭبەك ءبىزدىڭ كوپ نارسەگە كوزىمىزدى اشتى. مۇحتار “ۇلتسىزدانۋ ۇرانىندا” “قازاقتىڭ جاۋى - قازاق” دەگەن تىركەستىڭ قالاي قولدان جاسالعانىن، بۇل ءسوزدىڭ استارىندا ۇلتتى ءوز-وزىنە قارسى قويۋ ساياساتى جاتقانىن، ءتىپتى يمپەريانىڭ ء“بولىپ ال دا بيلەي بەر” ماقساتى بارىن اشىق جازادى. رۋشىلدىق دەرتىنە دە تەرەڭ توقتالادى. ءومىردى ەندى تانىپ جاتقان ءبىز ءۇشىن مۇحتار ماعاۋين شىعارمالارى ۇلى ۇستازدىڭ دارىستەرىندەي تۇلا بويىمىزعا دارىدى.
“الاساپىران” رومانىن وقىعانىمىزدا جازۋشى ءتىلىنىڭ شۇرايلىلىعى تاڭداي قاقتىرادى. كۇرمەۋى بەكەم كۇردەلى سويلەمدەر وزدىگىنەن تۋعانداي. ەشقانداي جاساندىلىقسىز، اسپاننان قاز-قالپىندا قۇيىلعان ساف التىنداي قۇيىلىپ تۇسكەن. ۇلت رۋحىن وياتقان شىعارمالاردىڭ ءبىرى - ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ “كوشپەندىلەر” تريلوگياسى ەدى. مۇقاڭ ءوزى جازۋشىلىق جولدا ۇستاز تۇتقان ەسەنبەرلينمەن ۇزەڭگى قاعىستىرىپ، ەگەۋلى قالامىمەن قاھارماندىق تاريحىمىزدى جاڭعىرتتى، ەسەنبەرلينگە قالامداس ءىنى، ۇزەڭگىلەس دوس بولدى. كەزدەيسوقتىق پا، الدە باسقا ما، مۇحتار ماعاۋين ءوز ۇستازى ەسەن ەسەنبەرليننىڭ تۋعان كۇنى، 10 قاڭتاردا دۇنيە سالىپ وتىر.
كەڭەستىك ساياسات سالدارىنان ۇلت تاريحى ۇمىت قالۋعا جاقىندايدى. مۇقاڭ جىراۋلاردىڭ تۋىندىلارىن جارىققا شىعارىپ “بەس عاسىر جىرلايدى” جيناعىمەن قازاق ادەبيەتى مەن تاريحىن، فولكلورى مەن مادەنيەتىن كەمىندە 5 عاسىرعا تەرەڭدەتتى. بۇگىندە اسىرە دىنكەشتەر وسى جىرلارعا ءدىني سارىندار قوسىپ، وزگەرتىپ الەككە تۇسۋدە. بۇل تاريحقا، ۇلتقا، عىلىمعا، ءتىپتى بولاشاققا جاسالىپ جاتقان قيانات ەكەنىن ولار استە ۇققىسى كەلمەيدى.
جىراۋلار تاريحىن زەرتتەۋگە ارنالعان “قوبىز سارىنى” مەن “الداسپان” زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى ءۇشىن باعا جەتپەس قۇندى قازىنالار. قازىر دەپۋتات اتانعان دوسىم كەنجەعۇلدىڭ وتىنىشىمەن “قوبىز سارىنى” كىتابىنىڭ اۋديو نۇسقاسىن ءوز داۋىسىممەن تەگىن جازىپ بەرىپ كۇيتاباعىن الماتىداعى زاعيپتار ۇيىنە سىيلاعان ەدىم. بۇل دا ءبىر ستۋدەنتتىك البىرت شاق ەدى. ديكتور ەمەسپىز، كەم-كەتىگى بولسا، زاعيپتار قاۋىمى كەشىرىممەن قارار دەپ ۇمىتتەنەمىن. كەنجەعۇل سەيىتجان “جاپون ەلىنەن دىبىس جازاتىن ارنايى اپپارات الىپ كەلدىم. قاتەلەسكەن جەردى سول ساتتە بىردەن دۇرىسىن جازا بەرۋگە بولادى. زاعيپتار بۇكىل اقپاراتتاردان حابارسىز قالىپ جاتىر. ولارعا قولداۋ كەرەك. بىزگە وسى ىسكە ەرىكتىلەر كەرەك” دەدى. مەن كەلىستىم. ول مەنەن “قانداي كىتاپ وقىپ بەرەسىز؟” دەپ سۇراعاندا ويىما بىردەن وسى “قوبىز سارىنى” ورالىپتى. كۇن-ءتۇن دەمەي جاڭىلىسىپ كەتكەن تۇستارىن قايتا وقىپ جازىپ بەردىم. قازىر سول اۋديو كىتاپ زاعيپتەر قاۋىمىنا دا ۇلى مۇحتاردىڭ ەلگە دەگەن زور ماحابباتىن سەزدىرىپ، قىزمەت ەتىپ ءجۇر دەپ قاتتى ۇمىتتەنەمىن.
مۇحتار ماعايننىڭ “شىڭعىس حان” دەرەكتى رومانىنىڭ قوس تومىن وقىدىم. ءۇشىنشى تومى قولعا تۇسپەدى نەمەسە قىم-قۋىت تىرشىلىكتەن قولىم بوساماي كەتتى. مىندەتتى تۇردە تاۋىپ وقيمىن.
“شىڭعىس حاندى” وقىپ وتىرىپ جازۋشىنىڭ تاريحي دەرەكتەرگە جان بىتىرگەنىن كورەسىڭ، قايران قالاسىڭ. ءبارى دە قيسىندى، ورىندى. ادەتتە تاريحشىلار تەك دەرەكتەر عانا ۇسىنىپ، بولجامدار ايتۋعا باتىلدىعى نە قيالى جەتە بەرمەيدى. ال مۇقاڭ تاريحقا جان بىتىرەدى جانە وقىرماندارىن ەش جالىقتىرمايدى. وسى دەرەكتى روماندا ول جاھانگەر شىڭعىس حان جاركەنتتەگى اۋليە اعاشقا ءتاۋ ەتكەن بولۋى مۇمكىن دەپ بولجام جاسايدى. اۋەلى الىپ اعاشتىڭ جاسىن ەسەپتەپ الىپ، سوسىن شىڭعىس حاننىڭ ءجۇرىپ وتكەن، جاۋلاپ العان جەرلەرىن جازادى. “جولىندا كەزدەسكەن وسىنداي قاسيەتتى اعاشقا ۇلى قاعاننىڭ ءتاۋ ەتپەي ءوتۋى مۇمكىن ەمەس” دەپ تۇيىندەيدى ول. كوشپەلىلەر دۇنيەتانىمىندا الىپ اعاشتار وتە قاستەرلى ورىن الادى ەمەس پە؟! ءۇش الەمدى (جوعارعى، ورتا، تومەڭگى) بايلانىستىرۋشى الىپ بايتەرەكتەر كوك تۇرىكتەر دۇنيەتانىمىندا كەڭىنەن كورىنىس تاپقان.
جازۋشى ۇلتتىق قۇندىلىقتار تاقىرىبىنداعى شىعارمالارىن زاماناۋي پوستمودەرنيستىك باعىتتا دا جازدى. “قىپشاق ارۋى” سونداي ەرەكشە ۇلگىدە جازىلعان تۋىندى. وسى الەم مەن وتكەن تاريحتى وتە ءبىر وڭتايلى شىعارماشىلىق تاسىلمەن بىرىكتىرە بىلەدى. ءمۇسىنشى وتكەن داۋىرلەرگە ساياحات جاساپ، ءوز ىزدەنىستەرىنە جاۋاپ تابادى.
الەم ادەبيەتى مەن فولكلورىندا ءبىر ادامنىڭ ەكىگە جارىلۋى كەزدەسەدى. الگىندەي ۇلگىدە جازىلعان مۇقاڭنىڭ “جارماق” اتتى رومانى بار. ءبىر كەزدە قولدان قولعا ءوتىپ وقىلدى. كلاسسيك جازۋشى تولەن ابدىكتىڭ دە وسىعان ۇقساس “وڭ قول” اڭگىمەسى جاستاردىڭ سۇيىكتى شىعارماسىنا اينالعان ەدى. جازىلۋ فورماسى ۇقساس دەمەسەڭىز، ەكى شىعارمانىڭ كوتەرگەن جۇگى مۇلدە بولەك. ءبىر-بىرىنەن الشاق تۋىندىلار. تولەن ابدىك ادامنىڭ جان-دۇنيەسىندەگى پسيحولوگيالىق احۋالعا ۇڭىلسە، ال مۇحتار ماعاۋين ۇلتتىق قۇندىلىقتار تاقىرىبىنا تەرەڭ بويلايدى. ءبىر ادام ءبىر مەزگىلدە ەكىگە جارىلىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى، ۇلتتى سۇيەتىن جانە ۇلتقا قارسى مورگينال تۇلعا بولىپ ءوز-وزىمەن بولىنەدى.
مۇقاڭ ەركىن ويدىڭ الماس قىلىشى ەدى. قازاقستاننىڭ تار شەڭبەرىنە سىيماعانى دا سودان بولسا كەرەك. “ەشكىم مەنى شىن تۇسىنگەن جوق بىراق…” دەگەن ولەڭ جولدارى مۇقاڭ تۋرالى ايتىلىپ تۇرعانداي.
“ەلىم” دەپ سوققان جۇرەگى مۇحيت اسىپ توقتاعانى – ءسىز بەن بىزگە سىن! سوندىقتان ءوسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن مۇحتارلارى تۋرالى باي مۇرالاردى ءسىڭىرىپ، اڭىز ادام اڭساعان الىپتاردى تاربيەلەۋىمىز كەرەك!
كەيىنگى جىلدارى مۇحتار ماعاۋين “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالىن ءجيى قارايتىندىعىن ايتىپ، ءوزىنىڭ اۆتورلىق ماقالالارىن جولداپ وتىرۋشى ەدى. ول كىسىنىڭ پورتالىمىزعا ءدىن ماسەلەسى تۋرالى بەرگەن ماقالاسى قىزۋ پىكىرتالاس تۋدىرىپ ەدى. رەداكتسيامىزدىڭ مۇقاڭدى ىزدەپ بارىپ سۇحبات الماعانى، جارقىن بەينەسىن كەزەكتى مارتە تاسپالاپ قالماعانى ۇلكەن وكىنىش تۋعىزادى.
ادام ەشقاشان ءوز ۇلتىن تاڭداي المايدى. سول سياقتى ءوز اتا-اناسىن تاڭداي المايدى. ورىس بولۋدى ماقتان تۇتاتىن، اراب بولۋدى قۇداي الدىنداعى پارىزى سانايتىن ءدۇبارا قوعام كۇش الىپ كەلەدى. وسىنداي ۇلتسىزدانۋ زامانىندا مۇحتار ماعاۋين شىعارمالارى قازاققا ءسوزسىز كەرەك. مۇقاڭنىڭ ەڭبەكتەرى جەر-پلانەتا باردا قازاق ەلىنىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتە بەرەدى. ونىڭ تۋىندىلارى ۇلت ساتقىندارىنا قارسى كۇرەستى ارمەن قاراي دا جالعاستىرا بەرمەك!
ارمان سەرىكۇلى
