مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، عالىم، ۇستاز سەرىكبولسىن ءابدىلديننىڭ باقيلىق بولعانىنا 5 جىل ءوتتى. تاۋەلسىز جۋرناليست وپپوزيتسيالىق ساياساتكەردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىندەگى جۇلدىزدى ساتتەردى ەسكە الدى.
بۇگىن قازاقستاننىڭ ساياسي ساحناسىندا ەرەكشە ورىنعا يە مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى سەرىكبولسىن ءابدىلديننىڭ ومىردەن وتكەنىنە 5 جىل تولدى. ول 2019 جىلى 31 جەلتوقساندا 82 جاستان اسقان شاعىندا الماتىدا قايتىس بولعان. بيىل 15 جەلتوقساندا سەرىكبولسىن ءابدىلدين تۋرالى رەجيسسەر قانات تىلەۋحان تۇسىرگەن «توراعا ءابدىلدين» اتتى دەرەكتى ءفيلمنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. ساياساتكەردى ەسكە الۋ باعىتىندا بۇدان باسقا كوزگە كورىنەر شارا بايقالعان جوق.
سەرىكبولسىن ءابدىلدين 1990 جىلداردىڭ باسىندا قازاقستان جوعارعى كەڭەسىنىڭ باسشىلىعىندا قىزمەتىن اتقارىپ، ەلدىڭ ەگەمەندىككە جەتىپ، تاۋەلسىزدىك جاريالاۋىنا ۇلەس قوستى. ونىڭ توراعالىق ەتۋ كەزەڭى قازاقستان تاريحىنداعى شەشۋشى ساتتەرمەن بايلانىستى ۋاقىتقا سايكەس كەلدى. 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا جوعارعى كەڭەس قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاندا، اقجولتاي حاباردى ءبىرىنشى سۇيىنشىلەگەن سەرىكبولسىن ءابدىلدين بولاتىن. سوۆەت وداعى كەزىندە قالىپتاسقان ونىڭ كەيبىر تۇجىرىمدارى تاۋەلسىزدىك قۇندىلىقتارىنا سايكەس كەلمەگەن كەزدەرى دە بولدى. الايدا ول قازاقستان بيلىگىن ءوز ۋىسىندا ۇستاعان نۇرسۇلتان نازارباەۆتى قاتاڭ سىناپ، جەكە اۋلەت باسقارعان اۆتوريتارلى جۇيەگە قارسى شىقتى. ءسويتىپ بيلىكتەن شەتتەتىلدى. سەرىكبولسىن ءابدىلدين تۋرالى كوزى تىرىسىندە ساياساتكەردەن تالاي سۇحبات العان تاۋەلسىز جۋرناليست اسىلحان ماماشۇلىن سوزگە تارتتىق.
تاۋەلسىزدىك جانە ودان كەيىنگى تۇڭعىش كونستيتۋتسيا
- Cەرىكبولسىن ءابدىلديننىڭ ساياسي ومىرىندەگى وزگەرىستەردى ەلدەگى وزگەرىستەردەن بولە-جارا قاراستىرۋ قيىن سياقتى. ءابدىلدين دەگەندە ەسىڭىزگە نە تۇسەدى؟ سۇحبات العان كەزىڭىز، نەمەسە ول كىسىنىڭ ەل ومىرىندەگى ساياسي بەينەسى – وسىنىڭ قايسىسى باسىم؟
- سەرىكبولسىن ءابدىلدين دەگەندە ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ فورماتى ەسكە تۇسەدى. اسىرەسە، 1990 جىلدارى قازاقستاندا پارلامەنتتىك باسقارۋ سيپاتىنداعى رەسپۋبليكا بولدى. ول كەزدە پرەزيدەنتتىك بيلىك ءالى قاتتى كۇشەيمەگەن. 1993 جىلى كونستيتۋتسيا قابىلداندى. سول كونستيتۋتسيا بويىنشا قازاقستان پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىندە بولدى. سونىڭ ءبارىنىڭ باسىندا جۇرگەن وسى سەرىكبولسىن ءابدىلدين ەدى. 1995 جىلى كونستيتۋتسيا قابىلدانعاننان سوڭ قازىرگى فورماتقا كوشتىك. ياعني، قازاقستان پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانىنداعى بيلىككە اينالدى. ەندى سەرىكبولسىن ءابدىلديننىڭ ەڭبەگى دەگەندە ءبىرىنشى وسىنى ايتامىز. بۇل كەزەڭدە ول جوعارعى كەڭەستىڭ توراعاسى بولدى.
پارلامەنتتەن كەتكەننەن كەيىن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن وپپوزيتسيادا ءجۇردى. 2010 جىلداردان كەيىن بولۋى كەرەك، ءوزى باسقارىپ وتىرعان پارتيانىڭ تىزگىنىن دە بەردى. بىراق ساياسي ۇستانىمى وپپوزيتسيالىق كوزقاراستا قالدى.
ول قازاقستاننىڭ بيلىگى مەن نازارباەۆتى ءجيى سىنادى. بىراق، جاسالىپ جاتقان دۇنيەنى دە جوققا شىعارماعان. ءوزىنىڭ قارسىلاستارىنا دا وبەكتيۆتى باعا بەرە الدى.
«داۋىسى ۇرلانعانىن راستايتىن فاكتى كوپ»
- كەيىن بيلىكتەگى قىزمەتىنەن شەتتەتىلدى، پرەزيدەنت سايلاۋىنا دا ءتۇسىپ كوردى. سونىڭ بارىندە جەكە-دارا بيلەۋدىڭ سالدارىن كوردى، قياناتقا دا ۇشىرادى. نەگە وسىلاي بولدى؟
- قىزمەتتەن كەتىرىلگەنى ءبىراز داۋ بولدى. جوعارعى كەڭەستى نازارباەۆ ۋاقىتىندا زاڭسىز تاراتىپ جىبەردى. ونىڭ تاراتىلۋىنا قاتىستى اڭگىمە وتە كوپ. بىراق پارلامەنتتەگى دەپۋتاتتار پارلامەنتتى تاراتۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىستى قولداعاننان سوڭ تارادى. سوندىقتان «زاڭدى» تارالدى.
بىراق تاراتۋ جونىندەگى يدەيا بۇل پرەزيدەنت نازارباەۆتان شىققان بولاتىن. ونى نازارباەۆ ءوز كىتابىندا دا ايتىپ كەتكەن. ول «سەرىكبولسىن ءابدىلديندى ۇناتپاعانىم راس. بىراق، وعان كىشكەنە وكىنەمىن. سەبەبى وپپوزيتسيانىڭ بولۋى دۇرىس ەكەن» دەگەن سوزدەر بار كىتابىندا.
- سول نازارباەۆقا بالاما كانديدات رەتىندە پرەزيدەنت سايلاۋىنا دا ءتۇستى. بۇل سايلاۋ تۋرالى دا ءسوز كوپ. نەگە سايلانباي قالدى دەسەك، ارتىق پا؟ پرەزيدەنت نازارباەۆ ەمەس، وسى كىسى بولۋى كەرەك دەيتىندەر بار...
- ءبىز «پرەزيدەنت بولۋى كەرەك ەدى» دەپ وتكەن شاقتا ايتا بەرەمىز عوي. بىراق شىن مانىندە 1999 جىلى پرەزيدەنت سايلاۋى وتكەن. قاڭتاردا سەرىكبولسىن ءابدىلدين پرەزيدەنتتىككە ءتۇستى. سوندا، اسىرەسە قازاقستاننىڭ باتىس بولىگىندە ول كىسىنى قولداپ، داۋىس بەرگەندەر كوپ بولدى. بىراق، نازارباەۆ بيلىگى داۋىستى بۇرمالاپ، وزىنە جازىپ العان. سايلاۋ ءادىل وتكەندە بالكىم، ول كىسى قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى بولار ما ەدى. وعان نازارباەۆ بيلىگى مۇمكىندىك بەرمەدى. سەرىكبولسىن ءابدىلدين سوندا داۋىسى ۇرلانعانىن ماعان دا ايتقانى بار. سول كەزدە پرەمەر-مينيستر نۇرلان بالعىنباەۆ بولاتىن. سول كىسى دە، سول ۋاقىتتا بيلىكتە جۇرگەن التىنبەك سارسەنباەۆ تا مۇنى مويىنداعان ەكەن. ونى راستايتىن فاكتى كوپ.
«مەملەكەتتىڭ قارجىسىنا قول سالماعان»
- سەرىكبولسىن ءابدىلديننىڭ قاي قاسيەتىن قاتتى باعالايسىز؟
- مىنا جايتتى باسا ايتۋ كەرەك. سەرىكبولسىن ءابدىلدين بيلىكتە وتىرعان كەزدە دە، ودان كەتكەننەن سوڭ دا مەملەكەت قارجىسىنا قول سالعان ادام ەمەس. مەن بۇل تۋرالى ول كىسىنىڭ وزىنەن دە سۇرادىم. «سىزگە قىسىم جاسالا ما؟ قۋدالاناسىز با؟» دەگەنىمدە «ماعان اشىق قىسىم جاساي المايدى. مەنىڭ سوڭىمنان بۇلار لۋپا الىپ تۇسكەن. لۋپامەن قاراپ، ءبارىن تەكسەرگەن. ىشكەن-جەگەن بولسام بۇلار بىردەن تۇرمەگە قامار ەدى» دەگەن ەدى.
- جۋرناليست رەتىندە سەرىكبولسىن ابدىلدينمەن سويلەسكەندە ەستە قالعان ەرەكشە جايلار بولدى ما؟
- مەن ول كىسىدەن كوپ كوممەنتاري العانمىن. سەرىكبولسىن ءابدىلدين قازاقستانداعى ساياسي وقيعالارعا بەيتاراپ باعا بەرە الاتىن. تاعى ءبىر قابىلەتى – ەشتەڭەنى ۇمىتپايتىن. كۇنىن دە، كەرەك بولسا ساعاتىن دا ۇمىتپايتىن ەدى. ماعان ءبىر ايتقانى بار، 1991 جىلى 10 جەلتوقساندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اتاۋىن وزگەرتتى عوي. تۇسكە دەيىن وزگەرتتى، تۇستەن كەيىن نازارباەۆتىڭ قولىنا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى» دەگەن كۋالىك بەرگەن.
ويتكەنى 1 جەلتوقساندا نازارباەۆ پرەزيدەنت بولىپ سايلاندى. پرەزيدەنت سايلاۋىنان سوڭ بيلىك تارماقتارى باسشىلارى، سونىڭ ىشىندە جوعارعى كەڭەستىڭ باسشىسىن دا سايلاۋ كەرەك. جوعارعى كەڭەستىڭ سول كەزدەگى توراعاسى ەرىك اسانباەۆ نازارباەۆتىڭ ورىنباسارى، ۆيتسە-پرەزيدەنت بولىپ سايلانىپ كەتكەن.
سوندا جوعارعى كەڭەسكە توراعالىعىنا كانديداتۋراسى ۇسىنىلعانداردىڭ ءبىرى سەرىكبولسىن ءابدىلدين بولدى. «ول تۇستا نۇرسۇلتاندار ءبىلدى. نازارباەۆپەن وڭاشادا اڭگىمەلەسكەندە ماعان ايتقان بولاتىن. «سەكە، سىزگە كوپ راقمەت، ماعان كومەكتەستىڭىز. ەندى ءسىز جوعارعى كەڭەستىڭ توراعاسى بولىپ سايلاناسىز، مەن ءسىزدى قولدايمىن» دەپ ايتتى دەدى.
«تاڭەرتەڭ سايلاۋ بولدى. سول كەزدە نۇرسۇلتان نازارباەۆ باسقاشا سويلەدى. ول ءسوزىن باسقاشا سويلەگەنىنە مەن قاتتى تاڭقالدىم. سودان كەيىن نازارباەۆتىڭ ءبىر دە ءبىر سوزىنە تاڭقالمايتىن بولدىم» دەگەنى بار ەدى.
- سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
سىمبات ناۋحان
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
