كەم دەگەندە 16 ادام قازا تاپقان جاڭاوزەن وقيعاسى — قازاقستاننىڭ ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى جاڭاوزەن قالاسىندا 2011 جىلعى 16 جەلتوقساندا بولعان تراگەديا. بيىل جاڭاوزەن وقيعاسىنا 13 جىل تولىپ وتىر.
وقيعالار مۇناي جانە گاز سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن «وزەنمۇنايگاز» جانە باسقا دا كاسىپورىنداردىڭ جۇمىسشىلارىنىڭ بىرنەشە ايعا سوزىلعان (جارتى جىلدان اسا) ەرەۋىلىنەن باستالدى. شەرۋگە شىققان جۇمىسشىلار جالاقىنى كوتەرۋ، ەڭبەك جاعدايلارىن جاقسارتۋ، كاسىپوداقتىڭ تاۋەلسىزدىگىن تالاپ ەتتى.
2011 جىلى تاۋەلسىزدىك كۇنى قارساڭىندا ەرەۋىلشىلەر قالانىڭ ورتالىق الاڭىندا جينالعان. ونىڭ سوڭى كۇشتىك قۇرىلىممەن قاقتىعىسقا ۇلاستى. رەسمي دەرەك بويىنشا، قاقتىعىس كەزىندە 16 ادام قايتىس بولىپ، 100-دەن استام ادام جاراقات العان. جاڭاوزەندەگى وقيعانىڭ كۋاگەرى بولعان جۋرناليست وركەن جويامەرگەن 2011 جىلى 16 جەلتوقسان كۇنى الاڭعا ادىلدىكتى تالاپ ەتىپ شىققاندارعا پوليتسيا وق اتىپ، كوپ ادام اۋىر جاراقات العانىن ايتىپ، بايانداپ بەرگەن.
جاڭاوزەن وقيعاسىنان كەيىن بۇل تۋرالى ساناۋلى باق تۇراقتى اقپارات تاراتتى. سونىڭ ءبىرى - "جاس الاش» گازەتى. وسى وقيعادان بيلىك قانداي ساباق الۋى كەرەك ەدى، نەگە ولاي بولماي، بىلاي بولدى – وسى تۋرالى «جاس الاشتىڭ» كەيبىر ماقالالارىنا شولۋ جاساپ كوردىك.
«بۇل – ءوز حالقىن سىيلاماۋشىلىق»
«جاس الاش» گازەتىنىڭ 2011 جىلعى №104 سانىندا 2012 جىلعى 6 قاڭتار – جاڭاوزەن مەن شەتپەدەگى قاندى قىرعىندا قازا تاپقان بوزداقتاردى بۇكىل حالىق بولىپ ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە بەكىتۋ تالابىن بيلىكتىڭ جاۋاپسىز قالدىرعانىن كورسەتكەن.
«ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى 2011 جىلعى 16 جەلتوقسان كۇنگى قاندى وقيعانى تەكسەرۋ ءۇشىن قۇرىلعان تاۋەلسىز قوعامدىق كوميسسيا وسىنداي ۇيعارىم جاسادى. جاڭاوزەن مەن شەتپەدە كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ بەيبىت حالىققا قارسى قارۋ قولدانۋ سالدارىنان رەسمي دەرەك بويىنشا 16 ادام قازا تاۋىپ، جۇزگە جۋىق ادام جاراقاتتاندى. وسى قاسىرەتتى وقيعاعا بايلانىستى قارالى كۇن جاريالاۋ جونىندەگى جۇرتشىلىق تالابىن قازاقستان مەملەكەتىنىڭ باسشىلىعى ەسكەرۋسىز قالدىردى. بۇل – ءوز حالقىن سىيلاماۋشىلىق، حالىقتىڭ قايعىسىنا نەمكەتتى قاراۋشىلىق»، - دەپ كوميسسيا مۇشەلەرى مۇڭىن حالىققا جەتكىزگەن.
ال تاۋەلسىز كوميسسيا مۇشەلىگىندە بولات ابىلەۆ، عازيز الدامجاروۆ، مۇرات اۋەزوۆ، ەرمۇرات باپي، زاۋرەش باتتالوۆا، عابباس قابىشەۆ پەن وزگە دە ادامداردىڭ اتى-ءجونى كورسەتىلگەن.
«بيلىك ەشقانداي ساباق المادى»
«جاس الاشتا» سول كەزدە جۋرناليست مەرۋەرت حۋساينوۆانىڭ «بيلىك ءوز حالقىنا اۆتوماتتىڭ قاراۋىلى ارقىلى قاراۋعا داعدىلانىپ بارادى» دەگەن تاقرىپپەن بولات ابىلەۆپەن سۇحباتى جاريالانعان.
«تاريحتىڭ اششى تالكەگى كەيبىر كەزدەرى ەرىكسىز تاڭعالدىرادى. جوعارى جاقتا 25 جىل بويىنا 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋرالى شىندىقتى بۇركەمەلەپ، ونداعان جىلدار بويى ەركىن ويدى تۇنشىقتىردى، گازەتتەر جابىلدى، وزگەشە ويلايتىندار قۋادالانىپ، كەيبىرەۋلەرى ءولتىرىلدى. قايسىبىر كەزەڭدە بولماسىن، بيلىك ول ىستەردەن ەشقانداي ساباق المادى. بارلىق وسى تىزبەكتىڭ جالعاسى رەتىندە – جاڭاوزەندە كەزەكتى قايعىلى وقيعا بولدى. قازاقستاندا جاڭا «جەلتوقسان كوتەرىلىسى» پايدا بولدى، 16 جەلتوقسان مەرەكەلىك كۇنگە ەمەس، قارالى داتاعا اينالدى... ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز بارىنشا ءتيىمسىز كۇيدە تۇر! بۇل بيلىكتىڭ نەگىزدەرىن سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ كەمىرىپ، ءومىر ءسۇرۋى «تۇسىنىكتەر» بويىنشا ءوتىپ جاتىر. ويتكەنى ىسكە دەگەن كاسىپقويلىق پەن ادال قاتىناستار جاعىمپازدىق پەن يتارشىلىقپەن اۋىستىرىلدى. ويتكەنى بۇل بيلىك حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنان وتە الىس قاشىقتىقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ەگەر ەستەرىڭىزدە بولسا، جاز ايىندا پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى اتىراۋدا جاس جىگىتتى اتىپ ولتىرگەندە، مەن ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ قولى اماندىق-ساۋلىق سۇراساتىن قول قىسۋشىلىقتان كورى، شۇرىپپەنى باسۋعا دايىن تۇراتىنىن تىلگە تيەك ەتىپ، ءوز حالقىنا اۆتومات قاراۋىلىمەن قاراي باستاعانىنا الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن بولاتىنمىن. مەن سول جولى ءوزىمنىڭ قاتەلەسكەنىمە قاتتى سەنگىم كەلسە لە، كوڭىلىمنىڭ تۇكپىرىندە جاتقان كۇدىكتەرىم شىندىققا اينالدى: «ءىلۋلى تۇرعان مىلتىق ءبارىبىر اتىلدى» - جاڭاوزەن وقيعاسى بولدى...» - دەپ ساياساتكەر بولات ابىلەۆ پىكىر بىلدىرگەن.
«14 ادام قازا تاپتى»
ال قر باس پروكۋراتۋراسى 2012 جىلدىڭ 27 قاڭتارىندا وقيعاعا قاتىستى مالىمدەمە تاراتقان. «2011 جىلعى 16 جەلتوقساندا ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ جاڭاوزەن قالاسىندا قر تاۋەلسىزدىك كۇنىن ورتالىق الاڭدا مەرەكەلەۋ بارىسىندا «وزەنمۇنايگاز» مۇناي وندىرەتىن كاسىپورىننىڭ بۇرىنعى (جۇمىستان بوساتىلعان) جۇمىسشىلارى بۇزاقى جاستاردىڭ قولداۋىمەن قيراتۋ، توناۋ، ورتەۋ جانە بەيبىت تۇرعىندار مەن پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنە كۇش قولدانۋمەن ۇشتاسقان جاپپاي تارتىپسىزدىك جاسادى. ناتيجەسىندە 125 نىسان ورتەلىپ، بۇزىلىپ، تونالدى. قاقتىعىستاردىڭ ناتيجەسىندە 64 ادام اتىس قارۋىنان جاراقات الىپ، 14 ادام قازا بولدى. بۇدان وزگە ەكى ادامنىڭ ءولىمى جاپپاي تارتىپسىزدىكتەرمەن بايلانىستى ەمەس. 35 پوليتسيا قىزمەتكەرى ءتۇرلى دەنە جاراقاتتارىن الدى. قازىرگى كەزدە جاپپاي تارتىپسىزدىكتىڭ 6 ۇيىمداستىرۋشىسى – ساقتاعانوۆ، جارىلعاسىنوۆ، ەرمۇقانوۆ، دوسماعامبەتوۆ، وتكەلوۆ جانە تولەتاەۆا انىقتالىپ، ولارعا قىلمىستىق كودەكستىڭ 241-ءىنشى بابىنىڭ 1-ءىنشى بولىگى بويىنشا ايىپ تاعىلىپ، قاماۋعا الىندى»، - دەپ كورسەتىلگەن پروكۋراتۋرا مالىمدەمەسىندە. بۇل رەسمي مالىمەتتى سول كەزدە كوپتەگەن باق جاريالاپ، تاراتتى.
«وق اتۋ دۇنيەلەردى توناۋدان باستالدى دەگەن ءسوز مۇلدەم قيسىنسىز»
«جاس الاش» گازەتىنىڭ 2012 جىلعى 9 قازان كۇنگى №80 سانىندا جاڭاوزەندەگى وقيعانىڭ نەدەن باستالعانى تۋرالى بەرىلگەن ءتۇرلى پىكىردە دايەكتەر مۇلدەم باسقاشا سويلەيدى.
«جاڭاوزەندەگى وقيعا – قاندى قىرعىن نەدەن باستالدى؟» اتتى ماتەريالدا سول كەزدەگى قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ پىكىرىنەن باستاپ، ساياساتكەر، ادۆوكات، جابىرلەنۋشى مەن تاۋەلسىز جۋرناليستەردىڭ ويى جيناقتالعان.
ەلدىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بيلىكتە وتىرعان كەزدە:
«بۇل جۇمىسشىلار مەن جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ اراسىنداعى ادەتتەگى ەڭبەك داۋى بولاتىن. الايدا ونى ءوزىنىڭ قىلمىستىق ماقساتتارىن ىسكە اسىرعىسى كەلگەن ارامزا نيەتتى ادامدار پايدالانىپ كەتتى. قاراڭىزدارشى، بۇل وقيعا كەزىندە بىردەن دۇكەندەردى، بانكتەردى توناۋدان باستالعانى نەلىكتەن؟» - دەپ بەرىلگەن ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ءسوزى.
وسى تۇستا ماتەريالدا جابىرلەنۋشى رەتىندە كورسەتىلگەن جۇلدىز ەسىمدى قالا تۇرعىنى:
«مەرەكە بولعان سوڭ، 16 جەلتوقسان، تۇسكە تاياۋ بار جاقسىمىزدى كيىپ، الاڭعا باردىق. قاسىمىزدا قۇربىلارىم بولدى. ءبىز الاڭعا جاقىنداي بەرگەندە تارس-تۇرس دىبىستار شىعىپ، ۋ-شۋ بولىپ كەتتى. باستاپقىدا ەش نارسەگە تۇسىنبەي، ابدىراپ قالدىق. بىزگە قاراي جۇگىرگەن جۇرتقا تاڭىرقاپ تۇرعانىمدا، جانىمداعى قۇربىمنىڭ جانداۋسى شىقتى. سويتسەك، اناداي جەردە ونىڭ اعاسىن پوليتسەيلەر اياۋسىز تەپكىلەپ جاتىر ەكەن. جانۇشىرىپ سول جاققا قاراي جۇگىرگەن ونى اياعان ادام بولمادى،» - دەپ پىكىر بىلدىرگەن.
ال تاعى ءبىر تۇرعىن بەيبىت كۇندە ۇلىنان ايىرىلعان.
«بىلتىرعى (2011 جىلعى – رەد.) جەلتوقسانداعى قارالى وقيعادان كەيىن دە باسىمىزدا ۇيىرىلگەن بۇلت ءالى كەتپەدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن اۋزىمىزدى اشساق، ءتۇرلى قىسىم جاسالىپ، قۋعىنعا تۇسۋدەمىز. مەن - سول وقيعانىڭ جابىرلەنۋشىسىمىن. ايدىڭ امانىندا اتپالداي ازاماتىمنان ايىرىلدىم. تاڭعى 11-لەردە مەرەكەنى تاماشالاۋعا وتباسىمىزبەن باردىق. ارادا ءبىر ساعاتتاي ۋاقىت وتكەندە مەرەكەمىزدىڭ توپالاڭى شىقتى. قارۋلانعان پوليتسەيلەر ەشكىمدى اياماستان، وق جاۋدىرا باستادى. ۇدەرە قاشقان جۇرتپەن بىرگە جۇگىرىپ، ۇيىمىزگە ارەڭ جەتتىك. ويتكەنى قالانىڭ ءىشى استاڭ-كەستەڭى شىعىپ، ءدال ءبىر سوعىس باستالىپ كەتكەندەي ەدى. سول كۇنى ءتۇن اۋعانشا بالامنان حابار بولمادى. وكىنىشكە قاراي، ەرتەڭىنە ءمايىتحانادان قانجوسا بولعان ۇلىمنىڭ دەنەسىن ارەڭ تانىپ، تاۋىپ الدىق... وسىدان كەيىن قالايشا حالىقتى ۇرلىق جاساپ، ءۇي ورتەدى دەپ كىنالاۋعا بولادى؟» - دەپ ەرتاي ەسىمدى جابىرلەنۋشى كۇيىنىشىن جەتكىزگەن.
ادۆوكات ابزال قۇسپانوۆ ماسەلەگە قاتىستى:
«سول جەردە 15 جەلتوقساننان باستاپ، اقتاۋ قالالىق ءىىب ءۇش قىزمەتكەرى وقيعا بارىسىن تۇگەل تاسپاعا تۇسىرگەنى جانە مۇنايشىلارعا ءبىرىنشى بولىپ تيىسكەن پوليتسەيلەر ەكەندىگى انىق جازىلعان. بەيبىت تۇرعان مۇنايشىلاردى يتەرىپ، الاڭنان شىعارىپ تاستاۋعا ارەكەت ەتكەندەر پوليتسەيلەر ەكەندىگىن بەينەجازبا انىق دالەلدەيدى. مەنىڭ جەكە پىكىرىم، جاڭاوزەندەگى قايعىلى وقيعا – بۇل ءسوزسىز پوليتسەيلەردىڭ تاراپىنان بولدى. كيىز ۇيلەردى دە پوليتسەيلەردىڭ جىلىنۋ ءۇشىن ورتەگەنى سوت پروتسەسىندە انىقتالدى. سونىمەن قاتار، 15 جەلتوقساننان باستاپ بەينە-تاسپا ءتۇسىرۋدى باستاعان پوليتسيا وكىلدەرىنىڭ بەينەجازباسىندا بىردە-ءبىر مۇنايشىنىڭ پوليتسەيگە قارسىلىق كورسەتىپ نەمەسە ۇيلەردى ورتەپ جاتقان ساتتەرى تۇسىرىلمەگەن. ال ولاردىڭ نەگىزگى ماقساتتارى مۇنايشىلاردىڭ زاڭسىز ارەكەتتەرىن ءتۇسىرۋ بولدى ەمەس پە؟ قاندى وقيعا، ياعني وق اتۋ دۇنيەلەردى توناۋدان باستالدى دەگەن ءسوز مۇلدە قيسىنسىز»، - دەپ ويىن قورىتىندىلاعان.
«بيلىكتىڭ ءوز حالقىنا وق اتقانى سۇمدىق»
ال «جاس الاش» گازەتىنىڭ 2012 جىلعى №101 سانىندا «قىرعىنعا جول بەرگەن – قازاقتىڭ ءوز كىناسى» ايدارىندا جەلتوقسان مەن جاڭاوزەن وقيعاسى تۋرالى ماقالا شىققان. «جەلتوقسان – قازاقتىڭ قاسىرەتى مەن قاسيەتى» اتتى ماتەريالدا زيالى قاۋىم «بيلىكتىڭ ءوز حالقىنا وق اتقانى سۇمدىق» دەپ باعا بەرگەن.
«بىلتىر وسى ۋاقىتتا استانادا توي تويلانىپ، پرەزيدەنت ءسوز سويلەدى. ءدال سول ۋاقىتتا جاڭاوزەندە قان توگىلىپ جاتتى. كادىمگى ولاردىڭ ءبىر-بىرىمەن بايلانىسى جوق سياقتى كورىندى بىزگە. جەلتوقسان كوتەرىلىسىندە قازاق يمپەرياعا قارسى كوتەرىلدى. يمپەريا قازاقتى جانىشتادى. بۇل – زاڭدى نارسە. يمپەريا ءوز ۇستەمدىگىن قورعاۋ ءۇشىن تىرپ ەتكىزبەۋگە تىرىسادى، ارينە. ال ماعان ەڭ سۇمدىق بوپ كورىنگەنى – بىلتىرعى ماڭعىستاۋداعى قىرعىن. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 20 جىل تولىپ وتىرعاندا بيلىك ءوز حالقىنا قارسى وق اتقانى سۇمدىق ەندى. زاڭعا دا، قيسىنعا دا كەلمەيتىن دۇنيە. توگىلگەن قانعا ۇكىمەت جاۋاپ بەرۋى كەرەك قوي. كۇرەسۋ كەرەك. باسقا امال جوق»، - دەگەن قابدەش ءجۇمادىلوۆ.
سىمبات ناۋحان
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
