سوۆەت وداعى ىدىراعان سوڭ بەلارۋس، قازاقستان جانە ۋكراينا وزدەرىندە ساقتالعان سوۆەتتىك جويقىن قارۋدان ءوز ەركىمەن باس تارتتى. بۇل سول كەزدە وڭ ارەكەت رەتىندە حالىقارالىق قولداۋعا يە بولعان. الايدا رەسەيدىڭ ۋكرايناداعى سوعىسى بۇگىندە بۇل ماسەلەنى باسقا قىرىنان قاراستىرۋعا يتەرمەلەيدى.
وسىدان 30 جىل بۇرىن، 1994 جىلعى 5 جەلتوقساندا بۋداپەشتتە وتكەن جيىن بارىسىندا بەلارۋس، قازاقستان جانە ۋكراينا يادرولىق ارسەنالىنان ءوز ەركىمەن باس تارتىپ، اقش، ۇلىبريتانيا، فرانتسيا، قىتاي جانە رەسەي وسى ەلدەردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بەردى.
بۇل تۋرالى ماسەلەنى ۆۆس ارناسىنىڭ ديپلوماتيالىق شولۋشىسى پول ادامس بۇگىنگى گەوساياسي جاعداي تۇرعىسىنان قاراستىرىپ كوردى.
«ماڭىزدى قادام» دا قاتەلىك پە؟
جويقىن قارۋدان ءوز ەركىمەن باس تارتۋ سول كەزدە حالىقارالىق ارەنادا ماڭىزدى قادام رەتىندە تانىلدى.
«بۇل ءۇش ەلگە بەرگەن قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگى بويىنشا مىندەتتەمەلەرىمىز ولاردىڭ تاۋەلسىزدىگىنە، ەگەمەندىگىنە جانە اۋماقتىق تۇتاستىعىنا ادالدىعىمىزدى كورسەتەدى»، – دەپ مالىمدەگەن ەدى سول كەزدە بۋداپەشتتە اقش پرەزيدەنتى بيلل كلينتون.
اسپان سۇپ-سۇر. توڭىرەك قار جامىلعان. قىرعي-قاباق سوعىسى داۋىرىنەن قالعان سۇر-جاسىل قارۋلار ۋكرايناداعى كەڭەستىك ءداۋىردى ەسكە سالادى. راكەتالار، ۇشىرۋ قوندىرعىلارى مەن تاسىمالداۋشىلار – كەڭەس وداعىنىڭ يادرولىق باعدارلاماسىن ازىرلەۋدە ماڭىزدى ءرول اتقارعان كەزدەگى ۋكراينانى بەينەلەيتىن ەسكەرتكىشتەر. بۇل باعدارلامالار وداقتىڭ سوڭعى قورعانىس شەبى ەدى.
جارتىلاي اشىلعان بەتون-مەتالل قاقپاق استىنان ۇلكەن قۇرلىقارالىق بالليستيكالىق زىمىراننىڭ (قبز) ماكەتى كورىنەدى. بىراق بۇل زىمىران تەك ماكەت قانا، ول جارىلىپ، كوگەرىپ كەتكەن. بۇل شاحتاعا 30 جىل بويى قوقىس تولعان. ۋكراينانىڭ ورتالىق بولىگىندەگى پەرۆومايسك قالاسىنىڭ جانىنداعى بۇل كەڭ بازا بۇگىندە مۋزەيگە اينالعان.
1990-جىلداردىڭ باسىندا ۋكراينا تاۋەلسىزدىك الىپ، ماسكەۋدىڭ ىقپالىنان شىققان كەزدە كيەۆ يادرولىق قارۋدان باس تارتتى. الايدا، رەسەيدىڭ باسىپ كىرۋىنەن كەيىن ءۇش جىلعا جۋىق ۋاقىت وتكەن سوڭ جانە كيەۆ وداقتاستارى اراسىندا سوعىستان كەيىن ۋكراينانىڭ قاۋىپسىزدىگىن قالاي قامتاماسىز ەتۋ كەرەكتىگى تۋرالى ناقتى كەلىسىم بولماعاندىقتان، كوپشىلىك بۇل شەشىمدى قاتەلىك دەپ ساناي باستادى.
كسرو يادرولىق ارسەنالىنىڭ ۇشتەن ءبىرى ۋكراينانىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان ەدى.
«رەسەيگە دە سولاي سەندىك قوي...»
حاركوۆ اسكەري ۋچيليششەسىنىڭ جاس تۇلەگى الەكساندر سۋششەنكو ەكى جىلدان كەيىن، ۋكرايناداعى يادرولىق قورلاردى پايدالانۋدان شىعارۋ پروتسەسى باستالعان كەزدە، پەرۆومايسكىگە كەلگەن. ول زىمىرانداردىڭ شىعارىلۋىن جانە شاحتالاردىڭ جارىلۋىن باقىلاعان. قازىر ول بۇرىنعى بازاعا قايتا ورالدى. بىراق بۇل جولى مۋزەي كۋراتورلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە.
سوڭعى 10 جىل بويى رەسەيدىڭ ۋكرايناعا جاساعان قاسىرەتتەرىنە جانە حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ ونى توقتاتا الماۋىن نەمەسە توقتاتقىسى كەلمەگەنىنە قاراپ الەكساندر يادرولىق قارۋدى جويۋ قاتەلىك بولدى دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن.
«قازىرگى ۋكرايناداعى وقيعالارعا قاراپ، جەكە ءوز باسىم بارلىق يادرولىق قارۋدى تولىق جويۋ قاتە بولدى دەپ ويلايمىن. بىراق بۇل ساياسي ماسەلە ەدى. جوعارعى باسشىلىق شەشىم قابىلدادى، ال ءبىز تەك بۇيرىقتى ورىندادىق» - دەيدى الەكساندر.
ول كەزدە مۇنىڭ ءبارى وتە قيسىندى بولىپ كورىندى. ەشكىم 20 جىلدان كەيىن (ماسكەۋ 2014 جىلى قىرىمدى اننەكسيالادى) رەسەي ۋكراينانى باسىپ الادى دەپ ويلامادى.
«ءبىز اڭعال بولدىق، بىراق ءبىز سەنىم ارتتىق. ۇلىبريتانيا مەن اقش، كەيىن فرانتسيا ءبىزدى قولداعان كەزدە بۇل جەتكىلىكتى دەپ ويلادىق. رەسەيگە دە سولاي سەندىك قوي»، - دەيدى 1994 جىلى ۋكراينانىڭ ۇلىبريتانياداعى ەلشىسى بولعان سەرگەي كوميسارەنكو.
كەڭەستىك بيلىك قۇرساۋىنان قالجىراپ شىققان ەل ءۇشىن جويقىن قىمبات يادرولىق ارسەنالدى ساقتاۋ يدەياسىنىڭ سونشا ماعىناسى جوق سياقتى كورىنگەن.
«نەلىكتەن يادرولىق قارۋدى وندىرۋگە نەمەسە ساقتاۋعا اقشا جۇمساۋ كەرەك، ەگەر ونى ونەركاسىپتى دامىتۋ، وركەندەۋ ءۇشىن پايدالانۋعا بولاتىن بولسا؟» -دەيدى كوميسارەنكو.
«سوعىستا جەڭىلىپ بارا جاتساق...»
1994 جىلعى تاعدىرشەشتى كەلىسىمنىڭ مەرەيتويىندا ۋكراينا تاعى دا ءوز ۇستانىمىن جەتكىزۋگە تىرىسۋدا.
وتكەن اپتادا بريۋسسەلدە وتكەن ناتو سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ كەزدەسۋىندە ۋكراينا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى اندرەي سيبيگا بۋداپەشت مەموراندۋمىنىڭ كوشىرمەسى سالىنعان جاسىل پاپكانى سەرمەپ تۇرىپ:
«بۇل قۇجات ۋكراين قاۋىپسىزدىگىن دە، ترانساتلانتيكالىق قاۋىپسىزدىكتى دە قامتاماسىز ەتە المادى. ءبىز مۇنداي قاتەلىكتى قايتالاماۋىمىز كەرەك»، - دەدى.
ۋكراينا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ مالىمدەمەسىندە بۋداپەشت مەموراندۋمى «ستراتەگيالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىندە قابىلدانعان شەشىمدەردىڭ وراشولاقتىعىن كورسەتەتىن ەسكەرتكىش» دەپ اتالدى.
قازىر ۋكراينانىڭ جانە ونىڭ وداقتاستارىنىڭ الدىندا تۇرعان مىندەت – ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ باسقا جولىن تابۋ. پرەزيدەنت ۆلاديمير زەلەنسكي ءۇشىن بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى الدەقاشان انىق.
«ءبىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىمىزدىڭ ەڭ جاقسى كەپىلى – ناتو. ءبىز ءۇشىن ەو جانە ناتو-مەن بولاشاق – ءپرينتسيپتى ماسەلە»، - دەدى ول جەكسەنبى كۇنى تاعى دا قايتالاپ.
زەلەنسكيدىڭ باتىس اليانسىنا مۇشەلىك قانا ۋكرايناعا ونىڭ ۇلكەن ءارى جىرتقىش كورشىسىمەن بىرگە ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى دەگەن ءجيى، جىگەرلى مالىمدەمەلەرىنە قاراماستان، ناتو مۇشەلەرى اراسىندا بۇل ماسەلەگە قاتىستى كەلىسپەۋشىلىكتەر ءالى دە بار ەكەنى انىق.
كەيبىر مۇشەلەرىنىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان ناتو ازىرگە ۋكرايناعا بولاشاق مۇشە بولۋ جولىنىڭ ايقىن ەكەنىن مالىمدەگەنىمەن، ناقتى ءبىر مەرزىمدى بەلگىلەگەن جوق.
سونىمەن قاتار، ۋكراينانىڭ وداقتاستارى رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىستا بەيبىتشىلىكتى تەك كۇش كورسەتۋ ارقىلى عانا قامتاماسىز ەتۋگە بولادى دەپ سانايدى. بۇل ۋكرايناعا مۇمكىن بولاتىن بەيبىت كەلىسسوزدەر الدىندا ەڭ ءتيىمدى ۇستانىمدا بولۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ال مۇنداي كەلىسسوزدەردى كەلەر جىلى دونالد ترامپ باستايدى دەپ بولجانۋدا.
«ۋكرايناعا اسكەري قولداۋىمىز قانشالىقتى كۇشتى بولسا، ولاردىڭ كەلىسسوزدەر ۇستەلىندەگى پوزيتسياسى دا سونشالىقتى مىقتى بولادى»، – دەپ مالىمدەدى سەيسەنبى كۇنى ناتو باس حاتشىسى مارك ريۋتتە.
دونالد ترامپتىڭ ۋكرايناعا قاتىستى ۇستانىمى قانداي بولاتىنى ازىرگە بەلگىسىز. سوندىقتان اقش پەن گەرمانيا سياقتى نەگىزگى اسكەري كومەك جەتكىزۋشىلەر رەتىندە ترامپ قىزمەتكە كىرىسكەنگە دەيىن ۋكرايناعا جاڭا ءىرى تەحنيكا پارتيالارىن جىبەرۋگە اسىعۋدا.
بولاشاققا كوز جۇگىرتە وتىرىپ، كەيبىر ۋكرايندىقتار ءوزىن-ءوزى قورعاۋعا بايسالدى قارايتىن ەل ءۇشىن يادرولىق قارۋعا قايتا ورالۋ مۇمكىندىگىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى دەپ بولجايدى. اسىرەسە، ەڭ ماڭىزدى وداقتاسى – اقش جاقىن بولاشاقتا سەنىمسىز سەرىكتەسكە اينالۋى مۇمكىن دەگەن قاۋىپ بار.
ءسويتىپ وتىرىپ قاراشا ايىندا ۋكراينا شەنەۋنىكتەرى قورعانىس مينيسترلىگى قۇجاتىندا قاراپايىم يادرولىق قۇرىلعىنى بىرنەشە اي ىشىندە ازىرلەۋگە بولاتىنى ايتىلعانى تۋرالى مالىمدەمەلەردى جوققا شىعاردى.
قازىرگى ۋاقىتتا بۇل ماسەلە كۇن تارتىبىندە جوق ەكەنى انىق. بىراق قورعانىس ءمينيسترىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى الينا فرولوۆا بۇل اقپارات كەزدەيسوق تارالماعان دەپ ەسەپتەيدى.
«بۇل نۇسقا ۋكراينادا ساراپشىلار اراسىندا تالقىلانىپ جاتقانى انىق. ەگەر بىزگە قولداۋ جوق ەكەنىن جانە سوعىستا جەڭىلىپ بارا جاتساق، ءارى حالقىمىزدى قورعاۋىمىز قاجەت بولسا، مەنىڭ ويىمشا، بۇل دا ءبىر قولعا الىناتىن نۇسقا بولا الادى»، - دەيدى فرولوۆا.
«جاۋ جوق دەمە جار استىندا...»
يادرولىق قارۋدىڭ بولاشاقتا پەرۆومايسك ماڭىنداعى قار باسقان جازىقتارعا قايتا ورالۋىن ەلەستەتۋ قيىن. بازاداعى 30 مەتر تەرەڭدىكتەگى شاحتالاردىڭ تەك بىرەۋى عانا زاقىمدالماي، 1979 جىلى اياقتالعان كەزدەگى قالپىن ساقتاپ قالعان. بۇل يادرولىق سوققىعا توتەپ بەرۋ ءۇشىن سالىنعان مىقتى بەكىنىس. ول اۋىر بولات ەسىكتەرمەن جانە بازانىڭ قالعان بولىكتەرىمەن بايلانىساتىن جەراستى تۋننەلدەرىمەن جابدىقتالعان.
تومەندەگى شاعىن ءارى تار كوماندالىق پۋنكتكە تەك ودان دا تار ليفت ارقىلى جەتۋگە بولادى. ول جەر قۇرلىقارالىق بالليستيكالىق زىمىرانداردى ۇشىرۋ تۋرالى شيفرلانعان بۇيرىقتاردى قابىلداۋ، شيفردى اشۋ جانە ورىنداۋ ءۇشىن ارنالعان.
زىمىران ۇشىرۋعا ماشىقتانعان بۇرىنعى ينجەنەر الەكساندر سۋششەنكو وپەراتورلاردىڭ كىلتتى قالاي بۇرىپ، (قىزىل ەمەس، سۇر) تۇيمەنى باسقانىن كورسەتىپ، كەيىن گولليۆۋد ستيلىندەگى جاھاندىق يادرولىق سوققىلارمەن الماسۋ ۆيدەوسيمۋلياتسياسىن كورسەتتى. بۇل كورىنىس ءسال كۇلكىلى كورىنگەنىمەن، وي سالارلىقتاي.
الەكساندردىڭ ايتۋىنشا، ەڭ ءىرى قۇرلىقارالىق بالليستيكالىق زىمىرانداردان قۇتىلۋ اقىلعا قونىمدى شەشىم بولدى. 1990 جىلداردىڭ ورتاسىندا امەريكا جاۋ بولماعان ەدى.
الايدا ۋكراينانىڭ يادرولىق ارسەنالى 100-دەن 1000 شاقىرىمعا دەيىنگى قاشىقتىقتى قامتيتىن ءارتۇرلى تاكتيكالىق قارۋدى دا قامتىدى.
«كورىپ وتىرعانىڭىزداي، جاۋ جار استىنان شىعا كەلدى. ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بىرنەشە ونداعان تاكتيكالىق يادرولىق وقتۇمسىقتاردى قالدىرۋعا بولار ەدى»، - دەيدى ۋكراينالىق اسكەري مامان.
