بۇگىن — قايتا جاڭعىرعان رەسپۋبليكا كۇنى. بيىل ەلىمىزدە ءۇشىنشى رەت تويلانادى. 2022 جىلى مەرەكەلەر تىزىمىنە ەنگەن بۇل داتا – ەلدەگى جالعىز ۇلتتىق مەيرام. ءبىر كەزدە ۇمىت قالعان رەسپۋبليكا كۇنى قالاي قايتا جاڭعىردى؟
رەسپۋبليكا كۇنى 1990 جىلدىڭ 25 قازانى كۇنى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن «قاز سسر-ءنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى» دەكلاراتسيا قابىلدانعاننان باستاۋ الادى. 1992 جىلدان باستاپ تويلانىپ، 2001 جىلى مەملەكەتتىك مەرەكەلەر قاتارىنا ەنگىزىلدى، 2009 جىلى بۇرىنعى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بۇيرىعىمەن مەملەكەتتىك مەرەكەلەر قاتارىنان الىنىپ تاستالدى. كەيىن 2022 جىلى ۇلتتىق قۇرىلتاي جيىنىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ وسى مەرەكەنى قايتا اتاپ ءوتۋدى ۇسىندى.
“ۇلىق مەرەكە رەتىندە ساناۋ كەرەك”
پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ قازىرگى دەپۋتاتى ەرمۇرات ءباپي دەكلاراتسيا قابىلدانعان كۇندى قۋانىشپەن ەسكە الاتىنىن ايتادى. سونداي-اق، ول بۇگىنگى رەسپۋبليكا كۇنىن دۇركىرەتىپ وتكىزۋ كەرەگىن ۇسىندى.
- 1990 جىلى 25 قازان – مەنىڭ ەسىمدە ماڭگىلىك قالعان مەملەكەتتىك داتالاردىڭ ءبىرى. سول كەزدەن ون بەس كۇن بۇرىن مەن وسكەمەننەن الماتىعا «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ ورتالىق رەداكتسياسىنا قىزمەتكە الماسىپ كەلدىم. رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە جۇمىس ىستەۋدىڭ العاشقى كۇندەرىنە كوندىگە الماي جۇرگەن كەزىمدە رەداكتسياداعى جىگىتتەر “جوعارى كەڭەسكە بارايىق، بۇگىن دەكلاراتسيا قابىلداناتىن كۇن” دەپ ۇسىنىس جاسادى. سونىڭ الدىندا عانا باس رەداكتورىمىز شەرحان مۇرتازا “بۇگىن – ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى جاريالاناتىن كۇن، كىمنىڭ مۇمكىندىگى بار، جوعارى كەڭەسكە كەلىڭدەر” دەپ ءبىر ەسكەرتىپ كەتكەن. ول كەزدە جوعارى كەڭەستىڭ عيماراتىنا كىرۋ قيىن ەمەس، - دەپ ەسكە الادى دەپۋتات.
ايتۋىنشا، ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى وقىلىپ بولىپ، دەپۋتاتتار داۋىس بەرگەننەن كەيىن، زالدىڭ ءىشىن قۋانىش كەرنەدى.
- ونى اۋىزبەن ايتىپ جەتكىۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل كۇن ءبىزدىڭ ءۇش ءجۇز جىل رەسەي يمپەرياسىنىڭ ەزگىسىندە بولعان، قۇلدىق يەلىگىندە بولعان ەلىمىزدىڭ دەربەس ەگەمەندى ەل بولعانىن جاريا ەتكەن ۇلىق كۇن بولدى. ءبىز بۇل كۇندى ارقاشان قۇرمەتتەپ، ۇلىق مەرەكەمىز رەتىندە ساناۋىمىز كەرەك. ەلىمىزدىڭ ماڭىزدى مەرەكەسى دەپ سانايمىن، - دەيدى ەرمۇرات باپي.
دەپۋتاتتىڭ ايتۋىنشا، “ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىن” جاريالاعان رەسپۋبليكا كۇنى ارقاشان وزەكتى مەملەكەتتىك مەرەكە بولىپ قالادى.
- ءبىز نەگە 34 جىل عانا بولعان ءوز ەگەمەندىگىمىزدى ۇلىق مەرەكە ساناماۋىمىز كەرەك؟! ەلىمىزدىڭ دامۋى مەن حالقىمىزدىڭ جاسامپاز بولاشاعى وسى دوكەي داتادان باستالۋى ءتيىس! بۇل - ءبىزدىڭ ەلدىگىمىز بەن مەملەكەتتىگىمىزدىڭ ەڭ باستى اتريبۋتتارىنىڭ ءبىرى، - دەيدى ءوزى دەپۋتات، ءوزى جۋرناليست ەرمۇرات باپي.
ەگەمەندىكتىڭ تاريحي جانە ساياسي قىرلارى
بەلگىلى تاريحشى سۇلتانحان اققۇلۇلىنىڭ ايتۋىنشا، 1990 جىلى كەڭەس وداعى ىدىراۋدىڭ الدىندا تۇرعان ساتتە ميحايل گورباچيوۆ ءوزىنىڭ “قايتا قۇرۋ” ساياساتىن باستاعاننان بەرى 15 وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ باسشىلارى وزدەرىن ەركىن سەزىنە باستاپ، ەگەمەندىك تالاپ ەتكەن. سول ساتتە العاش بولىپ، بالتىق تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنداعى لاتۆيا، ليتۆا، ەستونيا ەلدەرى وزدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، دەكلاراتسيا قابىلداپ، ءبولىنىپ كەتتى. ودان كەيىنگى كەزەك گۇرجىستان مەن تاعى ءباسوا بىرقاتار رەسپۋبليكالارعا كەلدى. اقىرىندا 90-شى جىلدىڭ قازان ايىندا قازاقستان دا ءوز ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلداعان،
- ەڭ باستىسى مىنانى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ول كەزدە قازاق كسر — كەڭەس وداعىنىڭ بۇرىنعى ون بەس وداقتاس رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرى، كەڭەس وداعىنىڭ سۋبەكتىسى عانا بولدى. ال 25 قازاندا قابىلدانعان ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيا — اتى بار دا، زاتى جوق قۇجات. ويتكەنى، قازاقكسر قاعاز جۇزىندە قابىلداعانىمەن، سول قاعاز كۇيىندە قالدى. قازاقستان ءوزىنىڭ ەگەمەندىگىن قالپىنا كەلتىرە المادى، - دەيدى تاريحشى.
ونىڭ ايتۋىنشا، اتالعان دەكلاراتسيانىڭ ەكى قىرى بار. ءبىرىنشىسى – ساياسي، ەكىنشىسى – تاريحي قىرى. ماسەلەن، ەگەر سول دەكلاراتسيا 1920 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ەلدىڭ رەسپۋبليكاسىنان ايىرىلعان دەكلاراتسياسىن قالپىنا كەلتىرۋ بولسا، وندا ونىڭ تاريحي دا، ساياسي دا ماڭىزى وتە زور بولار ەدى. ويتكەنى، بالتىق تەڭىزى جاعالاۋىنداعى ەلدەر دەكلاراتسيانى مىناداي ماتىندە بولدى: “1940 جىلدارى كەڭەس وداعىنىڭ باسىپ الۋ سالدارىنان ايىرىلعان ەگمەندىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى دەكلاراتسيا”. سول دەكلاراتسيانى قابىلداۋىنىڭ ارقاسىندا ولار كەڭەس وداعىنان العاشقى بولىپ ءبولىنىپ شىقتى.
- ال قازاقستان ەگەمەندىگىن العاش رەت توقسانىنشى جىلدارى جاريالاپ وتىرعان جوق، سودان تۋرا 70 جىل بۇرىن 1920 جىلدىڭ 5 ناۋرىزىندا، ول كەزدە الاش رەسپۋبليكاسىن كەڭەس وداعى باسىپ الىپ، رەسەيدىڭ ەكىنشى رەت وتارلاپ الۋىنىڭ سالدارىنان ءوزىنىڭ ەگەمەندىگىنەن ايىرىلدى. الاش رەسپۋبليكاسى 1918 جىلدىڭ 6 قاڭتارىنان 1920 جىلدىڭ 5 ناۋرىزىنا دەيىن ەگەمەندى تاۋەلسىز ەل رەتىندە جاسادى. بىراق سول كەزدەردەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اسكەري ينتەرۆەنتسياسى، جاۋلاپ الۋ سوعىسىنىڭ سالدارىنان الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا كەڭەس ۇكىمەتى ورناپ، وتارشىلدىق بيلىگى باسىپ، الاش رەسپۋبليكاسى ءوز ەگەمەندىگىنەن ايىرىلدى. مىنە، سول ەگەمەندىكتى 1990 جىلدىڭ 25 قازانىندا قالپىنا كەلتىردىك دەگەن دەكلاراتسيا قابىلداعان ۋاقىتتا، كىشكەنتاي بالتىق تەڭىزى جاعالاۋىنداعى ءۇش رەسپۋبليكانىڭ ۇلگىسىمەن جازعاندا، وندا بۇل دەكلاراتسيانىڭ تاريحي دا، ساياسي دا ماڭىزى وتە زور بولار ەدى، - دەيدى سۇلتانحان اققۇلۇلى “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالىنا.
“بوركىمدى اسپانعا لاقتىرعىم كەلمەيدى”
سۇلتانحان اققۇلۇلىنىڭ پىكىرىنە بەلگىلى ساياساتكەر دوس كوشىم دە قوسىلادى. قوعام قايراتكەرىنىڭ ايتۋىنشا، دەكلاراتسيادا ەل ءۇشىن ماڭىزى بار ىستەر ناقتى جازىلماعان.
- بۇل دەكلاراتسيا — تاۋەلسىزدىك تۋرالى ەشۋاقىتتا ايتپاعان ادامداردىڭ جاساعان دەكلاراتسياسى. مۇنى باسقا ەلدىڭ دەكلاراتسياسىمەن سالىستىرسا، تاۋەلسىزدىكتىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. دەكلاراتسيانى كەڭەس ۇكىمەتىنەن شىققىسى كەلمەگەن ادامدار ايتەۋىر حالىقتى الداۋ ءۇشىن جاساي سالعان. سەبەبى باسقا رەسپۋبليكالاردا وسىنداي دەكلاراتسيا قابىلداي باستادى. ولار كەڭەس ۇكىمەتىنەن شىققىسى كەلدى، ال ءبىز شىققىمىز كەلمەدى. بىراق ءبىز دە دەكلاراتسيا قابىلداۋمىز كەرەك بولدى. ال سوعان ءبىز قازىر ءماز بولىپ وتىرمىز، - دەيدى ول.
ونىڭ پايىمداۋىنشا، دەكلاراتسيانى جاقسىلاپ وقىپ، تالداۋ جاساسا، قۋانىپ توي جاسايتىنداي دەكلاراتسيا ەمەس ەكەنىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. وندا بۇرىن بار نارسەنى قايتالاپ ايتا سالعان. ول جەردە “جەكە مەملەكەت بولىپ شىعامىز، ءوزىمىزدىڭ جەكە اسكەرىمىز بولادى” دەگەن ءسوز جوق. قىسقاسى، دەكلاراتسيادا بۇرىنعى «قازاق مەملەكەتىن قايتادان قۇرامىز، ەل بولامىز» دەگەن يدەيا قوزعالماعان.
- سوندىقتان بۇل دەكلاراتسياعا قۋانىپ، بوركىمدى اسپانعا لاقتىرعىم كەلمەيدى. ءيا، مەرەكە رەتىندە ءبىر كۇندى بەلگىلەۋ كەرەك شىعار. مەن ءۇشىن ول كۇن — كەنەسارى قازا تاپقان كۇن. قازاقستاندا ەلدىڭ، حالىقتىڭ، مەملەكەتتىڭ بولاشاعى ءۇشىن، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن ەرلەردىڭ كۇنى بولۋى كەرەك ەدى. تاۋەلسىزدىك كۇنى رەتىندە سول كۇن تويلانۋ كەرەك، - دەيدى دوس كوشىم.
“نازارباەۆقا ءوز مانسابى ماڭىزدى بولدى”
سۇلتانحان اققۇلۇلى قازاقستان بيلىگىنىڭ تاۋەلسىزدىكتى سوڭعى جاريالاۋى دا كەڭەس وداعىنان اجىراماۋعا تىرىسۋىنان ەكەنىن ايتادى.
- ءبىز ناعىز ەگەمەندىگىمىز بەن تاۋەلسىزدىگىمىزدى ارادا ءبىر جىل ءبىر جارىم اي وتكەن سوڭ 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا عانا جاريالادىق. ونىڭ ىشىندە ءبىز كەشەگى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنداعى ون بەس مەملەكەتتىڭ ىشىنەن ەڭ سوڭعىسى بولىپ جاريالادىق. ويتكەنى، سول كەزدەگى نازارباەۆ باستاعان قازاقستان باسشىلىعى قازاق حالقىنىڭ ءبىر عاسىرداي ارمانداعان ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىن كوزدەگەن جوق. كەڭەس وداعىن ىدىراۋدان ساقتاپ قالۋعا بار كۇشىن جۇمساپ، گورباچيوۆتەن اسىپ قورعاعان نازارباەۆ بولدى. سەبەبى، نازارباەۆقا گورباچيوۆ كەڭەس وداعىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى بولاسىڭ دەپ ۋادە بەردى. سوندا نازارباەۆ ءۇشىن قازاق حالقىنىڭ ارمانى ەمەس، ءوز جەكە مانسابى ماڭىزدى بولدى، - دەيدى تاريحشى.
ونىڭ ايتۋىنشا، رەسپۋبليكا كۇنى قايتادان اتاپ وتىلگەن سوڭعى جىلدارى دا ناعىز مەملەكەتتىك مەرەكە رەتىندە تانىلماي وتىر.
- تىم بولماعاندا ەلوردادا مەرەكەلىك لەپ بايقالمايدى. تەك ماراپاتتار مەن قاتارداعى ءىس-شارالاردى كورىپ وتىرمىز، - دەيدى سۇلتانحان اققۇلۇلى.
سوۆەت وداعى قۇرامىنداعى قازاقستان 1990 جىلعى 25 قازاندا «قازاق سسر-ءىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا» قابىلدادى. وندا «قازاق سوۆەتتiك سوتسياليستiك رەسپۋبليكاسى - ەگەمەندi مەملەكەت، ول باسقا رەسپۋبليكالارمەن ەگەمەندi رەسپۋبليكالار وداعىنا ەرiكتi تۇردە بiرiگەدi جانە ولارمەن ءوزارا قاتىناستارىن شارتتىق نەگiزدە قۇرادى» دەپ اتاپ كورسەتىلدى.
قۇجاتتا «قازاق سسر-ءىنىڭ وداقتان ەركiن شىعۋ پراۆوسىن وزiندە ساقتاپ قالاتىنى» ايتىلعان. دەكلاراتسيا بويىنشا، قازاق سسر-ءىنىڭ مەملەكەتتiك وكiمەت بيلiگi «رەسپۋبليكا iشiندە، سونداي-اق وداقتىق شارتتا بەلگiلەنگەن شەڭبەردە» دەربەس، تولىق بولۋعا ءتيىس ەدى. دەگەنمەن وندا كەيبىر وكىلەتتىكتىڭ ماسكەۋدەگى ورتالىقپەن اقىلداسىپ شەشىلەتىنى دە اتاپ كورسەتىلگەن. «قازاق سسر باس پروكۋرورىنىڭ كانديداتۋراسىن رەسپۋبليكا پرەزيدەنتi سسرو باس پروكۋرورىمەن كەلiسە وتىرىپ ۇسىنادى جانە قازاق سسر جوعارعى سوۆەتi بەكiتەدi» دەلىنگەن قۇجاتتا.
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
