I
زليحا بۇگىن كوڭىلسىز. كوڭىلسىز بولعاندا جايشىلىقتاعىداي ەمەس، بۇگىن وزگەشە ءوڭى قاشىپ، جاق ءجۇنى ءۇرپيىپ بەرەكەسى كەتىپ وتىر. نە ىستەيتىنىن، نە ىستەپ وتىرعانىن ەزى دە بىلمەيتىن سەكىلدى. قول ساندىقتى الدىنا الىپ اشقانىنا ەداۋىر ۋاقىت بولدى. ساندىعىندا كوپتەن جينالىپ قوقىرسىعان ماتانىڭ قيقىمىن، سۋىرتپاعىن، شيراتقان ءجىبىن الدەنەشە peت اقتاردى. وسىلاردى و باستا نەگە ارناپ جيناعاندارى ەسىنە ءتۇستى. مىنا ءبىر قيىقشا سيسانى، وسىندايدان قۇراستىرىپ ءبىر جاسار بالاسى باقىتقا كويلەك تىگىپ بەرگەلى ءجۇر ەدى. مىنا بىرەۋ اق ءجىپتىڭ قالدىعىن قىزى ۇلپاعا كويلەك تىككەندەي بولسا، ەتەگىن قايۋعا كەرەك بولار دەپ ساقتاپ ءجۇر ەدى. قوقىرسىعان قۇراقتىڭ ارقايسىسىنىڭ ەزىنە ورنى بار، بۇلار سارى مايداي ساقتاپ جيىپ جۇرگەن مۇلكى. ەندى وسىنىڭ ءبارى تەككە قالاتىن سەكىلدەنىپ كورىنەدى. نەگە ولاي، سەبەبى نە؟ قوقىرسىعان قۇراقتى جيىستىرىپ باقىتقا كويلەك تىگىپ بەرەم دەسە، قارسى كەلىپ وتىرعان بىرەۋ بار ما؟ كەلىنشەك بولىپ تۇسكەنىنە بيىل توعىزىنشى جىل ەكەن. سودان بەرى ءتورت قۇرساق كوتەردى. ەكەۋى ءولدى، ءتىرى قالعانى ۇلپا مەن باقىت. ءبىر جاسقا جاڭا تولدى. وسى ەكى بالا قالاي تاربيەلەيمىن دەسە دە، زليحانىڭ ەركىندە ەمەس پە؟ الدە بايى سارىمساق كەسە تۇسە مە ەكەن؟ بىراق ولاي دەۋگە ءجونى كەلمەيدى. سارىمساقتاي مومىن جوق. سارىمساق وتكەن ومىرىندە زليحاعا مىناۋىڭ تەرىس دەپ كورگەن ادام ەمەس. زليحا كەلىنشەك بولىپ تۇسكەننەن ءوزىن ەرىكتى ساناعان. ونى جۇرت ەكى ءتۇرلى جورۋشى ەدى; زليحانىڭ ءۇيى ورتا داۋلەتتى ءۇي; سارىمساقتىڭ ءۇيىن باستا تەڭ كورىپ قىز بەرسە دە، ارتىنان بۇل كەدەيلەنىپ قالعان; زليحا سارىمساقتىڭ كەدەي كۇنىندە كەلىپ ءتۇستى. ەكىنشى سەبەپ — جۇرتتىڭ جورۋىنشا بۇل زىلدىرەگى — زليحا جاسىندا اجارلى ەدى. اجارلى ايەلدى بوزبالالار جاعالاپ «ءتاۋىر ايەل ەكەن» دەگەن اتتى تاعاتىن ادەتى عوي. زليحا مۇنى جاس كۇنىندە سەزبەگەن سەكىلدەنسە دە، كەلىنشەك بولىپ تۇسكەندە ويلانا باستادى. تاكەن اۋىلىنىڭ ءتاۋىر دەگەن جىگىتتەرى كەزدەسكەن سايىن ءىلىپ قاشىپ زليحانى ەلەڭدەتە ءتۇسۋشى ەدى. باسقا ايەلدەرگە قاراعاندا زليحا ەركىن ءوستى. زليحانىڭ جايدارىلىلىعىنا، ەركىندىگىنە قاراپ سىرت ونى «بوزبالاشىلىقتان ساۋ ەمەس» دەپ جورۋشى ەدى. بىراق زليحا نامىسىنا كىر كەلتىرمەدى، كىم كورىنگەنگە قولجاۋلىق بولادى دەپ، سارىمساق ويلاپ كورگەن ەمەس.
ەندەشە زليحانى كوڭىلسىزدىككە سالۋشى كىم؟ كىمنىڭ ءتىلى ءتيدى؟ كىمنەن ءجابىر كوردى؟ ءبۇل سۇراۋلارعا زليحانىڭ ءوزى دە جاۋاپ بەرە المايدى، جاۋاپ ىزدەگەن دە جوق، وسى سۇراۋلاردى شەشىپ الۋدىڭ كەرەكتىگىن ويلاعان دا جوق.
سوپاقتاۋ كەلگەن جەر ءۇيدىڭ ورتاسىن ءبولۋ ءۇشىن سالعان ۇزىنشا پەش بار. سول پەشتىڭ جانىندا جۇلمالانعان قۇرىم كيىزدىڭ تەسىگىنەن ءشوپتى سۋىرىپ، باقىت ويناپ وتىر. كىشكەنە قولى تىربيىپ، ۋىسىنا سىيعان ءبىر-ەكى ءشوپتى سىرعاۋىلدى سىندىرعانداي قىلىپ سىندىرادى. تەرەزەنىڭ كوزىنەن تۇسكەن كۇن ساۋلەسى باقىتتىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، ەركەلەتكەندەي، ويناتقانداي بولادى.
شاشى جالبىراپ ۇلپا قۋىرشاق ىستەپ وتىر ەدى. شوپپەن ويناپ وتىرعان باقىت ۇلپانىڭ قولىنداعى قۋىرشاقتى كورىپ قىزىقتى، «ءمام، ءمام!» دەپ قولىن سوزىپ سۇراپ ەدى، ۇلپا وعان بەرە قويمادى. باقىت ىزالانىپ جىلاپ جىبەردى.
— اجە، اجە، — دەدى ۇلپا.
تەرەڭ ويعا شومىپ وتىرعان زليحا، ۇيقىدان ويانعان كىسىدەي باسىن كوتەرىپ الدى. بايبالام سالىپ، ەركەلەپ، جىلاپ وتىرعان باقىتتى كوردى. ەكى بەتى تومپيىپ، كوزىنەن بولار-بولماس جاس شىعىپ، زليحاعا قاراي ەڭبەكتەپ كەلە جاتىر ەدى.
ۇلپا ەركەلەي قاراپ:
— اجە، قۋىرشاعىما كويلەك ىستەپ بەرەيىن، انا ءبىر سيساڭدى بەرەسىڭ بە؟ — دەدى.
ەركەلەپ كۇلىپ وتىرعان ۇلپانى كورگەن سوڭ، وتىرىك بايبالام سالىپ، اجەسىنە ناز قىلعالى، جىلاپ كەلە جاتقان باقىتتى كورگەن سوڭ، زليحانىڭ جۇرەگى ەلجىرەيىن دەدى بىلەم، ءوز-وزىنەن ىزالانىپ جىلاپ جىبەردى.
— قۇداي-اۋ، وسى پالەگە مەنى سالعالى جۇرگەن كىم؟ مەن نەدەن ازدىم؟ ماعان نە كورىندى؟ باقىتجاندى قايتەم؟ ۇلپانى قايتەم؟!.
ەڭبەكتەپ كەلگەن باقىت مامالاپ باۋىرىنا كىردى. ۇلپا قۋىرشاعىن تاستاي بەرىپ، اجەسىنىڭ جىلاعانىنان قورىققانداي سوستيىڭقىراپ تۇردى دا، يىعىنان اسىلا وتىردى.
— اجە، قارنىم اشتى! — دەدى.
II
سارى، كارىباي، جالماق ۇشەۋى، سارىنىڭ شومىنىڭ ىق جاعىنداعى كۇرتىك قارعا وتىرىپ، كەڭەسكە كىردى. اسىرەسە جالماق كۇپىسىنىڭ جاعاسىن جوعارى تامان كوتەرە ءتۇسىپ، ماقال-تاقپاعىن ارالاستىرا، ءسوزدى جەلدىرتىپ سوعىپ وتىر. كارىباي كوپ ۇندەمەيدى. جالماقتىڭ سوزىنە ىرزالىق بىلدىرگەندەي، وقتا-ساندا باسىن يزەي ءتۇسىپ، كۇلىمسىرەپ قانا قويادى. سارى قاتتى قاردى تاياعىمەن تۇرتكىلەي وتىرىپ، بىردەمە ايتىپ كۇلىمسىرەپ ەدى، جالماق ءىلىپ الا جونەلدى.
— سارى، سەنىڭ ءسوزىڭ ەكىۇشتى بولىپ وتىر. كارىبايدا ءبىر ەلدىڭ ادامى، سەن دە وسى ەلدىڭ جىگىت اعاسىسىڭ. سەنى باسىپ كەتەتىن، سەنىڭ سوزىڭنەن شىعاتىن قارىنبايدان كىم بار؟ باسقا ءسوزىڭدى قويىپ، «جەسىرىمە قيمام قىلىپ وتىر» دەسەڭ ءبىز ءسوزدى الدەقاشان دوعارامىز عوي.
— جەسىرىمدى بەرمەيمىن دەسەم، مەنىڭ ايتۋعا دا قاقىم بار. قارىنباي تۇقىمىنىڭ نامىسىن مەن ىزدەمەگەندە، كىم ىزدەيدى. بىراق، مەنى قاماي بەرگەنشە، وزدەرىڭدى دە قولعا الۋلارىن كەرەك ەدى، دەپ، سارى كۇلىمسىرەدى.
— ءوي، قۇرىپ قال، قۇلقىنىڭدى العا سالا سويلەيتىن ادەتىڭ-اۋ.
— مەن كارىبايدان ۇيرەنگەم. بيىلعى، ۇلتاراقتىڭ كەلىنىن الا بارعانداعىنى مەن ۇمىتام با ەكەم؟
كارىباي قا-قا-قا-لاپ كۇلدى. جالماق بەيسەنبايدىڭ بولىس كەزىندەگى سەكىرتپە كۇلكىسىنە سالدى.
— ال ەندى سەنىڭ دەگەنىڭ-اق بولسىن، اشىپ ايتشى!
— مەن نەسىن ايتايىن. ءوز باسىم ەش نارسە دامەتپەي-اق قويايىن. اراعا جۇرەتىن جىگىتتەرىمىز بار، اكىمدەرىمىز بار، ولاردىڭ سىباعاسىن تولىقتىرماي بولمايدى عوي. وسى كۇنگى زاماننىڭ ءتۇرىن وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر، بىرەۋدى بىرەۋ اڭدىپ، اتقا مىنگەن جىگىتتىڭ اياعىنان شالىپ قۇلاتقانشا اسىق. سولاي بولعان سوڭ ولاردىڭ ەڭبەگىن باعالاماي بولمايدى عوي...
— اكىم دەپ سەنەن ولجا دامە قىلاتىن بۇل ەلدە اكىم بار ما؟ جانتايدىڭ بالاسىن ءوز قولىڭنان اۋىلناي قويىپ وتىرسىڭ، كوزدى ءبىر الارتقاندا جىم بولاتىندارىڭدى العا اكەلىپ تارتپاي-اق قويشى!..
جالماقتىڭ تۇقىرتا سويلەگەنىن سارى ۇناتپادى. بىرەۋدىڭ باقىتىن، داۋلەتىن مەنشىكتەنە سويلەگەن ادامنان جەك كەرگەنىم جوق دەپ، سارى وزىنشە ءپالساپا سوعاتىن. اتقا ءمىنۋ، ەلگە باس بولۋ سارىنىڭ ويىنشا وڭاي جۇمىس ەمەس. ەلدىڭ يگى جاقسىلارى ەل ارالاي شىقسا، «ادام بولعان جىگىت ەدى» دەپ وسىنىڭ ۇيىنە كەلىپ تۇسەدى. ازعانا مالدى ساتىپ، سويا بەرسە، ەرتەڭگى كۇنى كەدەيلەنىپ قاپسا، سارىنىڭ ءسوزىن كىم تىڭداماقشى؟ تابىسىنىڭ دا سەنى كەمىپ ءجۇر. 1921—22 جىلدارداعىداي بيلىك ايتىپ ولجا تۇسىرەتىن، ۇرلىقتىڭ وربىگەن زامانى ەمەس. ەلدە داۋ شامالى، بىرەن-ساران بولعاندارى، سارىنىڭ الدىنا كەلمەي، سوتقا تۋرا تارتاتىن بولىپ ءجۇر. بىرەن-ساران ەرجەتكەن ايەل بالالار قۇتتى جەرىنە الدەقاشان قوندىرىلعان. جاس ايەلدەردىڭ دە وسى قالاي دەگەنى اۋدارىستىرىلىپ، «مۇشەلى شاپاندى» سارىعا كيگىزگەن. سارىنىڭ اقتى قازىقتارىنىڭ ءبىرى وسى بولىپ وتىر. سوندىقتان بۇدان ۇعىلماۋ جاعىنا سارى ايانباي كۇش سالدى.
جالماق ءارى-بەرى ارباسىپ باسەڭسىگەن سوڭ، تۇلكى تىماعىنىڭ قۇلاعىن كوتەرە ءتۇسىپ، سۇلۋ مۇرتتى بىرەر سيپاپ الىپ، كارىباي سويلەدى. كارىباي سارىعا جاي ايتۋعا كىرىستى.
— سەنەن جاسىراتىن سىر جوق، مەن وسى قاتىندى العاندا باسقا زار بولعاننان العالى وتىرعان جوقپىن. «ەرەگىسكەن جەردە ءولىپ قالۋ كەرەك»، دەپ ءوزىڭ ايتپاقشى، ءبىر ەرەگىسپەن بولىپ وتىرعان ءىس قوي. ءبىر ىسكە بەل بايلاعان سوڭ شىعىننان قاشۋعا بولاما؟ ازدى-كوپتى مالىم بار، مەن قولىندى قاقپايىن، مىناۋ مىناعان كەرەك دەپ جۇمسا دا، جۇمىستى ءبىتىرىپ بەر.
سارى اجارلانىپ سالا بەردى. جىمىڭداپ جالماققا قارادى.
— ءاي، جالماق-اي، ابىروي الا الماي-اق ءولدىڭ-اۋ! وسى ءسوزدى مانادان بەرى سەن ايتساڭ عوي، ابىرويىن الاسىڭ دا كەتەسىڭ.
جالماق وتىرىك كۇلگەن بولىپ شاقشاعا جارماستى. سارى البارىنداعى مالايىن جۇمساپ قورجىنتايدى شاقىرتىپ الدى. تورتباق كەلگەن تولىقتاۋ قارا جىگىت، بەلبەۋدى كوكىرەگىنە تامان بۋىنىپ، ادامسىپ كەلىپ وتىردى. سارى وعان ۇستەمدىك كوزبەن قاراپ بۇيرىق ەسەبىندە ءسوز ايتتى:
— مىنا كىسىلەردىڭ جۇمىسىن ءبىتىر!
— بىتىرگەندە قالاي بولار ەكەن، ءوزىنىڭ اينۋى دا كوپ...
— اينىعاندا نە دەيدى؟
— نە دەسىن، ايەلدىڭ ءسوزى بەلگىلى ەمەس پە، كورمەگەن، بىلمەگەن ادامعا نە دەپ بارامىن، ەڭ ارعىسى ءجۇزىن دە كورگەنىم جوق! — دەيدى.
— وي، ءتايىرى، سول اينىعان بولۋشى ما ەدى؟ ءجۇزىن بارعان سوڭ كورە جاتار، بۇگىننەن قالدىرماي جۇمىسىن ءبىتىر!
— قايدام! كارىەكەڭنىڭ ەبى بىلەدى، — دەپ قورجىنتاي كۇلدى.
بەرى دە جىمىڭداستى.
— بارعان سوڭ بايبىشە بولاسىڭ، ۇلدە مەن بۇلدەگە وراناسىڭ دەپ سوعا بەرسەيشى، ازبايتىن ايەل بولۋشى ما ەدى، ءتايىرى؟! — دەپ جالماق پىسىقتاپ قويعان بولدى...
III
... سارىمساق پەن زليحا ەكەۋى ءۇيدىڭ قاسىنداعى شىڭنىڭ، باسىندا تۇر ەكەن. سارىمساقتىڭ ويىنا باياعى جىگىت كۇنى، جىگىت كەزىندەگى زليحاعا ۇرىن بارعانى ءتۇستى... قاتىندار زليحانى الىپ كەلگەن ەكەن، ىنتىق بولىپ جۇرگەن سارىمساق، بوكەبايىن اشىپ، زليحانىڭ قىزىل شىرايلى ءجۇزىن، مولدىرەگەن قارا كوزىن ءبىرىنشى رەت سول جەردە كورىپ ەدى... كوپتىڭ كوزىنشە اشىلىپ سويلەسە الماعان سوڭ، زليحانىڭ ىمداۋىمەن تىسقا شىعىپ، قايبولدىڭ ءۇيىنىڭ تۇسىنداعى تەرەڭ جاردىڭ باسىنا بارىپ تۇرعان... جازعىتۇرعى ماۋجىراعان ءتۇن; جاڭادان تاسىپ، قارقىنى باسىلىپ جەتپەگەن وزەن سارىنداپ، كۇرىلدەپ تىنىق تۇندە وزىنشە تەربەتىپ تۇرعان سياقتى... اي جارقىراپ بۇلتتان شىعىپ جارىق ساۋلەسىن زليحانىڭ بەتىنە سەپكەندە سارىمساق زليحانى ايدان دا سۇلۋ ەكەن دەپ ويلادى... زليحا بۇرالىپ سارىمساققا جاقىنداي ءتۇسىپ ىستىق لەبىمەن بويىن ەرىتىپ، ءۇنسىز عانا تۇرادى... سول كۇندەر ەسىنە تۇسكەندەي بولادى... ەسكە تۇسەدى دە، ەركىن الىپ بيلەپ، سارىمساق زليحاعا بۇرىلعان سەكىلدەنەدى... زليحانى وزىنە قاراي تارتا بەرەم دەگەندە، الدەكىم ارجاعىنان كەپ، يتەرىپ جىبەرگەندەي بولدى. سارىمساق جاردان وماقاتا قۇلاپ، باسىن كوتەرىپ السا، يرەلەندەگەن بىرەۋ زليحانى قولىنان دەدەكتەتىپ اكەتىپ بارادى! الدەقايدان ۇلپانىڭ «اجەلەگەن» ويبايى، باقىتتىڭ «مامالاعان» جىلاۋى ەستىلگەندەي بولدى... سارىمساق كۇيىپ كەتىپ ويبايدى سالدى:
— زليحا! زليحا!
ءوز داۋىسىنان ءوزى شوشىپ وياندى. بۇل ءتۇسى ەكەن. ءۇيدىڭ ءىشى تاستاي قاراڭعى. بەسىكتەگى باقىت شىرىلداپ جىلاپ جاتىر... بەسىككە تاياۋ جاتقان ۇلپا اجەلەپ ىڭىرسىپ جاتىر.
شوشىپ ويانعان كۇيى، تۇلا بويى قالتىراپ، نە ەكەنىن بىلمەي، سارىمساق از-كەم وتىردى. ءبىر كەزدە ەسىن جيناعانداي بولىپ، زليحانى وياتۋعا كىرىستى.
— ءاي، قاتىن، تۇر دەيمىن!
يىعىنان قوزعاپ وياتايىن دەگەندە، سوزعان قولى جاستىققا ءتيدى. بويى الدەنەگە مۇزداپ سالا بەردى. ۇيقىلى كوزىمەن قايتا سيپالاعاندا، قالتىراعان قولى جىلاعان باقىتتىڭ بەتىنە ءتيدى. بەسىكتىڭ بەت جاپقىشى اشىق، جاڭا عانا ەمىزگەن سەكىلدى.
— ءوي، زليحا دەيمىن، قايداسىڭ؟
ىڭىرسىپ جاتقان ۇلپا ءۇرپيىپ باسىن كوتەردى. بەسىگىنىڭ باس جاعىنان جورعالاپ كەپ، اكەسىنىڭ قوينىنا كىردى.
— قاراعىم، اجەڭ قايدا؟!
— اجەم، اجەم، — دەپ ۇلپا جان-جاعىنا قاراندى.
— زليحا، زليحا! دەپ سارىمساق ايقاي سالدى. «اجەلەپ»، «مامالاپ» باقىت شىڭعىردى. ۇشەۋى قوسىلىپ ءۇيدى باسىنا كوتەردى.
دالاعا شىعىپ كەتتى مە ەكەن دەپ سارىمساق باستا دامەلەنگەن سەكىلدەنسە دە، ۇزاپ كەتكەن سوڭ قاۋىپ ۇدەي باستادى. اپىرىم-اۋ، قايدا كەتپەك، اشۋ-ارازى بولعان ەمەس. اشۋلانباق تۇگىل، بۇگىنگى ءتۇن زليحانىڭ ومىرىندە جايدارى بولعان ءتۇنىنىڭ ءبىرى: ىڭىردەن وتىرىپ ۇلپانىڭ كويلەگىن جامادى، باقىتقا قۇراستىرىپ كويلەك تىكتى، سارىمساقتىڭ ەسكى تونىن بۇرگىشتەپ، كيۋگە جارايتىن ەتىپ بەردى... جاتاتىن كەز بولعان كەزدە باقىتتى شومىلدىرىپ بابىنا كەلتىرىپ بولەپ، قايتا-قايتا ءسۇيدى. ۇلپانى توسەگىنە جاتقىزىپ، ونى دا ماڭدايىنان يىسكەدى. توسەككە جاتقان سوڭ، زليحانىڭ جايدارىلىعىنان دامەلەنىپ، سارىمساق جاقىنىراق جاتىپ ەدى، «ءارى، ويباي، شارشاپ جاتىرمىن» دەپ جيىرىلماي، قايتا ءوزى دە جاقىنداي ءتۇسىپ، قۇشاققا قۇشاق ايقاسىپ جاتتى. وسىنى ىستەگەن زليحادا جامان وي بار دەپ كىم ويلار؟ ەندەشە، زليحا قايدا؟
قانشا ويلانسا دا، بۇل جۇمباقتى شەشە الاتىن ەمەس. دالاعا شىعىپ ىزدەيىن دەسە «اكەلەپ» جابىسىپ، ۇلپا جىلاپ جىبەرمەيدى.
شام جاقتى، ءۇي جارىق بولعان سوڭ، سەزىك مۇلدە ۇلعايدى. زليحانىڭ كۇپىسى، بوكەبايى جوق، جالما-جان جاستىقتىڭ استىن قاراپ ەدى، كيىپ جۇرگەن شاپانى دا جوق!.. ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن جۇرەك سەزدى. بىراق قانداي ەكەنىن ايىرىپ بىلەرلىك شاما جوق. شىرىلداپ جىلاپ جاتقان باقىتتى بەسىكتەن شەشىپ الىپ، باۋىرىنا باستى. شاشى ءۇرپيىپ ۇرەيى ۇشىپ ۇلپا اكەسىنىڭ تىزەسىنە جابىستى. شامعا ءتونىپ وتىرعان كۇيى، ساقالىنا سۋى سورعالاپ سارىمساق جىلادى، ۇشەۋى دە ءا دەگەنشە كارىپتىك كۇيگە ءتۇستى دە قالدى.
تال اتىپ، ۇيگە ساۋلە كىرە باستادى. باقىتتى ۇلپاعا بەرىپ، اجەڭدى شاقىرىپ كەلەيىن دەپ، سارىمساق ىزدەۋگە شىقپاقشى بولدى. اجەسىن شاقىرىپ كەلەم دەگەنگە ۇلپا قۋانىپ، باقىتتى ويناتۋعا كىرىستى.
سارىمساق شىققان كۇيى ءىنىسىنىڭ ۇيىنە جۇگىردى. كەلىنى تاڭنان تۇرىپ پەشىنىڭ مورجاسىن اشىپ ءجۇر ەكەن. تىمىرسىق ايازدى قىستىڭ تالى جىلى ۇيدەن شىققان ادامنىڭ بەتىن جالاپ، قارىتىپ بارادى.
— كەلىن شىراعىم، ءبىزدىڭ قاتىندى كوردىڭ بە؟
— جوق، ويباي!
— ەندەشە، قاتىن جوق!..
كەلىنى شوقاڭ ەتىپ سەلەم ەتىپ بولىپ، اۋزىن سىلپ ەتكىزدى:
— ءباتىر-اي، سۇمدىق بولماسا يگى ەدى، كەشە كەشكە تاسباقامەن اۋزى جابىسىپ سويلەسۋى جامان ەدى! — دەدى.
سارىمساق ودان جامان ۇرەيلەنىپ، اياعى-اياعىنا جۇقپاي بۇكىل اۋىلدى كەزىپ شىقتى. كورگەن، بىلگەن جان بولمادى، ابدەن تالعان سوڭ ات ارقاسىنا مىنگەن جىگىت ەدى، ءبىر حابارىن وسى تاپپاس پا ەكەن دەگەندەي جۇگىرىپ سارىنىڭ ۇيىنە باردى. سارى توسەگىندە جاتىر ەكەن، باسىن كوتەرمەي، جاتقان كۇيى ىڭىرسىپ، كەيىدى.
— ماعان نە قىل دەيسىڭ، مەن سەندەردىڭ قاتىندارىڭا باقتاشى بولام با؟!. جەلىككەن ايەل تۇرۋشى ما ەدى، قازىر «سلابودانىڭ» زامانى، ءوز قاتىنىم كەتەم دەسە دە ۇستاپ تۇرار جايىم جوق، — دەدى.
تالىپ بارعان سارىمساققا سارىنىڭ ءسوزى وڭمەنىنەن اتىپ جىبەرگەندەي بولدى. ساقالىنا جابىسقان كوزدىڭ جاسى ساۋىس بولىپ قاتىپ، ىلگەرى باسقان اياعى كەيىن كەتىپ، سالبىراپ ۇيىنە كەلدى. كىشكەنە كۇپىسىن كيىپ، جاربيىپ لاپاستىڭ الدىندا ۇلپا اكەسىن كۇتىپ تۇر ەدى، اكەسىنە جاۋتاڭداپ قارادى:
— اكە، اجەم كەلە مە؟
سارىمساقتىڭ كوزىنەن بۇرشىكتەنگەن جاس ىرشىپ شىعىپ، بەتىن جۋىپ جۇرە بەردى.
قاتىن-قالاشتار جينالىپ قالعان ەكەن، ەسىكتەن كىرىپ بارعان جاعدايدا، «مامالاپ» جىلاپ قولعا تۇرماي بەزەك قاققان باقىتتى كوردى
كارىپ بولعان بالالاردى كەمپىرلەر مۇسىركەپ:
— مۇساپىرلەر-اي، قايتسىن! اجەنىڭ جولى باسقا عوي! — دەپ ولار دا كوزدەرىنە جاس الدى.
IV
قىسقا تونى قاۋدىراپ، سۋىققا توڭىپ جاۋراپ، جاق ءجۇنى ءۇرپيىپ، اشاڭ ءجۇزدى كەلگەن ايەل سيىردىڭ قوراسىن تازالاپ ءجۇر. جۇمىسقا مويىنداماعاندىعى، جۇمىستى كوڭىلدەنىپ؟ ىستەمەگەندىگى ىسىنەن دە كورىنىپ تۇر. بىردەن ءبىتىرىپ تاستايتىن، جۇمىستى كۇن وزدىرايىن دەگەن كىسىدەي، ۇنەمدەپ ىستەپ ءجۇر. كىشكەنە جۇرگەننەن كەيىن كۇرەگىنە سۇيەنىپ دەمىن الادى.! الدەنەلەردى ەسىنە تۇسىرەدى. وتكەندەگى مەن قازىرگى كۇندى سالىستىرا باستاسا، وزىنەن-ءوزى ءمۇجىلىپ، ىستىق جاس كوزدەن تيمەي-تيمەي كەتەدى.
بۇل زليحا ەدى، سارىمساقتىڭ زليحاسى! سارىمساق ساسىپ، ۇلپا مەن باقىت جىلاپ ءۇيدى باسىنا كوتەرگەن ءتۇنى، زليحا سارىمساقتىڭ جىلى قوينىنان شىعىپ، كورمەگەن، بىلمەگەن بىرەۋدىڭ سوڭىنان ەرگەن. نەگە ەردى، نە مۇڭى بار، جىلاتىپ تاستاپ كەتكەندەي سارىمساقتىڭ نە جازىعى بار؟ بۇل زليحانىڭ ءالى كۇنگى شەشپەگەن جۇمباعى. باستاپ، «التىن بوساعاسىن» اتتاپ شىققان ءتۇنى دە، بۇل جۇمباق شەشىلمەگەن ەدى. سۋ تۇبىنە كەتىپ بارا ما، الدە ادام كورمەگەن ءبىر باقىتقا كەزدەسە مە، بۇل — زليحاعا قاراڭعى ەدى... ەندەشە، ءۇيىن، بايىن، ىشىنەن شىققان بالاسىن تاستاپ، ەلەسكە ەرىپ نەسى بار ەدى؟..
كۇرەككە تايانىپ تۇردى دەگەنشە زليحانى اينالدىراتىن وسى; ويلار. بۇل ويدى زليحا ءتاۋىپ ۇيىنەن شىققان ءتۇنى-اق ويلاعان. سۇمدىقتىڭ باسى قورجىنتايدان عوي. قورجىنتاي زليحاعا بولە ەسەپتى جىگىت. باسقادان گورى، قورجىنتاي زليحانى جاقىن تارتىپ جۇرگەن سوڭ، كەز كەلگەندە اشىق شىرايمەن ازىلدەسىپ، زليحا دا ونى الىس كەرە قويمايتىن ەدى. زليحا كەلىنشەك بولىپ تۇسكەلى قورجىنتاي نەلەردى ايتپادى. سارىمساقتى جامانداپ، زليحانىڭ كوڭىلىن سودان سۋىتۋعا جان سالدى. ەلدەگى بوزبالالاردى، بوزبالالاردىڭ ىشىندەگى ءابدىنىڭ بالاسى سەكىلدى مىرزالاردى ماقتاپ، اراعا جەڭگە بولعىسى دا كەلدى. «جاس كۇندە بوزبالاشىلىق ىستەۋدەن كوڭىلدى نارسە جوق»، — دەپ قىزىقتىرىپ تا كوردى. بىراق. زليحا ونىڭ بىرىنە دە ەلىككەن ەمەس. قورجىنتاي كەيدە اشۋلانىپ، جۇرتتىڭ قاتىندارىنىڭ ءبارىنىڭ دە تامىرى بار، وسى ساعان بىتكەن قاي اۋرەشىلىك دەگەندە، ءبىر كۇندىككە قىزىعا المايمىن دەپ زليحا قىسقا عانا جاۋاپ بەرۋشى ەدى.
بوزبالاشىلىققا كوندىرە الماعان سوڭ، قورجىنتاي سوڭعى ءبىر-ەكى جىلدان بەرى، ومىرلىك جولداس بولاتىنداردى ايتىپ اينالدىرا باستاعان. سونىڭ ىشىندەگى زليحاعا كوپ ايتقانى كارىباي. كارىبايدى جۇرت اعاسى، اسقان باي، قاتىنى ولگەن بويداق دەپ سۋرەتتەگەن. «ساعان سىرتىڭنان عاشىق بولىپ ءجۇر» دەگەن سوزدەرگە شەيىن ايتقان. ءبىر كۇنى سارىمساق ۇيدە جوقتا قورجىنتاي تۇندە كەلىپ وياتىپ، كارىباي تىستا كۇتىپ تۇر دەپ ايتقان بولاتىن. «مەن ەشكىمگە قولجاۋلىق بولا المايمىن»، — دەپ زليحا ۇيىنەن قۋىپ شىعىپ ەدى. كارىبايدىڭ داڭقىنا دا، بايلىعىنا دا قىزىققاندىق ءپىشىن زليحادا بولعان ەمەس. ايتسە دە نەگە ەكەنىن ەزى دە بىلمەيدى، سوڭعى كەزدە ءبىر بەلگىسىز كۇش يتەرمەلەپ وسىعان كون دەگەن سياقتى بولدى. قاشاندا بولسا، سارىمساقتان ايرىلىپ، بوتەن بىرەۋگە قاتىن بولىپ تيۋ مىندەت سەكىلدەندى.
زليحا ءبىر تابانعا شەيىن بولادى، بولمايدى دەپ ۋادە بەرمەستەن كەلسە دە، ناق قاشاتىن كۇنى كەشكە قورجىنتاي كەلىپ، ولەردەگى ءسوزىن ايتىپ، ۋادەسىن سۇراعان، ناق سول جەردە نەعىپ جەڭىلگەنىن ەزى دە بىلمەيدى. «جارايدى!» دەگەن ءسوز زليحانىڭ اۋزىنان ەرىكسىز شىعىپ كەتكەن. «اۋىزدان شىققان تۇكىرىك، قايتىپ جۇتساڭ ماكۇرىك» دەپ كەمپىرلەر كۇندە شاريعات سوعادى. ايتارىن ايتىپ قويعان، بۇرىسىن-تەرىسىن تەكسەرمەستەن، زليحا قاشۋدىڭ جابدىعىنا كىرىسىپ ەدى. العاشقى كەزدە بالالارى ايانىش كورىندى. بالالارىن قيىپ تاستاپ كەتۋ مۇمكىن ەمەس سەكىلدەندى. بۇرىنعىعا قاراعاندا انالىق ماحابباتى ءجۇز ەسە ءوسىپ، ەكى بالاسىنىڭ تىلەگى ءۇشىن جانىن قيىپ بەرەرلىك كۇيگە جەتتى. بالانى ويلاعاندا كوزىنەن مونشاقتاعان جاسپەن بىرگە جۇرەگىنەن قارا قان ساۋلاپ اعىپ، ءىشىن ەلجىرەتىپ كەتكەندەي بولدى. بايى سارىمساق ەلدەگى مومىن ەكەۋ بولسا ءبىرى، بىرەۋ بولسا تاپ ءوزى. جاستان قوسىلعالى ارالارىندا كوڭىل قالارلىق رەنىش بولعان ەمەس. زليحا نە ايتسا، سارىمساق سوعان قۇل. سويتكەن سارىمساقتىڭ جازىعى نە؟
مىنە، وسىنىڭ ءبارى تايتالاسىپ، قاراڭعى تۇندە زليحانىڭ باسىن قاتىرىپ جاتقاندا، ەسىك الدىندا تىقىر بىلىنگەندەي بولادى. اقىرىن ەسىك اشىلىپ، الدەكىم سيپالاپ، جەردەگى ءشوپتى سىبدىرلاتىپ، جانىنا كەلىپ تونەدى. بۇل قورجىنتاي، اقىرىن سىبىرلاپ قانا:
— قانە، ءجۇر، — دەيدى..
زليحا وندا سارىمساقتىڭ جىلى قۇشاعىندا جاتقان. جاستان قوسىلعان ەرى، ناق سول مينۋتتا ادامنىڭ سىرتتانى، ەشكىم قيىپ كەتپەستىك سەكىلدى ەدى. زليحانىڭ قيىپ كەتپەگىسى دە كەلدى. ءبىر كەزدە بەسىكتە پىسىلداپ ۇيىقتاپ جاتقان باقىتىن كورەدى.
جالما-جان باسىن كوتەرىپ الىپ، بەتىن اشىپ ەدى، شىرت ۇيقىدا جاتقان نارەستە، اجەسىنىڭ ماماسى بەتىنە تيگەن سوڭ، ۇيقىسىن بۇزىپ ويانىپ، بەسىكتە تاڭۋلى جاتقان كۇيى كەرىلىپ ەسىنەدى. ماماسىنان بىرەر سوردى دا، قايتادان ۇيىقتاپ كەتتى.
«قانە، ءجۇر» دەپ قورجىنتاي قىسىپ بارادى. قورجىنتايدىڭ سىبىرىن ەسىتكەن سايىن زليحانىڭ دەنەسى تىتىركەنىپ سالا بەرەدى «مەندە نەڭ بار، مەن بايىمدى، بالالارىمدى تاستاپ ءازازىلدىڭ جولىنا تۇسە المايمىن!» دەپ، ۇيىنەن قۋىپ شىققىسى دا كەلەدى. بىراق، باستى تۇمانداعان قارا كۇش ەرىكتى بيلەپ، ىرىق بەرمەيدى، سۇيرەتىلىپ ورنىنان تۇرىپ، نە قىلارعا بىلمەي داعدارعاندا، قورجىنتايدىڭ بۇرىن ءبىر ايتقانى ەسىنە تۇسەدى، «بالالاردى بىردەن الا كەتۋگە بولمايدى، سوتقا ارىز بەرگىن، الادى دا بەرەدى. كارىبايدىڭ بالاسى جوق، سەنىڭ بالالارىڭنىڭ وعان جاتتىعى بولمايدى»، — دەپ ەدى قورجىنتاي. زليحا تالعان كوڭىلگە وسىنى سەپ قىلعانداي، وسىنى ويلاپ ءوزىن-ءوزى اينالدىرعانداي بولىپ اقتىق رەت بالالارىن ءسۇيىپ، «التىن بوساعاسىن» اتتاپ، جەڭ تارتىپ ەدى...
مىنە، سويتكەن زليحا، ەندى كارىبايدىڭ توقالى بولىپ، اجار بايبىشەگە كۇل اتانىپ، مالايدىڭ جۇمىسىن ىستەپ ءجۇر. كەلگەنىنە ءتورتىنشى اي، سودان بەرى ءبىر جىلى سەز ەستىگەن ەمەس. بايبىشەنىڭ سوگۋى، بايبىشەنىڭ بەرگەن ازارى ازداي-اق ەكى كۇننىڭ بىرىندە كارىباي دا ۇراتىندى شىعاردى. ومىرىندە ەستىمەگەن ءسوزىن ەستىگەندە ساي-سۇيەگى بوساپ، ءىشى ورتەنىپ كۇيىپ كەتە جازدايدى. وتكەن كۇن كوزدەن ءبىر-ءبىر ۇشىپ، كۇرسىنگەندە جۇرەگى قاق ايرىلعانداي بولادى...
— اجە-اي! — دەپ، زليحا اۋىر كۇرسىنىپ، ىڭىرانادى. اجارى سۇرعىلتتانىپ، جاق سۇيەگى سورايىپ شىعىپ، كوزى الارىپ كەتكەن. ەكى يىنىنەن دەمىن الىپ وتىرا المايدى. ءالسىن-ءالسىن جوتەلىپ، مازاسى كەتىپ وتىر.
— اجە-اي، كەلەر مە ەكەن؟ — دەيدى.
— قايدان بىلەيىن، شىراعىم، ءپاتى جۋاس ادام ەدى، سەنىڭ ءبىر قاتاڭدى كەشەم دەسە كەلەر، كەلسىن دەپ قايتا-قايتا تاپسىردىق قوي، — دەپ كارى كەمپىر زليحانىڭ كورپەسىن قىمتاپ جاپتى.
— ۇلپا شە، باقىت شە؟ ولاردى دا اكەلە مە ەكەن؟
— بالالارىن قايدان اكەلسىن، كۇن ءالى سۋىق قوي، جاس بالالاردى الىپ ءجۇرۋ وڭاي ما؟
— قالقام ۇلپا، قۇلىنىم باقىت، — دەپ قامىققانداي بولدى. قامىقتى، بىراق كوزىنەن جاس شىقپادى، جۇرەگى ەلجىرەپ، ءىشىن ورتەپ كەتتى.
— قاراعىم ۇلپا، قاراشىعىم باقىت، نە كۇيدە ەكەنسىڭدەر؟ ازعىن جولعا تۇسكەن، ءازازىلدىڭ تىلىنە ەرگەن اجەلەرىڭە لاعنات وقىپ وتىرسىڭدار ما؟! كۇتەسىڭدەر عوي... كۇتسەڭدەر دە، ءبىر جاعىنان رەنجىپ لاعنات تا وقيتىن شىعارسىڭدار. لاعنات وقيتىن جوندەرىڭ بار، مەن ايىپتى! سەندەرگە قارايتىن، سەندەردى الدىما الىپ، ەركەلەتىپ سۇيەتىن مەندە بەت جوق. مەن سەندەردى ەسكەرمەدىم، سەندەردى جىلاتىپ تاستاپ، وزىمە باقىت ىزدەمەكشى بولدىم. سارىمساقتىڭ جامان ۇيىنەن، جەتپەيتىن كەمتار دۇنيەسىنەن اتتاپ ءوتىپ، ۇجماقتىڭ ەسىگىن اشپاقشى بولدىم. «پالەن جەردەن پالەنشەنىڭ قاتىنى قاشتى» دەگەندى ەستىگەندە، مەنىڭ ويىمشا، سولار ادام كەرمەگەن ءبىر قىزىقتى تۇرمىسقا كىرىپ جاتقان سەكىلدى بولۋشى ەدى، اقىرىندا سول ىنتىقتى كورىپ، كوڭىلدى باستىم... مەن، سەندەردىڭ بۇرىنعى جايراڭداپ جۇرەتىن اجەلەرىڭ ەمەسپىن، جۇرەگى جارالى، بەتى قارالى، قايعى بۇلتىن ۇستىنە توندىرگەن سورلى بولعان جانمىن... كارىبايدىڭ ۇيىنەن قاشىپ شىققان كۇنى، شانانىڭ ۇستىندە كەلە جاتىپ ءتۇس كوردىم... اپپاق كيىم كيىپ وزەننەن ۇيگە قاراي كەلە جاتىر ەكەم، مەنىڭ قارام كورىنىسىمەن-اق، باقىتتى جەتەلەپ ۇلپا الدىمنان قارسى جۇگىردى. «اجەلەپ» ايقايدى سالعاندا جۇرەگىم ەلجىرەپ قويا بەردى... ۇلپانى ماڭدايىنان ءسۇيىپ، باقىتجاندى الدىما الىپ، ەندى ەمىزە بەرەم دەگەندە، ەڭگەزەردەي ءبىر قارا كىسى ارت جاعىمنان كەلىپ جەلكەمە ءتۇيىپ كەلىپ جىبەردى، «لاعنات، ارام قولىڭمەن جاس نارەستەنى، كۇناسىز پەرىشتەنى نە بەتىڭمەن ۇستاپ وتىرسىڭ!» — دەدى... الدىم تەرەڭ جار ەكەن دەيمىن، وماقاتا قۇلادىم. الدەقايدان باقىت پەن ۇلپانىڭ «اجەلەپ» جىلاعان داۋسى شىڭىلداپ قۇلاعىمدى جارىپ بارادى. جاردان زىمىراپ بارا جاتقاندا، تۇلا بويىم تۇرشىگىپ شوشىپ ويانىپ كەتتىم. كۇن ىزعىرىق ەدى. جۇقا كيىمنەن سۋىق ءوتىپ، دەنەم سىرەسىپ قالعان ەكەن. سول جەردە-اق وسى اۋرۋدىڭ جابىسقانىن سەزدىم.
باسىنان كەشكەن وقيعالاردى بۇلبۇلداي سايراپ زليحا ايتىپ وتىر. كەمپىر شەشەسى ەگىلىپ جىلاپ وتىر. زليحا تاعى دا كورگەن-بىلگەنىن ايتىپ تۇگەندەمەكشى ەدى، بولمادى — جوتەل كيلىگىپ مازاسىن الدى. جوتەلە-جوتەلە السىرەپ جاستىققا قيسايىپ باسىن سالدى. ءوڭى كوگىلدىرلەنىپ، كوزى بۇلدىراپ، ءۇي ءىشى اينالىپ بارا جاتقان سەكىلدەندى. باقىت پا، ۇلپاما، الدە سارىمساق پا، بولماسا كۇن-ءتۇنى ۇيقى كورمەگەن، باعىپ وتىرعان ءوزىنىڭ اجەسى مە — ايتەۋىر بىرەۋدىڭ «قالقام!» دەپ جىلاعان داۋسىن ەستىگەندەي بولدى.
تالىقسىپ كەتتى. الدەنە ۋاقىتتا:
—زليحاجان، باسىندى كوتەرەسىڭ بە، كەلدى عوي، — دەگەن داۋىس قۇلاعىنا ءتيدى. بۇل اجەسىنىڭ داۋسى ەدى. كوزىن اشىپ السا، بەتىنە بەتىن تيگىزىپ، بىرەۋ جىلاپ وتىر. اپىر-اۋ، بۇل كىم؟ ابايلاپ قاراسا سارىمساق! زليحا نە بولعانىن بىلمەدى.
— قالقام، كەلدىڭ بە؟ — دەدى.
— كەلدىم، كەلدىم! — دەدى سارىمساق.
— مەنى كەشەسىڭ بە؟ مەنى بۇرىنعى زليحام دەپ تانيسىڭ با؟
— كەشتىم، قالقام، كەشتىم!
— ەندەشە اتىڭدى جەك، ماعان ۇلپانى، باقىتتى كورسەت! ولار دا كەشسىن! «اجەلەپ» باۋىرىما كىرىپ، باقىتجان ماماسىن سورسىن. اقتىق peت، جانىمنىڭ شىعارىندا باقىتجان مامامدى ەمسە، ۇلپا باۋىرىما جاتسا، كۇنامدى كەشىپ سەن بەتىمە بەتىڭدى تيگىزسەڭ، ودان ارتىق مەنىڭ تىلەگىم جوق، ەندىگى بار ارمانىم وسى عانا! — دەدى...
VI
ەكىندى الەتىندە، سارى بەلدەن تومەن قۇلاپ، ءبىر شانالى كەلەدى. مارتتىڭ ءىشى. دالانىڭ قارى ەرىپ، قىراڭ جەرلەر الامىشتانىپ، كوز ويناق قارا جەرگە اينالعان. ىلدي جاق قالىڭ اۋىل. اۋىل ءۇستى قارا شوعىرلانىپ كورىنەدى. كەشكى تۇتىندەرى مۇنارتىپ بۇلتتاي كوشىپ اسپانعا سوزىلىپ جاتىر.
— جەتتىڭ بە؟ — دەدى زليحا.
داۋسى ەستىلەر-ەستىلمەس بولىپ شىقتى. سارىمساق اتىن ايداي ءتۇسىپ:
— قازىر جەتەمىز، اۋىلدىڭ توبەسى كورىندى، — دەدى.
— كورىنە مە؟
— انە، كورىنىپ تۇر.
— ەندەشە، توقتاشى!
— نەگە؟
— اۋىلدى كورەيىن. ساعىندىم!.. اۋىلدىڭ اڭعارىن، اۋىلدىڭ ۇشقان ءتۇتىنىن ساعىندىم! جەتكەنشە ءداتىم شىدار ەمەس... شىداي الماي بارام...
سارىمساق اتىن توقتاتىپ، قىمتاۋىن اشىپ، زورعا دەگەندە زليحانىڭ باسىن كوتەردى. زليحا اۋىلىن كوردى... جۇرەگى ەلجىرەپ كەتتى. كوزىنە الدەنەلەر ەلەستەدى. باقىتتى ارقالاپ، ۇلپا جۇگىرىپ كەلە جاتقان سياقتى بولدى.
— قالقام ۇلپا، قۇلىنىم باقىت! — دەدى. — كوردىم، كوڭىلىم تىندى. ەندى تەز جەتكىز. انە، كوردىڭ بە، ۇلپا مەن باقىت مەنى كۇتىپ تۇر... كۇتىپ تۇرعان جوق، قارسى جۇگىرىپ كەلە جاتىر... انە، انە...قالقام!
جۋاسيىن دەگەن سوڭ، شارشاپ كەتتى مە دەپ، سارىمساق ورنىنا جاتقىزدى. قايتادان قىمتاپ جاۋىپ، اتىن ايداي باستادى. زليحادان بەتەر ۇيىنە جەتۋگە ءوزى اسىقتى. ءتورت ايدان بەرى كۇنى-ءتۇنى جىلاۋمەن كەلە جاتقان جەتىمدەردى قۋانتقانشا، سارىمساقتىڭ جانى سابىر تاپپاي كەلەدى.
***
اۋىلدىڭ قوتانىنا كىرە بەرگەندە-اق، باقىتتى ارقاسىنا جاربيتىپ، ەكى كوزى جول بويىندا تەلمىرىپ تۇرعان ۇلپانى كوردى. سارىمساق اتىن ءۇستى-ۇستىنە ايداپ، البارعا تايانا بەرگەندە ۇلپاعا كوزى ءتۇستى.
— قالقام ۇلپا، اجەڭدى اكەلدىم.
«اجەلەپ» ۇلپا جۇگىردى. تىرىدەي جەتىم بولعان بايعۇستار اجەسىنىڭ جىلى قۇشاعىنا كىرىپ، ماماسىن يىسكەمەكشى ەدى، «قالقام» دەگەن جىلى ءسوزىن ەسىتپەكشى ەدى!..
بىراق، بولمادى، ىنتىعىپ كۇتكەن بالالارىن زليحا باۋىرىنا قىسا المادى... شاناداعى زليحانىڭ قۇر دەنەسى عانا ەدى، جانى ءۇزىلىپ كەتىپ ەدى...
بەيىمبەت مايلين
