الەكساندر بەلل - تەلەفوندى ويلاپ تاپقان جانە ونى تۇرمىسقا ەنگىزگەن ونەرتاپقىش-كاسىپكەر. تەلەكوممۋنيكاتسيانىڭ بازاسىن قالىپتاستىرۋشى. №1 ابونەمەنت، ياعني تەلەفوندى العاشقى پايدالانۋشى.
الەكساندر بەلل 1847 جىلى شوتلانديانىڭ ەدينبۋرگ قالاسىنداعى زيالى جانۇيادا دۇنيەگە كەلەدى. اتاسى الەكساندر (ونىڭ دا اتى-ءجونى الەكساندر بەلل) شەشەندىك ونەر مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، «كوركەم ۇزىندىلەر» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى. اكەسى مەلۆيلل بەلل «كورىنەتىن دىبىس» فونەتيكالىق جوباسىن عىلىمعا ەنگىزگەن عالىم. قازىرگى زاماندا شەت ءتىلىن دۇرىس وقۋ ءۇشىن قولدانىلىپ جۇرگەن فونەتيكالىق ترانسكريپتسيا باستاۋىن مەلۆيلل بەللدەن الادى. مەلۆيلل بەلل وسى جۇيە ارقىلى ساڭىراۋ جانداردى سويلەتۋمەن دە شۇعىلداندى. ولارعا سوزدەردى تاماق، القىم، اۋىز، ءتىل، ەرىننىڭ قوزعالىستارىن كوزدەرىنە كورسەتۋ ارقىلى ۇيرەتتى. ەشقاشان ءسوز ەستىپ كورمەگەن كەرەڭ ادامدارعا ارناپ ترانسكريپتسيا قۇراستىرادى. مەلۆيلل بەلل ءوزىنىڭ ءۇش ۇلىنا دا ساڭىراۋلاردى وقىتۋ ءادىسىن ۇيرەتتى. اعايىندى بەللدەر اكەلەرىنىڭ ساۋاتتى ديكتسيا جۇرگىزۋ مەتوديكاسىن جەتىلدىرۋمەن اينالىستى. بالا الەكساندر ءۇيدىڭ ورتانشىسى ەدى. ونىڭ اناسى دا قۇلاعى وتە ناشار ەستيتىن جان بولاتىن. سول سەبەپتەن بەلل اۋلەتى قۇلاعى مۇكىس ادامدارعا ءجىتى كوڭىل ءبولدى.
الەكساندر بەلل 13 جاسىندا ەدينبۋرگتەگى كورول مەكتەبىن ءتامامدايدى. 14 جاسىندا لوندونداعى اتاسىنىڭ ۇيىنە اۋىسادى. نەمەرەسىنىڭ مەكتەپتەن العان بىلىمىنە كوڭىلى تولماعان قارت الەكساندر ونى ءوز قامقورىنا الىپ، جەكە كىتاپحاناسىنا كىرگىزىپ، ونداعى كىتاپتارمەن تانىستىرادى. نەمەرەسىن ءوزى ساباق بەرەتىن مەكتەپتەگى دارىستەرگە قاتىستىرادى. كوپتى كورگەن ۇستاز بالا الەكساندرعا شەكسپيردىڭ شىعارمالارىنىڭ تولىق ديكتسياسىن (ماقامىن) مەڭگەرتۋ ءۇشىن، تاڭنان تاڭعا، كەشتەن كەشكە دەيىن قايتالاپ وقىتا بەرۋشى ەدى. ول اتاسىنىڭ مەكتەبىنەن مەديتسينالىق، فيلوسوفيالىق، ادەبي جانە مۋزىكالىق ءبىلىم الىپ شىعادى.
ءجاسوسپىرىم الەكساندر 16 جاسىندا ەلدجين قالاسىنداعى مەكتەپكە شەشەندىك ونەر جانە مۋزىكا پانىنەن ساباق بەرەتىن مۇعالىم بولىپ ورنالاسادى. كەلەسى جىلى ۋەستون-حوۋز اكادەمياسىنا وقىتۋشى بولىپ اۋىسادى. بىردە ول پاتسيەنتتەرىمەن جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ مىناعان كوز جەتكىزەدى: اڭگىمەلەسۋ كەزىندە سويلەۋشى ادام قۇلاعى مۇكىس سۇحباتتاسۋشىنىڭ باسىنا ەرنىن ءسال جابىستىرا تيگىزىپ سويلەسە، ساڭىراۋدىڭ باسسۇيەگىندە رەزونانس پايدا بولىپ، وعان ءسوزدىڭ دىبىستارى ازداپ بولسا دا ەستىلەدى ەكەن! تەلەفوننىڭ العاشقى تەوريالىق بەلگىلەرى جاس عالىمنىڭ ويىندا وسىلاي پايدا بولعان ەدى. بىراق بۇل كەزدە الەكساندر بەللدىڭ باستى كوزدەگەنى تەلەفون ەمەس، قۇلاعى مۇكىس جاندارعا سوزدەردى ەستىرتۋ ارقىلى، ولارعا سويلەۋدى ۇيرەتۋ بولاتىن. وسى كەزدەن باستاپ ول اكۋستيكاعا، سوزدەردىڭ فيزيولوگيالىق قۇرىلىسىنا جانە ساڭىراۋلاردىڭ سوزدەردى قابىلداۋ اناتومياسىنا دەن قويىپ، تەرەڭ عىلىمي ىزدەنىسكە ءتۇستى. لوندون ۋنيۆەرسيتەتىندە فيلولوگ-پروفەسسور بولىپ قىزمەت ەتەتىن اكەسىنىڭ جانىندا اسسيستەنت بولىپ جۇمىس ىستەيدى.
الايدا سول جىلدارى بەللدەر وتباسى اۋىر قايعىعا ۇشىرايدى. الەكساندردىڭ اعاسى مەن ءىنىسى بىرىنەن سوڭ ءبىرى تۋبەركۋلەزدەن كوز جۇمادى. الەكساندر دا قاتتى سىرقاتتانىپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالادى. ونى ەمدەگەن دارىگەرلەر الەكساندردىڭ اتا-اناسىنا كليماتى مەن اۋا رايى باسقا ايماققا كوشۋگە كەڭەس بەرەدى. مەلۆيلل بەلل ايەلى مەن جالعىز بالاسىن ەرتىپ، كانادانىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى برانتفورد قالاسىنا قونىس اۋدارادى.
جاڭا ورىنعا قونىستانعان سوڭ دا الەكساندر جۇمىسسىز قالمادى. ونىڭ اكەسىنە بوستونداعى ساڭىراۋ بالالاردى وقىتاتىن مەكتەپكە مۇعالىم بولۋعا ۇسىنىس تۇسكەندە، اكەسى ول ورىنعا بالاسىن ۇسىنادى. الەكساندردىڭ قامقورىنداعى بالالاردىڭ ىشىندە گاردنەر حاببارد اتتى بيزنەسمەننىڭ 4 جاسىندا قىزامىق اۋرۋىنىڭ كەسىرىنەن ەستۋ قابىلەتىنەن ايىرىلىپ قالعان مەيبل ەسىمدى قىزى (كەيىننەن بۇل قىزدىڭ ءتىلىن شىعارىپ، الەكساندردىڭ ءوزى مەيبلعا ۇيلەنەدى) مەن توماس ساندەرس ەسىمدى ادۆوكات ءارى تەرى ساتۋشى ساۋداگەردىڭ بالاسى بولدى. بۇل ەكى كاسىپكەر كەيىننەن تەلەفون بيزنەسىنە العاشقى ينۆەستيتسيانى قۇيادى. الەكساندر ءاۋ باستا ەرىننىڭ دىرىلىنەن ساڭىراۋدىڭ باسسۇيەگىندەگى رەزونانستى بايقاعاندا العان اسەرىنەن ايىعا المادى. قۇلاعى ناشار ەستيتىن ادامداردىڭ باسسۇيەگىندەگى رەزونانستى وياتاتىن اپپارات ويلاپ تابۋدى ارماندايدى.
الەكساندر بەلل مەكتەپتە ۇزاق تۇراقتامادى. 1872 جىلى ونى بوستون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىنە شاقىرادى. وندا 1877 جىلعا دەيىن كافەدرا پروفەسسورى بولىپ قىزمەت اتقارادى.
سول كەزەڭدە «Western Union Telegraph» كومپانياسى قوسىمشا تەلەگراف جەلىلەرىن تارتۋعا شىعىن جۇمساۋدان قاشىپ، ءبىر جۇپتى سىم بويىمەن ءبىر مەزەتتە بىرنەشە تەلەگرامما جونەلتۋدىڭ ءادىسىن ىزدەپ، قوماقتى اقشالاي سىياقىعا كونكۋرس جاريالايدى. كونكۋرسقا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى الەكساندر بەلل بولدى. ول جونەلتۋشى پۋنكتكە بىرنەشە كامەرتون (ايىر ءتارىزدى اسپاپ) ورناتادى. كامەرتوننىڭ ارقايسىسى ورتاق جەلىگە بەلگىلى ءبىر جيىلىكتەگى توك جىبەرەدى. قابىلداۋشى پۋنكتكە دە جونەلتۋشى پۋنكتتەگى جيىلىككە سايكەس كەلەتىن كامەرتوندار ورناتىلادى. بەللدىڭ بۇل تەلەگرافى ءبىر مەزەتتە جەتى تەلەگرامما جونەلتۋگە قاۋقارلى بولدى. ول بۇل قوندىرعىنى اكۋستيكالىق تالانتىنا سۇيەنىپ جاساپ شىقتى. الەكساندر بەللدىڭ تەلەگراف قۇراستىرۋىنا ەكى ادام كومەكتەستى. ءبىرىنشىسى، ەلەكتروقۇرىلعىلار ساتاتىن دۇكەننىڭ ەلەكترومەحانيگى توماس ۋوتسون، ەكىنشىسى، اتاقتى عالىم، فيزيك د.گەنري. ت.ۋوتسون الەكساندرعا تاجىريبەگە قاجەت ەلەكتر بۇيىمدارىن جەتكىزىپ بەرىپ تۇرسا، د.گەنري وعان ەلەكتر مەن ەلەكتروماگنيت تولقىندارىنىڭ سحەمالارىن بەردى. بەللدىڭ تەلەگرافىن كورگەن قىراعى كوز د.گەنري «مىنا باستاعان ءىسىڭىزدى ەش ۋاقىتتا تاستاماڭىز» دەپ وعان اقىل ايتقانىمەن، الەكساندردىڭ ويى باسقا جاقتا بولدى. ول ساڭىراۋلاردى جازباشا حات الماسۋدان قۇتقاراتىن، ولارعا دىبىس ەستىرتەتىن اپپارات قۇراستىرىپ شىعارۋدىڭ قامىمەن ءجۇردى. ءبىر جىل بويى ماسساچۋسەتستەگى وتولارينگولوگيالىق اسكەري ەمحانادا ادامنىڭ ەستۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن، ەداۋىر ۋاقىت ارنايى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى.
نەمىس فيزيگى گەرمان گەلمگولتستىڭ كىتابىنان سەزىمتال مەمبرانانىڭ كومەگىمەن دىبىستى ەلەكتر سيگنالىنا، ەلەكتر سيگنالىن دىبىسقا اينالدىرۋعا بولاتىنىن وقىعاننان كەيىن، ا.بەلل ويىندا جۇرگەن اپپاراتىن جاساۋعا كىرىستى. «ەگەر دىبىستىڭ اۋادا تۋعىزعان تەربەلىسىنە تەڭ توك تەربەلىسىن تۋعىزا الساق، وندا ءارتۇرلى دىبىستاردىڭ بەرىلۋىن جۇزەگە اسىرۋعا بولادى» دەدى ول. تالاپتانىپ ىستەگەن ەڭبەك كەزدەيسوق جەمىسىن بەرەدى. بىراق ەڭبەكتىڭ ناتيجەسى ساڭىراۋلارعا ەمەس، قۇلاعى مەن ءتىلى ساۋ ادامدارعا پايدا اكەلدى.
تاريحتاعى تۇڭعىش ابونەمەنت ا.بەلل مەن ونىڭ قۇرىلعىسى
تەلەفوننىڭ العاشقى ءپروتوتيپى
بىردە الەكساندر سۇيىق باتارەيالاردى جالعاپ جاتىپ، شالبارىنا ابايسىزدا قىشقىل توگىپ الادى. ساسقانىنان «ۋوتسون، قايداسىن، بەرى كەل مۇندا!» دەپ داۋىستاپ جىبەرەدى. سول ساتتە بەللدىڭ جانىندا ميكروفون تۇرعان بولاتىن. بەللدەن 12 مەتر قاشىقتىقتاعى جەرتولەدە حابار تاراتۋشى قۇرىلعىنى شۇقىلاپ وتىرعان ۋوتسون ەسىك جاقتان جانە قولىنداعى قۇرىلعىدان الەكساندردىڭ داۋىسىن قاتار ەستيدى. بىزگە جەتكەن اڭىز وسىلاي دەيدى. بىراق ءبىر نارسە شىندىق. ول – ادامدارعا قىزمەت ەتۋدى داعدىعا اينالدىرعان الەكساندر بەلل مەن ونىڭ اقكوڭىل دوسى توماس ۋوتسوننىڭ قاجىرلى ەڭبەك ەتكەنى. الەكساندر بەلل ساڭىراۋلارعا داۋىس ەستىرتەتىن اپپاراتتى قۇراستىرا الماي كەتتى. الايدا ونىڭ وسى التۋريستىگى «ايشىلىق الىس جەرلەردەن جىلدام حابار العىزاتىن» تەلەفوننىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە سەبەپشى بولدى. كوپ ۇزاماي ول توماس ۋوتسونمەن بىرگە وتە قارابايىر قۇرالدار مەن پريبورلاردى پايدالانىپ، تەلەفوننىڭ ەڭ العاشقى نۇسقاسىن جاساپ شىعاردى.
ونىڭ تەلەفون اپپاراتىنىڭ باستى بولشەگى دىبىس تولقىندارىنىڭ اسەرىمەن قوزعالاتىن مەمبرانا بولدى. 1876 جىلى 7-ناۋرىزدا №174465 پاتەنتىنە قول جەتكىزەدى. پاتەنتتىڭ اتى «ادامنىڭ داۋسى مەن باسقا دا دىبىستاردى ەلەكتر تەربەلىستەرىن قالىپتاستىرۋ ارقىلى تەلەگرافپەن جونەلتۋدىڭ اپپاراتى مەن مەتودى» دەپ اتالدى.
ا.بەللدىڭ تەلەفونىنىڭ كەمشىن تۇستارى دا كوپ ەدى. ماسەلەن، ول ويلاپ شىعارعان تەلەفوننىڭ تۇتقاسى بولمادى، ونى پايدالانعاندا بىرەسە اۋىزعا، بىرەسە قۇلاققا اپارۋعا تۋرا كەلەتىن. سويلەيتىن تۇسى دا، تىڭدايتىن تۇسى دا ءبىر ساڭىلاۋ ەدى. سول سەبەپتى تەلەفوننىڭ سىرتىنا «اۋىزبەن تىڭداماڭدار، قۇلاقپەن سويلەسپەڭدەر» دەگەن سويلەم جابىستىرۋعا تۋرا كەلدى. ابونەنتتەر تىكەلەي جالعانىپ وتىردى جانە گۋدوكتىڭ ورنىنا ىسقىرىقتىڭ داۋسى شىعاتىن.
ەڭبەكقور ونەرتاپقىش تەلەفوننىڭ العاشقى نۇسقاسىن ودان ارى جەتىلدىرە بەردى. ونىڭ تەلەفونى 1876 جىلى اقش-تىڭ تاۋەلسىزدىگىنە 100 جىل تولۋىنا وراي وتكىزىلگەن فيلادەلفياداعى دۇنيەجۇزىلىك كورمەدە ەڭ كوزتارتارلىق ەكسپوناتتاردىڭ قاتارىندا بولدى. كورمەگە قاتىسقان برازيليالىق مونارح ءىى پيدرو بەللدىڭ 100 اپپاراتىن ساتىپ الادى.
ا.بەللدىڭ تەلەفونىنىڭ العاشقى جەتىلدىرىلگەن نۇسقاسى
بەلل مەن ونىڭ تەلەفونىنىڭ اتاعى شىققانىمەن، زامانداستارىنىڭ بارلىعى بىردەي ونى وڭ قابىلداي المادى. سوندىقتان تەلەفوندى ارى قاراي جەتىلدىرۋدە قاراجات تاپشىلىعى پايدا بولدى. ينۆەستورلار – حاببارد پەن ساندەرس اقشالارىنىڭ سارقىلعانىن ايتتى. بەللدىڭ ءوزى ءبىراز قارىزعا باتادى.
قارىزىنان قۇتىلۋ ماقساتىندا تەلەفونىن پاتەنتىمەن، شىعارۋعا رۇقسات بەرەتىن قۇجاتىمەن قوسا «Western Union» كومپانياسىنا 100 مىڭ دوللارعا ۇسىنادى. «Western Union» ول كەزدە 11 جىلدىڭ ىشىندە كاپيتالىن 110 ەسە ارتتىرعان ءىرى كومپانيا ەدى. كومپانيا پرەزيدەنتى ۋيليام ورتون مەن كومپانيا جەتەكشىلەرى بەللدىڭ تەلەفونىن ارزانقول ويىنشىققا بالاپ، ونىڭ ۇسىنىسىنان باس تارتادى. بۇل «Western Union» كومپانياسىنىڭ مەنەدجەرلەرى جىبەرىپ العان ەڭ ۇلكەن قاتەلىك بولاتىن. «Western Union» كومپانياسى باسشىلارىنىڭ اسىعىس شەشىمى امەريكانىڭ بيزنەس تاريحىنداعى ورنى تولماس قاتەلىكتەردىڭ بىرىنە جاتادى.
الەكساندر بەلل مەن ونىڭ سەرىكتەرى ىزالانىپ، تەلەفون بيزنەسىن ءوز بەتتەرىنشە دامىتۋعا كىرىسەدى. ولار 1877 جىلى 1-تامىز كۇنى «Bell Telephone Company» كاسىپورنىن قۇرادى. بانك نەسيەسىنىڭ كۇشىمەن قۇرىلعان كومپانياعا نەمىس ونەرتاپقىشى ەميل بەرلينەر (كومىر ميكروفونىنا العان پاتەنتىمەن بىرگە) كەلىپ قوسىلادى. كومىر ميكروفونى تەلەفون تۇتقاسىنىڭ سەزىمتالدىق قاسيەتىن ارتتىرۋعا سەپتىگىن تيگىزدى.
ءسويتىپ، «Bell Telephone Company» تەلەفون ءوندىرىسىنىڭ تۇساۋىن كەستى. بىراق العاشقى كەزدەردە تەلەفونداردى ساتپادى، ولاردى تەك جالعا بەردى. وسى ماركەتينگتىك قادامنىڭ ارقاسىندا كومپانيا 778 تەلەفون جەلىسىن قۇرىپ ۇلگەردى.
«Western Union» كومپانياسى 1878 جىلعا دەيىن الەكساندر بەللدىڭ تاجىريبەسىنە نازار اۋدارمادى. بىردە قور نارىعىنداعى قىزمەتكەرلەرى العاشقى ۇرەيلى حاباردى جەتكىزەدى: بروكەرلەر ەكىجاقتى بايلانىس قۇرالىن قۇپ كورىپ، تەلەگرافتان تەلەفونعا اۋىسىپ جاتىر. تەلەگرافتىڭ تاعى ءبىر كەمشىلىگى ارنايى مامانداردى وقىتۋدى جانە ولارعا جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋدى تالاپ ەتەدى. بۇل حاباردىڭ بۇلتى قويۋلانعان سايىن، «Western Union» كومپانياسى مەنەدجەرلەرىنىڭ كوز الدىنا بىرنەشە جىل بۇرىن اپپاراتى مەن پاتەنتىن 100 مىڭ دوللارعا وتكىزە الماي ىزالانىپ كەتكەن ۇزىن بويلى، بۇيرا باس عالىم ەلەستەي بەردى.
«Western Union»-ءنىڭ مەنەدجەرلەرى بەللدى تاۋىپ، وعان 25 ميلليون دوللار ۇسىنادى! بۇل جولى الەكساندر بەلل ولاردىڭ ۇسىنىسىنان باس تارتادى. بەللدى كوندىرە الماي كەرى قايتقان «Western Union» باسشىلارى «ەگەر ساڭىراۋلارعا ساباق بەرەتىن قايداعى ءبىر مۇعالىم تەلەفون ويلاپ تاپقان بولسا، وندا ەديسون، گرەي سىندى گەنيلەر ونىكىنەن دە مىقتى اپپارات جاساپ شىعارا الادى» دەگەن شەشىمگە كەلىپ، «American Speaking Telephone» اتتى قوسىمشا فيرما قۇرادى. فيرما بەللدىڭ پاتەنتىن ەلەمەي تەلەفون ءوندىرىسىن قولعا الادى.
الەكساندر بەلل جاڭالىعىن عالىمداردىڭ ورتاسىندا دالەلدەپ جاتىر
ا.بەلل كومپانياسىن باسەكەگە قابىلەتتى ەتۋ ءۇشىن، بىلىكتى ەكونوميستەر مەن ينجەنەرلەردى جالداۋعا ءماجبۇر بولدى. جاس كاسىپكەر تەودور ۆەيلدى «Bell Telephone Company»-ءدىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى ەتىپ تاعايىنداسا، ينجەنەر فرەنسيس بلەيكتى وزىنە كومەكشى ەتىپ الادى. دەگەنمەن، قارسىلاس جاق ءالى كۇشتى بولاتىن. «Bell Telephone Company» كاسىپورنىنىڭ جىلدىق تابىسى 450 مىڭ دوللار بولسا، «Western Union» كاسىپورنىندا بۇل كورسەتكىش 41 ميلليون دوللار ەدى.
كاسىپورىننىڭ قۋاتىن ارتتىرۋ ءۇشىن، اتقارۋشى ديرەكتور تەودور ۆەيل فرانچايزينگ سحەماسىن ەنگىزەدى. ناتيجەسىندە «Bell Telephone Company» وبرازىنداعى كاسىپورىندار قاپتادى. 1879 جىلى «Bell Telephone Company»-ءدىڭ اكتسيا باعاسى 995 دوللارعا دەيىن اسپانداپ، كورپوراتسيانىڭ جىلدىق تابىسى 6 ميلليون دوللاردان اسىپ جىعىلادى. ونىڭ 30%-ى ا.بەللگە تيەسىلى بولسا، 70%-ى قالعان سەرىكتەرىنىڭ اراسىندا بولىسكە تۇسەدى.
«Bell Telephone Company» مەن «Western Union» اراسىنداعى سوعىس سوت زالىندا جالعاسىن تاپتى. «Bell Telephone Company» كاسىپورنى «Western Union»-ءنىڭ ۇستىنەن پاتەنت قۇقىن بۇزىپ جاتقانىن ايتىپ شاعىم تۇسىرسە، قارسى جاق ە.گرەي ارقىلى ا.بەللدىڭ ۇستىنەن «پلاگياتور» دەپ شاعىم جاسايدى.
تاريح اراقاشىقتىقتى ءبىر ورىندا قوزعالماي باعىندىرعىسى كەلگەندەر تۋرالى ءبىرشاما ماعلۇمات قالدىرىپتى. مىڭ جىلداي ۋاقىت بۇرىن كۋنگ-فۋ-ۆينگ ەسىمدى قىتاي ارنايى قۇبىر جاساپ، قاشىقتاعى اداممەن اڭگىمەلەسۋگە تالپىنىس جاساپ كورىپتى. ب.ز.د VI عاسىردا ءومىر سۇرگەن پارسى پاتشاسى كير 30 مىڭ ساربازدى ءبىر-بىرىنەن داۋىس ەستىلەردەي الشاقتىقپەن تىزبەكتەتە ورنالاستىرىپ، پاتشاعا قاجەتتى اقپاراتتار مەن پاتشانىڭ بۇيرىقتارىن تاسىمالداتىپ وتىرعان ەكەن. ب.ز.د I عاسىردا عۇمىر كەشكەن گرەك تاريحشىسى ديودور سيتسيليسكيدىڭ سوزىنشە مۇنداي «تەلەفونداردىڭ» 30 كۇندىك جەردەگى اقپاراتتى ءبىر كۇندە جەتكىزە الاتىن مۇمكىندىگى بولعان. يۋلي تسەزار گاللدىقتاردا دا وسىنداي بايلانىس جۇيەسى بولعاندىعىن جانە ولاردىڭ اقپارات جەتكىزۋ جىلدامدىعى 100 كيلومەتر/ساعاتقا تەڭ ەكەنىن بىزگە قالدىرعان دەرەگىندە راستايدى. 1799 جىلى پاريج قالاسىندا ءبىر اپەندى داۋىستاپ ايتىلعان اڭگىمەنى جارتى شاقىرىم جەرگە جەتكىزە الاتىن جاشىك ويلاپ تاپقانىن ايتىپ جار سالادى. وعان ەشكىم سەنبەيدى، بايعۇستى سول ماڭداعى ەسى اۋىسقانداردى ەمدەيتىن ەمحاناعا اپارىپ تاستايدى. سوسىن جينالعان جۇرت اپپاراتتى اۋدارىپ-توڭكەرىپ تەكسەرىپ كورگەنىمەن، ودان بىجىلداعان دىبىستان باسقا ەشتەڭە ەستىلمەيدى. تۇرعىندار تۇسىنىكسىز جاشىككە «تەلەلوگ» دەپ ات قويادى. 1854 جىلى فرانتسۋزدىڭ شارل بۋرسەل ەسىمدى تەلەگرافيستى بىلاي دەپ حات قالدىرىپتى: «ەرتە مە، كەش پە، ءسوز ەلەكتر ارقىلى قاشىقتىققا جەتكىزىلەتىن بولادى... مەن تاجىريبەنى باستاپ كوردىم. تاجىريبە وتە قيىن، كوپ ۋاقىت پەن شىدامدىلىقتى تالاپ ەتەدى. بىراق جۇمىستىڭ قورىتىندىسى ءۇمىت پەن سەنىم تۋدىرىپ وتىر. ەكى تەربەلمەلى پلاستينكا جانە سىممەن قاتار، تاعى بىرنەشە باتارەيكالار ورناتۋ جەتكىلىكتى». «تەلەفون» دەگەن تەرميننىڭ اۆتورى دا ش.بۋرسەل ەدى. تەلەفوننىڭ جۇمىس ءپرينتسيپىن ش.بۋرسەل ءوزىنىڭ 1854 جىلعى ديسسەرتاتسياسىندا كورسەتىپ وتكەنىمەن، تەلەفون بايلانىسىن تولىق جۇزەگە اسىرىپ كەتە المادى. قيىنشىلىقتا ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرىپ، 84 جاسىندا كوز جۇمادى. 1861 جىلى نەمىس فيزيگى ءارى ونەرتاپقىشى يوگانن فيليپپ رەيس مۋزىكالىق ءۇن مەن ادام داۋسىن جىبەرە الاتىن قۇرىلعى ويلاپ شىعارادى. اپپاراتتىڭ ميكروفونى، قورەكتەنۋ كوزى (گالۆانيكالىق باتارەيا) جانە ديناميكاسى بولدى. ونەرتاپقىش تەلەفونىن فرانكفۋرت-نا-ماينەدەگى فيزيكا قوعامىنا كورسەتەدى. تاجىريبە ءساتتى وتكەنىمەن، فيزيكا قوعامى وعان ەش قولداۋ كورسەتپەيدى. يتالياندىق انتونيو مايچچي ءوزىنىڭ جاڭالىعىن شامامەن 1849 جىلدارى اشادى. كاليفورنياعا قونىستانعان ول پاتەنت الۋعا 1871 جىلى ءوتىنىش تۇسىرەدى. قۇجات راسىمدەۋگە قارجىسى جەتپەگەندىكتەن، ءىسى اياقسىز قالادى. ارادا التى جىل وتكەندە ەكى عالىم – ا.بەلل مەن ە.گرەي پاتەنت يەلەنەدى. ارحيۆ اقتارعان زەرتتەۋشىلەر بۇل ەكى عالىمنىڭ ءبىر كۇندە ءوتىنىش تاپسىرعانىن ايتادى. ول كۇن – 1876 جىلدىڭ 14-اقپانى. ا.بەلل ۆاشينگتون بيۋروسىنا، ە.گرەي چيكاگو بيۋروسىنا ءوتىنىش تۇسىرگەن. بەلل ءوتىنىشتى گرەيدەن 2 ساعات كەش تاپسىرعان دەيتىن دە اقپاراتتى قۇلاعىن قىلتيتادى عالىمدار.
ا.بەللدىڭ لابوراتوريالىق داپتەرىنىڭ ءبىر بەتى. بۇل داپتەر سوتتا كوپ پايداسىن تيگىزدى.
بىراق ەكەۋىنىڭ پاتەنتتەرىنىڭ ەرەكشە اتاپ وتەتىن ايىرماشىلىقتارى بار ەدى. ە.گرەي تاجىريبەسىن قاعاز تۇرىندە، سحەما تۇرىندە قورعاعان. ال ا.بەلل پاتەنت بيۋروسىنا ءوز قولىمەن قۇراستىرىلعان اپپاراتىن قۇشاقتاپ كەلگەن. «Western Union»-ءنىڭ الەكساندر بەللگە «پلاگياتور» دەپ ايداپ سالعان ادامى وسى ە.گرەي بولاتىن. وسى كۇنگى ءبىراز ماماندار «Western Union» كومپانياسىن ەكونوميكالىق مۇددە ءۇشىن پاتەنت داۋىن قوزدىرۋشى دەپ ايىپتايدى.
1878 جىلى تەلەفون پاتەنتىنە قاتىستى ءىرى سوت پروتسەسى بولىپ وتەدى. 11 پۋنكت بويىنشا وتكەن سوتقا ا.بەللمەن بىرگە وعان قارسىلاس 13 عالىم قاتىسادى. ولار – ماك دونوۋگ، ەديسون، بەرلينەر، ريچموند، گرەي، دولبير، حودكومب، چيننوك، راندال، بلەك، يرۆين، فەلپس، فەلكەر. سوتتىڭ شەشىمى بويىنشا 11 پۋنكتىڭ 8-ءى ا.بەللدىڭ پايداسىنا، 2-ءۋى ەديسوننىڭ پايداسىنا، 1-ءۋى ماك دونوۋگتىڭ پايداسىنا شەشىلەدى. بەللدىڭ فورمۋلالارعا، سحەمالارعا، سۇلبالار مەن كەستەلەرگە تولى جۇمىس كۇندەلىگى ونىڭ سوتتا جەڭىپ شىعۋىنا كوپ كومەگىن تيگىزەدى. سوت «Western Union»-ءدى تەلەفون بيزنەسىنەن باس تارتقىزدىرتىپ، سونىمەن قاتار ول كومپانيا پاتەنت زاڭىن بۇزعانى ءۇشىن ءوز تابىسىنىڭ 20%-ىن ا.بەللدىڭ ەسەپشوتىنا اۋدارىپ تۇرۋعا مىندەتتەلدى. جانە ول تولەم ا.بەللدىڭ پاتەنت مەرزىمى اياقتالعانشا تولەنىپ تۇرۋ كەرەك.
«Western Union» كومپانياسى قازىر تەك اقشا اۋدارىمدارى قىزمەتىمەن اينالىسادى
بۇكىل تەلەفون شارۋاشىلىعى «Bell Telephone Company»-ءدىڭ قاراماعىنا ءوتىپ، «Western Union»-ءنىڭ ەنشىسىندە تەك تەلەگراف ءىسى عانا قالادى. ۋاقىت وتە كەلە تەلەكوممۋنيكاتسيا قارقىندى دامىعاندىقتان، تەلەگراف مۇلدە ماڭىزىن جويادى. ەديسوننىڭ امەريكاداعى، ياكوبيدىڭ رەسەيدەگى تەلەگرافتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جانتالاسىپ جاساعان عىلىمي تاجىريبەلەرى جەمىسىن بەرمەدى. «Western Union» كومپانياسى قازىرگى تاڭدا تەك قارجىلىق وپەراتسيالار جۇرگىزۋمەن، اقشا اۋدارىمىمەن عانا اينالىسادى.
18 جىل بويى سوت زالدارىنا ءجيى كىرۋگە ءماجبۇر بولعان ا.بەللدىڭ ءبىر نارسەگە انىق كوزى جەتتى: قاعازدار مەن قۇجاتتارعا وتە مۇقيات كوڭىل ءبولۋ كەرەك ەكەن.
دەگەنمەن ا.بەللدىڭ جاۋلارى مۇنىمەن ازايىپ قالمادى. كليۆلەند اقش-تىڭ پرەزيدەنتى بولعان تۇستا ا.بەللدىڭ پاتەنتى مەن بيزنەسىن تارتىپ الۋ جونىندە استىرتىن كەلىسىم جاسالادى. بۇل قۇپيا كەلىسىمگە اقش-تىڭ باس پروكۋرورى، بىرنەشە سەناتور، بىرقاتار كونگرەسسمەندەر، تەننەسي شتاتىنىڭ بۇرىنعى گۋبەرناتورى قاتىسادى. الايدا ولاردىڭ بۇل جوسپارى ىسكە اسپاي ورتا جولدا ءۇزىلىپ قالادى.
ال ا.بەللدى تەلەفون بيزنەسى تىم قاتتى قىزىقتىرمادى. وزىنە تيەسىلى اكتسيالىق ۇلەسىنىڭ كوپ بولىگىن ايەلىنە بەرىپ، ءوزى ساڭىراۋلارعا ساباق بەرۋمەن اينالىسۋعا، باسقا عىلىمي تاجىريبەلەر جاساۋعا دەن قويدى. بەلل قۇلاعى مۇكىس جاندارعا دىبىس ەستىرتەتىن اپپارات قۇراستىرىپ شىعارا الماعانى ءۇشىن، ءوزىن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن كىنالاپ ءوتتى.
تەلەفون ا.بەللدىڭ ورىندالماي قالعان ارمانىنىڭ ءپروتوتيپى بولاتىن. ول سونىمەن قاتار فونواۆتوگراف، اۋديومەتر، فوتوفون، مەتالل ىزدەۋشى ناسوس، گيدروسامولەت جانە تاعى باسقا، بارلىعىن قوسقاندا 30 پاتەنتتىڭ يەسى. الايدا ا.بەلل ءدۇيىم جۇرتتىڭ ەسىندە تەلەفونىمەن قالدى. ول 1922 جىلى 4-تامىز كۇنى 75 جاسىندا قايتىس بولعاندا، ۇنسىزدىك رەتىندە امەريكا مەن كاناداداعى 13 ميلليون اپپارات ءبىر مينۋتقا اعىتىلىپ تاستالدى.
ا.بەللدىڭ برانتفورد قالاسىنداعى ەسكەرتكىشى
تۇجىرىم: «Bell Telephone Company» كورپوراتسياسىنىڭ ەسەپ-قيساپ، كوممەرتسيالىق جۇمىستارى تۇتاستاي باسقا ادامداردىڭ قولىندا بولدى. ا.بەللدى ميلليونەر قىلعان ونىڭ شىعارماشىلىق ەڭبەكقورلىعى، تەرەڭ ويى مەن كەڭ قيالى ەدى. ونى بۇگىنگى تاڭدا قوعامنىڭ اجىراماس ءبىر بولىگىنە اينالعان بايلانىس سالاسىنىڭ كەمەڭگەرى دەۋگە بولادى.
اباي اسىل
ادىرنا ۇلتتىق پورتالى
