قازاق كەرۋەنى، قازاق كوشىنە كوزقاراس قانداي؟ نەگە قانداس بولعانى ءۇشىن ەلگە كەلگەن ازاماتتار قىسىم كورۋى كەرەك؟ سىرتتان ەلگە كەلگەندەرگە بيلىك نەگە سەنىمسىزدىكپەن قارايتىن بولدى؟ قىتاي قازاعىنا سوڭعى جىلدارى جاسالىپ جاتقان ناۋقان تىپتەن شەكتەن شىقتى. ادام قۇقىعىن قورعايتىن حالىقارالىق «حيۋمان رايتس ۆوتچ» ۇيىمى 2024 جىلعى دۇنيەجۇزىلىك بايانداماسىندا 2023 جىلى سي تسزينپين باسقارعان ون جىلدان استام ۋاقىتتان كەيىن قىتاي ۇكىمەتى الەۋمەتتىك باقىلاۋ مەن رەپرەسسيانى ودان ءارى كۇشەيتكەنىن ايتقان. وسى ۇيىمىنىڭ مالىمدەمەسىندە «توراعا سي ءتسزينپيننىڭ ون جىلدان استام رەپرەسسيالىق بيلىگى كەزىندە كۇشەيتىلگەن الەۋمەتتىك باقىلاۋ قىتاي ەكونوميكاسى مەن قوعامىنا دا كوپتەپ زيان كەلتىرۋدە»، - دەلىنگەن. «بيلىكتىڭ ادام قۇقىقتارىن بۇزۋ پروبلەمالارىن بايىپتى تۇردە شەشۋگە قۇلىقسىزدىعى قوعامنىڭ بولاشاققا كۇمانىن تۋدىرادى» دەگەن ۇيىم قىتاي ۇكىمەتىنىڭ شىڭجاڭداعى ۇيعىرلار مەن باسقا دا تۇركى مۇسىلماندارىنا قارسى جۇرگىزگەن رەپرەسسيالىق ساياساتى وزگەرمەگەنىن، ال زاڭ بۇزۋشىلىقتار ادامزاتقا قارسى قىلمىس دەڭگەيىنە جەتكەنىن اتاپ كورسەتكەن. قىتايداعى جاعداي وسىنداي سيپاتقا يە بولعاندا، قانداستار ماسەلەسى ايرىقشا الاڭداتادى. بۇل - قانداستاردىڭ شەكارانىڭ ارعى بەتىندەگى حيكاياسى، ال بەرگى بەتتە نە بولماي جاتىر؟ تاياۋدا اۋعانستاندىق قانداس ءسامي اتا-عۇلدى قازاقستان بيلىگى ەلدەن سىرتقا شىعارىپ جىبەرمەك بولعاندا، ول پاسپورتىن جىرتىپ، ءوز دەپورتاتسياسىنا ءوزى كەدەرگى كەلتىردى. اۋعاندىق قازاقتىڭ جاعدايىنا جالعىز دەپۋتات اراشا سۇراعانى بولماسا, قوعام باسقاشا ءۇن قاتا المادى. ءسامي اتا-عۇلدىڭ ماسەلەسى، انىعىن ايتقاندا قازاقستان بيلىگىنىڭ قانداستى شەتتەتۋ ارەكەتى بۇگىندە تۇركيادا تۇراتىن جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ نازارىن اۋدارعان ەكەن. بۇل تۋرالى جازۋشىنىڭ ماۋسىم ايىنىڭ سوڭىندا جازىپ، ءوزىنىڭ magauin.com سايتىنا جاريالاعان ماقالاسىن قايىرا ۇسىنىپ وتىرمىز.
بۇدان وتىز بىردەڭە جىل بۇرىن، نازارباەۆ ديكتاتۋراسى كەزىندە قالىپتاسقان جəنە پəرمەندى جۇزەگە اسقان، تۇپتەپ كەلگەندە، قازاققا، ونىڭ ۇلتتىق مۇددەسى مەن بولاشاعىنا قاراما-قايشى انتي-قازاق زۇلمات ساياسات بۇگىنگى كۇندە ساباقتاس جالعاستىعىن تاۋىپ، ءىس جۇزىندە ناقتى قولدانىسقا ءتۇسىپ وتىر.
دəلەل، ايعاعى سان سالا، نەشەمە تاراۋ. ايتىپ تۇگەسە المايسىز. دەگەنمەن، سول كوپ قيتۇرقىنىڭ ىشىندە بىردەن كوزگە شالىنىپ، انداعايلاپ تۇرعان ءبىر سەرەك بار. بۇل – قانداس، ياعني توتەسىنەن مəن-ماعناسىز اتاۋعا اۋىسقان ورالمان مəسەلەسىنە قاتىستى زىميان ساياسات.
تاريحي اتامەكەن قازاقستان تəۋەلسىزدىك الىپ، تۋ كوتەردى دەگەن، لاقاپ ەمەس، ناقتى حابار شىعار-شىقپاستا، كوپشىلىگى ارعى بابالارىنىڭ بايىرعى مەكەنىندە وتىرعان، بىراق əرقيلى تاريحي قولايسىز جاعدايلار نəتيجەسىندە جات جۇرت تەلىمىنە تۇسكەن، تاعى ءبىرازى قىزىل وتارشىلدىق، جاپپاي گەنوتسيد كەزەڭىندە بوسقىنعا ۇشىراپ، شەت ەلدەرگە بىتىراي شاشىلعان قازاق اتاۋلى ەندى تəۋەلسىز اتا-قونىسقا قايتىپ ورالۋعا ىنتالى بولدى.
بۇل جايساڭ تولقىن كۇن وزعان سايىن قۋات الۋعا ءتيىس-ءتى. ەجەلگى عۇن زامانىنان تۇرىك قاعاناتى دəۋىرىنە جالعاسقان، بۇدان سوڭ شىڭعىس حان ءدəۋىرى، التىن ورداعا ۇلاسقان، اقىرى قازاق ورداسى اتالعان بايىرعى ۇلىستىڭ ەكى عاسىرلىق الاعاي، ءجۇز ەلۋ جىلدىق وتارلىق كەزەڭنەن سوڭ قايىرا بوي كوتەرۋى – عاجايىپ وقيعا بولاتىن. سوعان وراي ەتەك-جەڭىن جيناپ، قايتادان ىرگەلەنۋىنە كەشەگى جىرتقىش يمپەريا، ەندىگى وبىر كورشىدەن باسقا كىم قارسى بولماق؟!
تəۋەلسىز، جاڭا قازاقستان – əلەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ءبىر بولشەگى، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ مۇشەسى، تۋىسقان تۇركيا مەن يسلامدىق يران عانا ەمەس، قۇدىرەتتى امەريكا قۇراما شتاتتارى باستاپ، əلەم جۇرتشىلىعى تۇگەل مويىنداپ وتىرعان ەركىن ەل. جەرى بايتاق، əلەمدە توعىزىنشى ورىندا. تەك حالقىنىڭ سانى... زور تۇلعاسىنا سəيكەسپەيدى: حح عاسىردا جۇيەلى، جوسپارلى تۇردە جۇرگىزىلگەن كوممۋنيستىك-ۇلىورىستىق گەنوتسيد نəتيجەسىندە قىرۋار قازاعا ۇشىراپ، ولشەۋسىز ورتايعان. ەندى وتكەندەگى بار ولقىنىڭ ورنى تولۋعا كەرەك. وعان مۇمكىندىك تە مول. ەسەبى، تاقاۋ جəنە قيىر ەلدەردە شاشىلىپ جاتقان بار قازاق تəۋەلسىز تۋ تۇبىنە جيناقتالۋعا ءتيىس.
شىنىندا دا، شەتەلدىك قازاقتىڭ بار تىلەگى اتا جۇرتقا اۋىپ تۇر. تۇگەلىمەن ءتۇپ كوتەرىلە كوشپەس، الايدا، سىرتتاعى بەس، ءبىزدىڭ ەسەبىمىزشە ءتورت ميلليون قازاقتىڭ باسىم بولىگى، كەمى ەكى، ەكى جارىم ميلليون قازاق اتا جۇرتىنا قايتىپ ورالۋعا ءتيىس ەدى.
ۇلى كوش اعايىنداس موڭعول ۇلىسىنان باستالدى. وزبەكستان مەن قاراقالپاقستان تولقىپ تۇردى. ىرگەدەگى تۇركمەنستان ءوز الدىنا. ەڭ باستىسى – تاقاۋ جىلداردا قىتاي توپانىنىڭ استىندا قالۋعا مۇمكىن شىعىس تۇركستان قازاقتارى بولاتىن. بۇل ءبىر جارىم ميلليون قازاقتىڭ ۇشارعا قاناتى جوق.
موڭعولداعى وتانشىل جۇرت قيىندىقسىز قونىس اۋداردى. ارعى مەن بەرگى، جەكەلەگەن ۇلتشىل، عۇزىرلى ازاماتتار بۇيداشى بولعان سالقار كوش ۇيىمداسقان تۇردە وتكەرىلدى. قۇشاق جايا قارسى الۋ، ەرۋلىك، توي-تومالاق. وزبەكستان مەن ءبىر كەزدە قازاق قۇرامىندا بولعان قاراقالپاق قازاقتارى ءتۇپ كوتەرىلۋگە بەيىم. ياعني، جارىم دۇنيەدەگى بارلىق قازاق.
مىنە، دəپ وسى جاعداي – ءبىزدىڭ ەگەمەن وكىمەتىمىزدى ايرىقشا قاۋىپ-قاتەرگە بولەگەن. مىناۋ كوش بۇدان ءəرى جالعاسا بەرسە... قازاقستان شەگىندەگى قازاق ولشەۋسىز كوبەيىپ كەتۋى مۇمكىن عوي... ارتىق-كەمى جوق، دəپ سولاي. ەگەر تəۋەلسىز رەسپۋبليكا شەگىندەگى قازاق ەسەلەپ كوبەيسە،.. قازاقستان ءبىرجولا قازاقتانۋعا ىقتيمال. بۇل قالاۋسىز ءىستىڭ سالماعى مەن زاردابى ەڭ الدىمەن ەگەمەن وكىمەتىمىزدىڭ ومىرلىك ماقساتىنا ولشەۋسىز كەسەل كەلتىرۋى مۇمكىن. تاعى دا دəپ سولاي. اينا-قاتەسىز. بۇل ءسوزدىڭ ءمəنىسى – قازاقستان اتالاتىن ەلدە قازاق كوبەيىپ، بۇگىنگى قىرىق پايىزدان اسىپ، ەلۋ، بəلكىم، الپىسقا جەتسە، اۋىزدىقتاپ ۇستاپ، ايتقانعا كوندىرىپ، ايداۋعا جۇرگىزۋ – قيىنعا سوعادى. وسىناۋ ەلدىڭ جەر ۇستىندەگى جəنە جەر استىنداعى قيساپسىز بايلىعىن ەركىن توناپ، بايلىققا باتۋعا، سىرتقا ارزانعا ساتىپ، مۇنداعى وكىم، بيلىگىڭدى نىعايتا تۇسۋگە قارسىلىق تۋى مۇمكىن. ال قازىرگىدەي ازشىلىق، دəرمەنسىز جاعدايدا تىپىر ەتە المايدى، باعىنىشتان شىعىپ بارا جاتسا، ورىسىڭ تۇرىپتى، دۇڭگەن مەن ۇيعىردى، كəرىس پەن كۇردتى جاۋىپ جىبەرەسىڭ. بۇل قاتەرلى ساقتىق شاراسى اناۋ ءبىر زاماندا اشىق ايتىلعان. دوڭايبات قانا ەمەس، شەشىمتال ۇكىم.
وسىنداي سىن كەزەڭدە ەگەمەن وكىمەتىم نە قىلسا دا، شەتتەن قاپتاعان قازاقتى توقتاتا المادى. بار ءىستىڭ تەتىگى قولىندا تۇرعان نازارباەۆ: تاريحي وتانعا حوش كەلدىڭدەر، كەلە بەرىڭدەر، كەلە بەرىڭدەر دەپ دابىلداپ وتىرىپ، ۇلى كوشكە تەجەۋ سالۋ امالدارىن ويلاستىرا باستاپتى. ەڭ الدىمەن، وبلىستىق، ەڭ ۇلكەن، وزىنە تىكەلەي تəۋەلدى əكىمدەرگە كوش قامقورلىعى تۋرالى ارنايى جارلىق بەرمەدى. ەمەۋرىنى جەتىپ جاتقان، وپ-وڭاي ەدى. انىعى – كەرىسىنشە. ءبىز ناقتى ايتا المايمىز، بəلكىم، بəرىنە بولماسا دا ءبىرازىنا: تىم بەرىلىپ كەتپەڭدەر، مۇمكىندىگىنشە بوگەي تۇرىڭدار دەپ قۇلاققاعىس جاساعان شىعار. دəپ سولاي. قايتكەندە ىرىكتەپ كوتەرگەن، وزىنە ناقپا-ناق تارتقان وبلىس، ايماق باسشىلارى، تيەسىلى عۇزىرلى مينيسترلىك اتاۋلى قازاق كوشىن توقتاتۋ ءۇشىن نەشە ءتۇرلى قيتۇرقى، ارام امالدار ويلاپ تاپقان. ەڭ əۋەلى، əرقيلى تۇرمىستىق قيىندىقتان باستادى. وبلىس باسشىلارىنىڭ رايىن تانىعان، انىعى – كوبىنە-كوپ تىكەلەي نۇسقاۋ العان اۋداندىق، اۋىلدىق əكىمدەر ورالمان اتاۋلىعا كەلىپ تۇسكەن جەرلەرىندە ەشقانداي جاعداي جاسامادى. كەرىسىنشە، بار جاعىنان قىسپاققا ءتۇسىردى. سىيىر قوراعا، بۇزىلعان ەسكى تامدارعا قونىستاندىردى، تۇگەل قۇجاتى ءتۇزۋ بولسا دا، تىركەمەي قويدى. قانشاما سارىلىپ، بارلىق وتكەلەكتەن وتكەن سوڭ، تيەسىلى قاعازدارىن əرەڭ قابىلداپ، ورالمان كۋəلىگىن سوزباقتادى، ودان ءəرى ازاماتتىق ءجونىن جىلدان جىلعا وتكەردى. جəنە بارلىق جەردە جويداسىز دوكىرلىك. تۇگى سىرتىنا شىعا دولىعىپ: سەنى مەن شاقىرعام جوق، دەر ەدى اۋىلدىق، اۋداندىق əكىمدەر، نەمەسە قالالىق əكىمشىلىكتە وتىرعان بەتپاق شەنەۋنىك.
ەندى ورالمان اتاۋلى ءبىر كەڭسەدەن ءبىر كەڭسەگە سابىلىپ، قايدا بارسا دا قاجەتتى، زاڭدى قاعازدارىن وتكىزە الماي، əلدەقالاي وتكىزە قالسا، جاۋابىن تاپپاي، اپتادان – اپتا، ايدان ايعا سارىلىپ، ءتىپتى، ءبىر جىلدان ەكىنشى، ءۇشىنشى جىلعا ءوتىپ، دەل-سال، پۇشايمان بولىپ ءجۇردى دە قويدى. سونشاما قورلىق، ازاپقا تۇسكەن، قيسىنسىز شىرعالاڭ كىمدى بولسا دا قاجىتقانداي ەدى. بار امالى تاۋسىلعان، دۇنيەدەن ءۇمىتسىز ءبىراز جۇرت بۇرناعى قونىسىنا قايىرا كوشتى. قارىسقان، قايتكەندە تۇپكى ماقساتىنا جەتپەك، جۇيكەسى بەرىك ءبىراز جۇرت ورالمان كۋəلىگىنە قول جەتكىزىپ جاتقان. بۇدان ارعى تاعى قانشاما وتكەلەكتەن سوڭ – ارمان بولعان ازاماتتىق.
Əلبەتتە، əكىمشىلىك مەكەمەلەرىندە وتىرعان عۇزىرلى شەنەۋنىكتەردىڭ ءبəرى بىردەي əيكəپىر ەمەس ەدى. ۇلتتىق سانامەن قاتار، قىزمەتكە ادالدىق، ءتىپتى، ار-ۇيات تا ۇشىراسۋى كۇمəنسىز. مىنە، وسى كەزدە جوعارعى جاقتا جاڭا ءبىر كەدەرگىلەر ويلانىپ تابىلىپ جاتتى. سونىڭ ايقىن ءبىر كورىنىسى – قىتاي قازاقتارىنا قاتىستى، ارسىز، كوپە-كورنەۋ زورلىق ەكەن. تىكەلەي نۇسقاۋ دەمەسكە بولمايدى. بۇرناعى ءۇش ايماقتا جاپپاي قونىستانعان، ەندى اتا جۇرتىنا قۇمارتقان قازاق اتاۋلى قىتايداعى قازاق كونسۋلدىعىنا ايلار بويى، تىپتەن، ايدان ءوتىپ، جىلعا سوزىلعان، جىلجىمايتىن كەزەكتە تۇردى. قازاقستانعا بارۋعا ۆيزا الۋ ءۇشىن. كəدىمگى، بارلىق جۇرتتا بار رۇقسات تاڭبا. نە ءتۇرلى بىلىققا جول اشىلىپتى. قازاققا قات ۆيزانى، ولار دا سىرتقا شىعۋعا ىنتالى ۇيعىر اعايىندار ەركىن الىپ جاتتى. جاي عانا ۆيزا ەمەس، ورالمان قازاق ەسەبىندە. Əرينە، قوماقتى قاراجاتتىڭ وتەمىنە وراي. بۇل ەكى ورتادا «ۆيزا əپەرگىش» دەلدالدار شىقتى. تاعى دا جەڭ ۇشىنان جالعاسقان پارا ارقىلى. Əرينە، جەرگىلىكتى وكىمەتكە ەمەس، ءوزىمىزدىڭ ەگەمەن شەنەۋنىكتەردىڭ قاجەتى ءۇشىن. بۇل – ەشكىمگە قۇپيا ەمەس، جالپىعا ماعلۇم سۇمدىق ەدى. سول ءبىر كەزدە جازعانىمىز بار: ءبىزدىڭ سىرتقى ىستەرگە قاتىستى عۇزىرلى مەكەمە قىتاي تارابىنا توپتان وزعان، جەمىت-جەبىر كىسىلەرىن باعىتتايدى ەكەن، دەپ. Əلبەتتە، قيسىنىمەن جالعاسقان، قاراجات جاعدايى كوتەرەتىن قازاق اتاۋلى، ول دا قازاق اتىمەن كەڭشىلىككە جەتكەن ۇيعىر اعايىنداردىڭ سوڭىنان اتا جۇرتىنا جولداما الىپ جاتتى. ۇلكەن قۋانىش. الدا قانداي قورلىق پەن ازاپ كۇتىپ تۇرعانىن بىلمەيدى.
ورالمان تاسقىنىن قايتكەندە توقتاتۋ قيىن ەكەن. مىنە، دəپ وسى كەزدە جاڭا ءبىر، عالامات امال شىقتى. قىتايدان كەلەتىن قازاققا ءوزىنىڭ سوتتالماعانى تۋرالى كۋəلىك قاجەت، دەگەن. Əيتپەسە... əيتپەسە، قازاقستان قابىلدامايدى. ەگەمەن ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن. دۇرىس قوي. دۇرىس ەمەس، قيسىنسىز جاعداي ەكەن. ويتكەنى، قىتايدا əلدەقالاي ءىستى بولعان، سوتقا تارتىلعان پەندە اتاۋلىعا شەت ەلدىك پاسپورت بەرىلمەيدى. سىرتقا شىعۋعا جول جوق. ەندى، قانشاما وتكەلەكتەن ءوتىپ، قاجىپ، شارشاپ، بىراق əلدەنەندەي جارىق سəۋلەدەن ۇمىتتەنىپ جەتكەن قازاق بىتەۋ قابىرعا – تاس دۋالعا كەلىپ تىرەلەدى. بەرىلمەيتىن سپراۆكانى تالاپ ەتىپ وتىرعان نازارباەۆ وكىمەتى مۇلدە كەرەڭ، كورسوقىر، جاپپاي ساۋاتسىز ەمەس. مۇنداي انىقتامانىڭ قيسىنى جوعىن جاقسى بىلەدى، سوندىقتان دا مۇمكىن ەمەس كۋəلىكتى قاجەت ەتىپ وتىر. اقىماقشىلىق ەمەس، ناعىز ەكىجۇزدى، زورلىق ەسەپ. اقىرى، جىلدان جىل وتكەندە ءوز مىندەتىن اتقارىپ بىتكەن قيسىنسىز تالاپ تا قاتاردان شىقسا كەرەك. ەندى قاپتايدى قازاق. جوق، قاپتاماۋى كەرەك. وزبەك پەن قاراقالپاق، تۇركمەننەن سىزدىقتاپ بولسا دا، توقتاۋسىز كەلىپ جاتىر. نە شارا، نە امال؟
اقىرى، نازارباەۆ وكىمەتىنىڭ كوكتەن تىلەگەنى اياق استىنان تابىلا كەتتى. 2011 جىل، جەلتوقسان – جاڭا-وزەن! مۇنايشىلار قالاسىنداعى تۇرمىستىق نارازىلىق اياعى قانتوگىسكە ۇلاستى. باياعى وزبەكستاندا، كəريموۆ تۇسىنداعى Əنديجان قىرعىنىنىڭ جاڭا ءبىر نۇسقاسى. Əزىرشە اۋقىمى جەتپەي جاتىر، كەيىن تارازى باسىن تەڭگەرەمىز – 2022 جىل، بۇتكىل قازاقستان شەگىن قامتىعان قاڭتار قىرعىنى. ءوز كەزەگىمەن كەلە جاتار، əزىرگە تاقاۋ جىلدارداعى قاجەتتى زورلىقتى زاڭدى تۇردە نەگىزدەۋ كەرەك ەكەن. ياعني، قازاقتىڭ قاتارى مولىعاتىن ۇلى كوشكە ءبىرجولا توقتاۋ سالۋ!
نۇر-كوسەم ايتتى، وكىمدەگى پارتيا مەن ۇكىمەت بارلىق دەڭگەيدە ايناقاتەسىز جۇزەگە اسىردى. قازاقتار قونىستانعان سىرتقى مەملەكەتتەر ءبىزدىڭ قازاقستاننان ءبىرجولا كەيىندەپ قالعان ەكەن، جابايى ەكەن، ءəرتۇرلى بۇزاقارلار كوپ. سوندىقتان، ەگەمەن ەلىمىزدىڭ مəڭگىلىك قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن، قىتايى بولار، وزبەگى، تۇركمەنى بولار، ەل ىشىنە ەنگىزبەۋ كەرەك. Əلدەقالاي كەلە قالسا، بەس جىل كۇتۋى شارت. ورالمان اتاۋلىنىڭ اتى ءوشسىن! بۇل، اشىقتان-اشىق، رەسمي تۇردە جاريالانعان زۇلىم ساياسات تۇتاس ون جىلعا سوزىلدى. سودان سوڭ، ەگەمەن وكىمەتىمنىڭ جاريا جəنە رەسمي ەرەجەسى ەسەبىنەن شەتتەگەن سياقتى. «ورالمان دەگەن – وڭباعان!» ۇرانى كومەسكى تارتقانداي. قاتاڭ سۇزگىدەن وتكەرىلگەن، ءبىرلى-جارىم كىسىنىڭ سىزدىقتاپ بەرى قاراي وتۋىنە رۇقسات. ەندى، «ورالمان» ەمەس، «قانداس» دەيتىن، جالپىلاما، ءدۇبارا اتقا قالعان سىرتقارى قازاق ەكەۋ-ۇشەۋ، بەس-ونداپ قايتادان اتا جۇرتقا قابىلدانا باستادى. بىراق وڭالىپ كەتكەن ەشتەڭە جوق. سىرتتاي جاريا، شىن مəنىسىندە قىسپاقتى، جاسىرىن تۇردە توقتاۋ سالىنىپ وتىر. نازارباەۆتان سوڭ، توقاەۆ زامانىندا.
مىنە قاراڭىز. ەڭ سوڭعى دەرەك – 1 يۋن، 2024 جىل. قازاقستانداعى بىرنەشە سايتقا جاريالانعان. الاقاي! – بىيىل جىل باسىنان بەرى، بەس اي ىشىندە... رەسپۋبليكا شەكاراسىنان وتكەن شەت ەلدىك 7 مىڭ 353 قازاق «قانداس» مəرتەبەسىن الىپتى! قانداي عاجاپ! ۋرا، ۋرا جəنە ۋرا! ەندى القىنىمىزدى باسىپ، سابىر ەتەيىك. 7353. نەبəرى بەس ايدا. Əر ايعا جىكتەسەك، 1400 كىسى (جəنە 6 بولشەك). سوندا، ورتا ەسەپپەن ون ەكى ايعا شىعارساق – 17 مىڭ جəنە 647 جان.
مەندە بار قازاقتىڭ بارلىق زامانداعى ءجون-جوباسى ءتىزۋلى تۇر، قاقپا قايىرا اشىلعاننان سوڭعى كەزەڭدە جول تارتقان ورالمان-قانداستىڭ جىلدىق ەسەبى – 20-23 مىڭ توڭىرەگىندە بولاتىن. ياعني، ۇستىمىزدەگى 2024 جىلى بۇرناعى شامالى ساننىڭ وزىنە جەتە المايمىز دەگەن ءسوز. مەيلى، 3 مىڭ، 5 مىڭنان ءəرى، بەرىسى جوق. ناقتى ەسەپ – ەڭ جوعارعى كورسەتكىش – 23 مىڭ ەكەن دەيىك. «قانداس» دەپ قانشا قومپيعانىمىزبەن، اۋىز تولماي جاتىر. مۇنشاما سوراقى جاعدايدى وسى ماعلۇماتتى ۇسىنىپ وتىرعان ەسەپقيساپ مەكەمەسىنىڭ ءوزى انىق اڭدايتىن سياقتى. سوندىقتان، «ۇيالعان تەك تۇرماس» دەگەندەي، ءبىز كورگەندە، سوڭعى بەس-التى جىل بويى وسى ارىق، كوتەرەم كورسەتكىشتى سىرلاپ، ۇستەپ قويادى. مəسەلەن، بيىلعى جىلعى اقپاراتتا: «1991 جىلدان بەرىدە تاريحي وتانىنا 1 ميلليون 135 مىڭ 700 قازاق قايتىپ ورالدى!» دەيتىن تولىمدى ماعلۇمات بار. وتكەن جىلعى ەسەپ – 1 ميلليون 128 مىڭ 347 بولاتىن. ارعى جىلى – تاعى دا سول 1 ميلليون جəنە 300 بىردەڭە مىڭ. مىنەكي، 1991 جىلدان بۇگىنگى كۇنگە دەيىن، تəۋەلسىز اتالاتىن رەسپۋبليكامىزعا شەت جۇرتتان 1 ميلليون 135 مىڭ 700 قازاق كەلىپ قوسىلىپتى!.. اۋىز تولادى، ۇلكەن جەتىستىك، ماقتانىش سياقتى. شىن مəنىسىندە بۇل اسقارالى 1 ميلليون – بۇدان ون ءتورت جىل بۇرىنعى مەجە. ودان بەرىدە، ياعني كەسەلدى 2011 جىلدان كەيىن... əۋەلدە تاقىر-تازا، سودان سوڭ... جىلىنا 20-25 مىڭ عانا. ياعني، نازارباەۆتان سوڭعى كەزەڭدە وڭالىپ كەتكەن ەشتەڭە جوق. شەت جۇرتتاردا عۇمىر كەشىپ جاتقان قازاقتاردىڭ تاريحي وتانعا ورالۋ ءۇردىسى ءəلى دە تىعىرىققا تىرەلىپ تۇر دەگەن ءسوز.
اڭداپ قاراساق، قازاقتى قازاقستانعا كەلتىرمەۋ ساياساتى جاڭاشا جالعاستىق تاۋىپتى. ءتىپتى وكىمەتتىك رەسمي، جاداۋ-جۇتاڭ دەرەكتەردى ايتپاعاندا، بۇل جاعداياتتىڭ ەڭ ءبىر ايقىن مىسالى وسى تاقاۋدا عانا ناقتى كورىنىس بەردى. اۋعانستان قازاعى سəمي اتا-عۇلدىڭ ماشاقات، ازاپقا، قورلىق پەن زورلىققا تولى حيكاياتىن قاراڭىز.
جاسى وتىز ەكىدە، ارنايى ماماندىق وقۋ بىتىرمەگەن، بىراق كوزى اشىق، جالپى ساۋاتى جوعارى، اعىلشىن، فرانتسۋز، اراب، پۇشتۇن، حيندي، ۋردۋ، جəنە تاعى ەكى-ءۇش شەت تىلگە جەتىك، قازاقشاسى دا قاناعاتتانارلىق دəرەجەدە، تىم ءتəۋىر. اۋعانستان ازاماتى دەيتىن پاسپورتى بار جəنە ۇلتى قازاق دەپ اتاپ جازىلعان. ەندى وسى ءسəميدىڭ باستى ارمانى – اتا جۇرتىنا جەتىپ، تۇراقتاۋ ەكەن. زاڭدى جولمەن تۋريستىك ۆيزا الىپ، قازاقستانعا كەلەدى. 2023 جىلى، كۇزدە. كەلە سالا تيەسىلى قۇجاتتارىن وتكىزىپ، «قانداس»، ياعني ورالمان كۋəلىگىن الىپتى. وسىعان جالعاس ازاماتتىققا تاپسىرماق.
دəپ وسى كەزدە كۇتپەگەن كىلتيپان شىعادى. سəمي ات باسىن تىرەگەن اقمولا وبلىسىنىڭ عۇزىرلى مەكەمەسى قۇجات قابىلداۋدان باس تارتادى. Əۋەلدە كوكشەتاۋ قالاسى دەپ جازىلىپ ەدى، كەيىندە تسەلينوگراد اۋدانى اتالىپ ءجۇر. تيەسىلى كوشى-قون كوميتەتىنىڭ وكىلى – كوكشەتاۋدا əيەل ادام بولاتىن، كەيىندە اتى ءوشتى، ال ەندى شىققان تسەلينوگراد اۋداندىق كوشى-قون ءبولىمىنىڭ باسشىسى – ەسەنتاي قيناياتوۆ دەگەن مىقتى. ءبىز ءۇشىن نəتيجەسى بىرەۋ-اق. سəمي اتا-عۇلدىڭ بار قۇجاتى دۇرىس بولسا دا، باستاپقى دەرەكتە – كوكشەتاۋدىڭ قالالىق، كەيىنگى جازبالاردا تسەلينوگراد اۋداندىق كوشىقون ءبولىمىنىڭ باسشىسى قاتاڭ، قىرىس مىنەز تانىتادى. جəنە وتە دوكىر تۇردە. مəسەلەن، ەسەنتاي قياناياتوۆ: مەنىڭ تەرريتوريامدا اۋعانداردىڭ تۇرۋىنا بولمايدى، دەپ كەسىپ ايتادى. ارادا ەكى كۇن وتپەي اۋداندىق سوت ءتورايىمى د.بايكەنجينا بۇل «اۋعاندى» قازاقستان شەگىنەن كۇشتەپ كەتىرۋ تۋرالى ۇكىم شىعارادى. وڭاي سىلتاۋ تابىلىپتى. سəمي-اتا-عۇلدىڭ ءۇش ايلىق تۋريستىك ۆيزاسىنىڭ مەرزىمى بىتۋگە تاقاپ قالعان ەكەن. مەيلى، ۋاقىتى ءوتىپ كەتسىن. الايدا، بۇل «اۋعاننىڭ» «قانداس كۋəلىگى» بار ەمەس پە. ەشقانداي ۆيزاسىز-اق اتا جۇرتتا تۇرا بەرۋگە مۇمكىندىك جاساسا كەرەك. جوق. عۇزىرلى كىسىلەرىمىز كوككە ۇشىپ، جەرگە تۇسەدى. ءزىلدى بۇيرىق، قايرىلماس شەشىم. باياعى 37-جىلعى جاپون شپيونىن ۇستاعان سياقتى. اتىپ جىبەرە المايدى، بىراق الاستاۋ شارت.
ارادا ەكى كۇن وتپەي، ءتۇن ورتاسى، ساعات ءبىر-ەكىدە ءسəميدىڭ ۋاقىتشا پəتەر ۇيىنە، əرقايسىنىڭ يىعىندا بىرنەشە جۇلدىز قادالعان ءۇش پوليتساي جəنە كوشى-قون مەكەمەسىنىڭ وكىلى، جəنە باياعى كگب-نى الماستىرعان، ەندى ۇقك – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى اتالاتىن قۇدىرەتتى مەكەمەنىڭ ارنايى كىسىسى بار – بىرنەشە ادام جاپىرلاي كەلىپ، كۇمəندى اۋعاندى تارپا باسادى. ۇرىپ-سوقپاعان سياقتى، بىراق قولىن ارتىنا قايىرىپ، دەدەكتەتە ايداپ، استانا اەروپورتىنا əكەلىپتى. ۇشاققا سالىپ جىبەرىپ، قاتەرلى پəلەدەن ءبىرجولا قۇتىلماق.
ەندىگىسى – قوعامدىق اقپارات بەتىنە əلدەنەشە مəرتە جازىلعان. كۇتپەگەن جاعداي. Əبدەن اشىنعان سəمي اتا-عۇل دəپ وسى جەر، ۇشاققا باعىتتالار الدىندا... اۋعاندىق پاسپورتىن سۋىرىپ الادى دا، بىت-شىت قىلىپ جىرتىپ تاستايدى. ال، كەرەك بولسا. ەندى «اۋعان» ەمەس. ەشكىم دە ەمەس. Əلبەتتە، پاسپورتى جوق كىسى شەت ەلگە باراتىن ۇشاققا وتىرا المايدى. قايراتتى ءۇش پوليتساي، ىنتالى، جىگەرلى، ەندى پۇشايمان تاعى ەكى-ءۇش رەسمي كىسىمەن بىرگە سəمي اتا-عۇل دا كەرى قايتادى.
بىراق مۇنىمەن ءىس بىتپەگەن. قايتكەندە قاتەرلى دۇشپاننان قۇتىلۋ ءۇشىن شەشىمتال شارالار ىسكە قوسىلىپتى. ارادا بىرەر كۇن وتپەي، تاعى دا اەروپورتقا جەتكىزىلەدى. بىراق قىلمىسكەردىڭ پاسپورتى جوق. تەكسەرىستەن وتكىزبەي قويىپتى. اپتا ارالاتپاي، وسىمەن ءۇشىنشى رەت əكەلەدى. بۇل جولى الدىنالا əلدەنەندەي كەلىسىم بولعان سياقتى. Əلدە ءبىر عۇزىرلى كىسىلەرمەن. ءبəرىبىر، پاسپورتسىز، ەرىكسىز تۇتقىننىڭ سىرتقا شىعار قاقپا الدىنداعى جان-ايقايىنان سوڭ، يماندى تەكسەرۋشىلەر تاعى دا توقتاۋ سالىپتى. امال جوق، جاپون، بۇل جولى كىم ەكەنى دە بەلگىسىز اۋعاندىق كەرى قايتارىلىپ، قۇجاتسىز قاڭعىباس رەتىندە اتاۋسىز تۇرمەگە قامالادى. جاي عانا قاماپ قويماعان، تەسكەنتاۋدان ءبىرجولا وتكىزىپ جىبەرۋدىڭ əرقيلى امال-شارعىسىن ويلاستىرا باستاعان.
بۇل ەكى ورتادا، ازاتتىق راديوسى، باسقا دا اقپارات كوزدەرى ارقىلى ءسəميدىڭ قيلى تاريحى سىرتقا شىعىپ كەتەدى. Əۋەلدەن-اق جاناشىر كىسىلەرى بار. مانا، كوكشەتاۋدان باستالعان. سونداي جاناشىردىڭ ءبىرى، قازاقتاردىڭ əلەمدىك قاۋىمداستىعىنىڭ وكىلى باقىت ساراي دەگەن قىزىمىزعا ماناعى شەنەۋنىك əيەل (əلدە ەركەك) عالامات سۇراق قويعان ەكەن. نەسىنە اراعا ءتۇسىپ ءجۇرسىز، دەپ. قازاق بولعان سوڭ جəنە əدىلدىك ءۇشىن، دەيدى ءبىزدىڭ قىز. شەنەۋنىك مىسقىلداي كۇلىپتى. ناقتى ءبىلىپ تۇر. ەسى دۇرىس ادام اي دالاداعى، كولدەنەڭ بىرەۋ ءۇشىن باستان-بوسقا شابىلمايدى. يə... ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. اۋزىن مايلاپ قويعان. ال وسى اۋعاننىڭ بار تاعدىرىن شەشۋ قولىندا تۇرعان عۇزىرلى شەنەۋنىك... قانداي دا سياپاتتان قاقاس قالعان... قولىنان ۇستاپ الماعان سوڭ، جالا جاپقانداي كورىنەرمىز. يə. مۇنشاما وشپەندىلىك پەن شەشىمتال قيمىلعا باسقا دا سەبەپ تابۋعا بولار. ءبىز تابا المادىق. تەك وسى عۇزىرلى شەنەۋنىك قانا ەمەس، قيسىنسىز ۇكىم شىعارعان سوت پەن ولارعا جالعاس پوليتسايلار دا مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن قام جەگەن وتانشىل پاتريوتتار ەكەن دەيىك. Əيتسە دە، قاتەرلى شەت ەلدىك قازاققا قارسى امال تابا الماعان. اقىرى تاۋىپتى.
جاناشىرلار، əدىلەت جولىنداعى باسقا دا قازاقتار كومەگىمەن تۇرمەدەن شىققان سəمي كوكشەتاۋعا ورالىپ، باياعى سيقىرلى مەكەمەنىڭ ەسىگىن قايىرا اشسا... ءوزى ايرىقشا سەنىم ارتىپ جۇرگەن «قانداس كۋəلىگىنىڭ» كۇشى جويىلعان ەكەن. تۇتاس ءبىر جىلعا بەرىلگەن كۋəلىك جوق بولىپ شىققان! جارىم ۋاقىتى وتپەسە دە، ەشقانداي سەبەپسىز. كوكشەتاۋداعى كوشى-قون قىزمەتىنىڭ وكىلى كۋəلىكتىڭ جويىلۋ سەبەبىن تۇسىندىرمەي، ەندى ەڭبەك مينيسترلىگىنە جۇگىنۋگە سىلتەگەن. ايتا بەرسە، تاۋسىلماس حيكمەت. تۇبىنە جەتۋ، قيسىندى جاۋاپ تابۋ مۇمكىن ەمەس. كۇشتىنىڭ ارتى... əيەل بولسىن، ەركەك بولسىن، ديىرمەن تارتادى ەكەن. ديىرمەننەن دە قۋاتتى تاعى بىردەڭەلەردى شىر اينالدىرماق.
ەندى پۇشايمان جاقتاستارىنىڭ ەڭ سوڭعى، شاراسىز امالى – سəمي ءوزىن بوسقىن رەتىندە تانۋ جونىندە عارىز تۇسىرەدى. ارتى بەلگىسىز. ال ەل اماندا، اتا جۇرتى – ەگەمەن اتالاتىن قازاقستاندا كورگەن ءجəبىر-جاپاسى مەن قيسىنسىز قورلىق جاعدايىنا ەشقانداي جاۋاپ جوق.
ماناعى وبلىستىق، اۋداندىق شەنەۋنىكتەر، ولارعا جالعاس سوقىر سوت، قيسىنسىز، سوراقى شەشىمدى جۇزەگە اسىرۋشى تاعى قانشاما بەلسەندى نەگە سونشاما كۇشتى بولىپ تۇر؟ ويتكەنى، مۇنشاما جويداسىز قيانات، ارسىز، اشىق əرەكەت – نازارباەۆ زامانىندا باستالعان، əبدەن ورنىققان زورلىق - زومبىلىقتىڭ تىكەلەي جالعاسى. قازاققا قارسى، ۇلتتىق مۇدەگە قايشى قانداي دا قىلمىس – جاۋاپقا جاتپايدى. انىعى وسى. رەسەيدەن قاڭعىپ كەلگەن، ەشقانداي قۇجاتسىز əلدەبىر ماسكۇنەم بۇرالقىعا توقتاۋ سالىپ كور – قايدان بارىپ شىعار ەكەنسىڭ. ەگەمەن وكىمەتىڭە دە، قالعان قايمانا جۇرتقا دا جان كەرەك.
شەت ەلدىك ورالمان عانا ەمەس، قالتاسىندا كوك پاسپورتى بار تۇرعىلىقتى قازاقتىڭ ءوزى رەسپۋبليكانىڭ تەڭ قۇقۇقتى ازاماتى رەتىندە تانىلماي جاتاتىن، قيسىنسىز قيامەت كورەتىن جاعداياتتار ۇشىراسادى. ءوز ەلىندە وگەي كۇن كەشكەن قازاقتىڭ سىباعالى ەنشىسى وسىنشاما تايعاق بولىپ تۇر.
