شىلدەنىڭ 27-سىندە تۇركولوگ عالىم، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قارجاۋباي سارتقوجاۇلى 78 جاسقا قاراعان شاعىندا دۇنيەدەن ءوتتى. ونىڭ عىلىمعا كەلۋ، قازاقستانعا كەلۋ جولدارىنا ءمان بەرە جازعان دوسان بايمولدانىڭ جازباسى نازار اۋدارتادى. وندا عالىم ساياساتكەرلىك، كۇرەسكەرلىك قىرىنان تانىلا تۇسەدى.
قارجەكەڭ ەكەۋىمىز موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىندا ونشاقتى جىل بويى بىرگە قىزمەتتەس بولدىق. موڭعوليا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن موڭعول ءتىلى ماماندىعى بويىنشا وقىپ بىتىرگەن قارجەكەڭ 1980 جىلدارى موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستيتۋتىندا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ ىستەيتىن. ەكەۋىمىزدىڭ قىزمەت ىستەيتىن ينستيتۋتتارىمىز جاقىن بولعاندىقتان ءجيى كەزدەسىپ قالامىز. قارجەكەڭ ماعان ءتۇپ ناعاشى بولىپ كەلەتىندىكتەن ءبىرتۇرلى تۋىس تارتىپ جاقىنداعىم كەلىپ تۇراتىندى. قارجەكەڭ كوپتى كورگەندىگىن بايقاتادى. ينستيتۋتىنداعى ارىپتەس موڭعولدارمەن كەز-كەلگەن تاقىرىپ بويىنشا وپ-وڭاي داۋ-داماي، تالاستارعا بارا بەرەتىندىگىن ەستىپ ءبىر جاعىنان ساقتانىپ جۇرەمىن ءبىر جاعىنان كۇرەسكەرلىگىنە ريزا بولامىن.
1989 جىلى قارجەكەڭ الماتىداعى ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دارەجەسىن قورعادى. الايدا «ءسىپ-سۆەجي» عىلىم كانديداتى بولعان قارجەكەڭ ۇلانباتىرعا كەلە سالىسىمەن ءوزى بۇرىن قىزمەت ىستەپ تۇرعان تاريح ينستيتۋتىنا ەمەس، ءوزىنىڭ تۋىپ وسكەن بايان-ولگەي ايماعىنا باراتىن شەشىم قابىلدادى. سول جىلدارى موڭعوليادا جاستاردىڭ دەموكراتيالىق قوزعالىستارى بەلەڭ الىپ، الاڭداردا اشىق ميتينگىلەر كوبەيىپ، كەيدە اشتىق اكتسيالارىنا ۇلاسا باستاعان شاقتا قارجەكەڭ تاريحشى-عالىم قىرىنان ەمەس، ەندى ساياساتكەر قىرىنان تانىلدى.
دەموكراتيانى جاقتاۋشى قابيداش، سولتان قاتارلى جاقتاستارىمەن بايان-ولگەي ايماعىندا قازاق مادەني قوعامىن قۇرىپ، تىپتەن قازاق ايماعىنا جەكە اۆتونوميا سۇرايتىن ءوز تالاپتارىن ۇكىمەتكە قويا باستادى. ولگەي قالاسىنىڭ ورتالىق الاڭىندا قارجەكەڭ باستاعان ءبىر توپ جاستار قىستىڭ شىڭىلتىر سۋىعىنا قاراماستان، اشتىق اكتسياسىن باستاعانى ۇكىمەتتىڭ نازارىندا بولدى. سول جىلى ەسكى كوممۋنيستەر كەتىپ، جاڭادان جاساقتالعان ۇكىمەتتەگى ۆيتسە-پرەمەر قىزمەتىندەگى زاردىحان اعا باسقارعان دەلەگاتسيا ولگەيگە ۇشىپ بارىپ، قارجاۋباي باستاعان توپپەن كەلىسسوز وتكىزگەن بولاتىن. سونىڭ ناتيجەسىندە اشتىق اكتسياسىن توقتاتقان قارجەكەڭ دەموكراتيانى جاقتاۋشى قازاقتاردىڭ جەتەكشىسىنىڭ بىرىنە اينالدى.
سول جىلى موڭعوليادا وتكەن دەموكراتيالىق سايلاۋدىڭ ناتيجەسىندە قارجاۋباي اعا موڭعوليانىڭ ۇلى حۋرالى (پارلامەنتىنە) بايان-ولگەيدەن سايلانعان دەپۋتات بولدى. ۇلى حۋرالعا دەپۋتات بولعان قارجەكەڭدى ۇلانباتىرلىق ءبىر توپ قازاق بارىپ قۇتتىقتاعان كەزدە ىشىندە مەن دە بولدىم. شىن كۇرەسكەر قارجەكەڭ سول جولعى ءبىر سوزىندە "مەن جەڭىلۋدى ەش بىلمەيتىن، تەك العا قاراي جۇرەتىن اداممىن" دەگەنى ەسىمدە قالىپتى.
1993 جىلى موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىنىڭ بايان-ولگەي ايماعىندا بولىمشەسى ورناعان كەزدە قارجەكەڭ سوندا جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ ءوزىنىڭ عىلىمي جۇمىستارىن جالعاستىردى. اراسىندا كۇرەسكەرلىگى قىزعان ساتتە ساياسي دودالارعا دا ارلاسىپ ءجۇرىپ، 1996 جىلى سايلاۋدا بايان-ولگەي ايماعى ءماسليحاتىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلاندى. 1999 جىلدان موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىنىڭ بايان-ولگەي ايماعىنداعى بولىمشەسىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن اتقارىپ تۇرىپ، 2001 جىلدان باستاپ ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ تۇركولوگيا زەرتحاناسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، باس عىلىمي قىزمەتكەرى بولىپ ىستەدى.
2008 جىلى «بايىرعى تۇرىك جازۋى: الفاۆيت جۇيەسى جانە فونولوگياسى» تاقىرىبى بويىنشا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دارەجەسىن قورعادى. ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «تۇركىتانۋ جانە التايتانۋ» عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى بولىپ ىستەدى. ونىڭ اۆتورلىعىمەن 5 عىلىمي مونوگرافيالىق ەڭبەك جانە 120-عا جۋىق ماقالالارى جارىق كوردى. ەڭبەكتەرىنىڭ ىشىندە (م.جولداسبەكوۆپەن) بىرگە شىعارعان «ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تولىق اتلاسى» الەم تۇركىتانۋشىلارىنا ۇسىنىلعان قوماقتى ەڭبەك بولماق.
ماعان ءتۇپ ناعاشى، عىلىم جولىندا اعا-ءىنى بولىپ كەلەتىن قارجەكەڭمەن ۇنەمى بايلانىستا، ءبىر-بىرىمىزبەن حابارلاسىپ تۇردىق. مەنىڭ جازعان «قوجابەرگەن باتىر جانىبەكۇلى» تاريحي كىتابىما باس ساراپشى بولدى، جاقسى پىكىرىن جازدى.
قارجەكە، ءسىزدىڭ قايتپاس ساپارعا اتتانعانىڭىز تۋرالى سۋىق حابارعا ءوز باسىم سەنەر سەنبەسىمدى بىلمەي وتىرمىن. ءالى دە قازاق عىلىمىنا بەرەرىڭىز مول ەدى. امال نەشىك. جانىڭىز ءجانناتتان بولسىن! جاتقان جەرىڭىز جايلى توپىراعىڭىز تورقا بولسىن!
دوسان بايمولدا
