بىلىكتى عالىم، تىسقاققان ينجەنەر، كەمەڭگەر ميلليونەر. «Siemens» كورپوراتسياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. «ەلەكتروتەحنيكا» تەرمينىنىڭ اۆتورى. گەرمانيانىڭ پاتريوتى. قايىرىمدى مەتسەنات.
ۆەرنەر فون سيمەنس 1816 جىلى 13-جەلتوقساندا گەرمانيانىڭ گانوۆەر قالاسىنىڭ تۇبىندەگى لەنتا ەلدىمەكەنىندە دۇنيەگە كەلەدى. ول جانۇياداعى اعايىندى ون بالانىڭ ەڭ ۇلكەنى بولدى. ۆەرنەردىڭ اكەسى حريستيان فەرديناند پەن اناسى ەلەنورا شارۋا كىسىلەر ەدى.
ۆەرنەر ليۋبەكتەگى گيمنازيانى تامامداعان سوڭ، اكەسىنىڭ اقىلىمەن كورولدىڭ گۆارديا ارتيللەرياسىنا قۇجاتتارىن وتكىزەدى. كوميسسيا مۇشەلەرى 17 جاسار ءجاسوسپىرىمنىڭ تالابىن قابىلدامادى، ايتكەنمەن وعان ماگدەبۋرگتەگى ينجەنەرلىك-ارتيللەريالىق ۋچيليششەگە بارىپ ەمتيحان تاپسىرۋعا كەڭەس بەرەدى. ەمتيحاننان سۇرىنبەي وتكەن ۆەرنەر سيمەنس گيمنازيا قابىرعاسىندا اسا جاقسى كورگەن ماتەماتيكا، حيميا، فيزيكا پاندەرىن ۋچيليششەدە دە ىنتىعا وقىدى. ۋچيليششەنىڭ بالليستيكالىق لابوراتورياسىنداعى وپتيكالىق تەلەگرافتى، مەتالل ەرىتۋ شەبەرحاناسىن، بۋ ماشينالارىن، حيميالىق پريبورلاردى، گاز فونارلارىن كورگەن ۆەرنەردىڭ ەسى شىعادى. ول اسكەري ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورنىنداعى ءۇش جىلىنىڭ كوپ بولىگىن وسى لابوراتوريادا وتكىزدى. ۋچيليششەدەن كىشى لەيتەنانت شەنىن الىپ شىعادى.
جاس وفيتسەر ۆەرنەر فون سيمەنس
ۆەرنەر فون سيمەنس 22 جاسقا تولعاندا تابىس تابۋدىڭ جولىن ىزدەپ، ونەرتاپقىشتىقپەن شۇعىلدانادى. جەڭىل ويىن-ساۋىقتان باسىن الىپ قاشىپ، بوس ۋاقىتىنىڭ بارلىعىن ارتيللەريا ۇستاحاناسىندا وتكىزەتىن. ول ءۇشىن ساۋىق-سايراننان باس تارتۋ ەش قيىن ەمەس ەدى، تەمىر-تەرسەكتەردىڭ ورتاسى ۆەرنەردىڭ جان دۇنيەسىنە الدەقايدا جاقىن بولاتىن. الايدا سول جىلى جانجالداسىپ دۋەلگە شىققان ەكى جولداسىنىڭ ورتاسىندا سەكۋندانت بولعانى ءۇشىن اباقتىعا جابىلادى.
اباقتىدا وتكىزگەن از ۋاقىتىندا العاشقى تەحنيكالىق جاڭالىعىن دايار قىلادى. مەتالداردى التىنمەن جانە كۇمىسپەن گالۆانيكالىق قاپتاۋ ءادىسىن جەتىلدىرەدى. ول زاماندا وندىرىستە تەمىر مەن قولاعا التىن جالاتۋ ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا وتە قاۋىپتى ەدى. التىندى سىناپپەن ارالاستىرىپ، امالگاماعا (قوسپاعا) اينالدىراتىن. تەمىرگە وسى امالگامانى جالاتقان سوڭ، سىناپتى بۋ عىپ ۇشىرىپ جىبەرۋ ءۇشىن، ونى وتقا قىزدىرادى. سىناپتىڭ بۋى تالاي جۇمىسشىلاردى اجال قۇشتىرىپ، كوبىن اۋرۋ قىلاتىن. 1838-1841 جىلدارى سانكت-پەتەربۋرگتاعى يسااكيەۆسكي شىركەۋىنىڭ كۇمبەزىن التىنداۋ كەزىندە سىناپتىڭ بۋىنان 60 ادام كوز جۇمعان. ال سيمەنستىڭ 1842 جىلى تۇرمەدە اشقان جاڭالىعى وسى وراسان كەمشىلىكتى جويۋعا باعىتتالعان. ونىكى ەلەكتروليدتەگى ەلەكترودتاردان توك وتكەن كەزدە ورىن الاتىن ەلەكتروحيميالىق توتىقتاندىرۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ پروتسەستەرىنىڭ جيىنتىعى دەپ اتالاتىن ەلەكتروليزدىك جاڭالىق ەدى. ۆەرنەر وفيتسەر شەنىندەگى ادام بولعاندىقتان، وعان اباقتىداعى از كۇندە كوپ كەڭشىلىك جاسالادى. سونىڭ ارقاسىندا جاڭالىعىن ءىنىسى ۆيلگەلم سيمەنستىڭ قولىنا بەرەدى. ول اعاسىنىڭ ەڭبەگىن انگلياعا اپارىپ، 1500 فۋنت ستەرلينگكە ساتىپ وتكىزەدى.
ۆ.سيمەنس جەتىلدىرگەن ايىرىپ-بىرىكتىرۋشى تەلەگراف
1845 جىلى نەمىس «فيزيكا قوعامى» قۇرىلىپ، وعان ۆەرنەر فون سيمەنس تە مۇشە بولادى. قولدانىستا جۇرگەن تەلەگرافتى جەتىلدىرۋدى وسىندا قولعا الادى. ۆەرنەر ۇسىنعان اپپارات ايىرىپ-بىرىكتىرۋشى تەلەگراف دەپ اتالدى. ونىڭ اپپاراتىنىڭ ەرەكشەلىگى: اپپارات ەلەكتر قۋاتى ارقىلى باسقارىلدى جانە سينحروندى جۇمىس ىستەدى. اعاشتان، قاڭىلتىردان، مىس سىمنان، شاعىن تەمىردەن قۇراستىرىلعان سيمەنستىڭ تەلەگرافى «فيزيكا قوعامىنىڭ» تاعى ءبىر مۇشەسى يوگانن گەورگ گالسكتى قاتتى قىزىقتىردى. ەكەۋى تەلەگرافتى دايىنداۋ ماقساتىندا 1847 جىلى «سيمەنس جانە گالسك تەلەگرافىن دامىتۋ جانە قۇرۋ ۇيىمى» («Siemens & Halske») بىرلەسكەن كاسىپورنىن تىركەيدى. ۆەرنەر فون سيمەنستىڭ نەمەرە اعاسى يوگان گەورگ سيمەنس ولارعا قارجىلاي دەمەۋشىلىك رەتىندە 6842 تالەر بەرەدى. كاسىپورىن تەك تەلەگراف ىسىمەن ەمەس، سونىمەن قاتار مەديتسينالىق ەلەكتر يندۋكتورلارىن، ەلەكتر قۇرالدارىن، تەلەگراف جەلىسىن نايزاعايدان قورعايتىن قۇرىلعىلاردى، ەلەكتر توگىن قاشىقتىققا جىبەرەتىن رەلە جانە قوڭىراۋ ىسپەتتەس فارفور يزولياتورلارىن شىعارىپ وتىردى. سونداي-اق جەراستى كابەلدەرىن قورعاسىنمەن قاپتاۋدى ۇسىندى.
ۆەرنەر فون سيمەنستىڭ دينامو-ماشيناسى
سول زاماندا انگليا مەن گەرمانيا يندۋستريالىق باسەكەدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەدى. تەحنيكالىق گەگەمونياعا يە بولۋ ءۇشىن، ەكى مەملەكەت عالىمداردىڭ جاڭالىعىن ۇنەمى ءجىتى نازاردا ۇستاپ وتىراتىن. گەرمانيا ۇكىمەتى ۆەرنەر فون سيمەنستىڭ ۇسىنىستارىنا بىردەن قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، بەرلين مەن فرانكفۋرت-نا-ماينە قالالارىنىڭ اراسىنا تەلەگراف جۇرگىزۋگە قارجى بولەدى. سيمەنس پەن گالسكتىڭ كاسىپورنى تەك تەلەگراف سىمىن جۇرگىزۋمەن اينالىسپادى، سونىمەن بىرگە تەلەگراف اپپاراتتارىن ءوندىرۋشى كاسىپورىن بولدى. 1848 جىلى بەرلين – فرانكفۋرت-نا-ماينە تەلەگراف جەلىسىن ورناتىپ بولعاننان كەيىن، كاسىپورىن دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭى باستالادى.
1849 جىلى فرانكفۋرت قالاسىنداعى اۋليە پاۆەل شىركەۋىندە پرۋسسيا كورولى IV فريدريح ۆيلگەلم سايلاۋدىڭ ناتيجەسىندە گەرمانيا كايزەرىنىڭ مۇراگەرى دەگەن تيتۋل يەلەنەدى. سالتاناتتى حابار بەرلينگە تەلەگراف ارقىلى سول مەزەتتە جەتىپ، حالىق كورولگە ەمەس، ادام بالاسىنىڭ ويىنىڭ ۇشقىرلىعى ۋاقىت پەن كەڭىستىكتى باسىپ وزعانىنا تاڭداي قاعادى.
«Siemens & Halske» كاسىپورنىنىڭ كوكجيەگى كەڭىپ سالا بەردى. تەلەگراف سىمى گەرمانيانىڭ باسقا ايماقتارىنا دا تارتىلدى. 1850 جىلى «Siemens & Halske» كاسىپورنىنىڭ لوندوننان جاڭا بولىمشەسى قۇرىلىپ، ونى ءىنىسى ۆيلگەلم سيمەنستىڭ قاراۋىنا بەرەدى. سانكت-پەتەربۋرگ پەن ماسكەۋ ارالىعىنا تەلەگراف جەلىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن رەسەيدەن دە ارنايى بولىمشە اشىلىپ، وعان باسشى ەتىپ، تاعى ءبىر ءىنىسى كارل سيمەنستى تاعايىندايدى. كومپانيا تەك ەۋروپالىق نارىقپەن شەكتەلىپ قالعىسى كەلمەدى. 1870 جىلى ۇزىندىعى 6600 ءميلدى قۇرايتىن لوندون-كالكۋتتا تەلەگراف جەلىسى تارتىلادى. ءسويتىپ، انگليا مەن ءۇندىستان اراسىنداعى حاباردىڭ ءجۇرۋ جىلدامدىعى بار-جوعى 20 مينۋتقا عانا تەڭ بولدى. ارادا ءتورت جىل وتكەندە يرلانديا مەن اقش-تى قوسقان ترانساتلانتيكالىق جەلى پايدالانۋعا بەرىلەدى.
دينامو-ماشينانىڭ ارقاسىندا دۇنيەگە كەلگەن ەڭ العاشقى تروللەيبۋس
ۆەرنەر فون سيمەنستىڭ ەڭ تانىمال ءىسى – ەلەكتروديناميكا زاڭىن اشىپ، دينامو-ماشينانى قۇراستىرۋى ەدى. بۇل دينامو-ماشينانىڭ قۇندىلىعى سول – ەلەكتر قۋاتىن اۋىر ونەركاسىپتە قولدانۋعا مۇمكىندىك تۋدى. بۇدان كەيىن سيمەنستىڭ جاڭالىعى ونەركاسىپتىڭ بارلىق سالالارىنا قولدانىسقا ەنەدى. «Siemens & Halske» كاسىپورنى ەندى دينامو-ماشينانىڭ ارقاسىندا تەمىر جول، ترامۆاي، ليفت، تروللەيبۋس، مەترو جانە تاعى باسقا ترانسپورت تۇرلەرىن قۇراستىرۋمەن شۇعىلدانادى.
ۆەرنەر تەك ميلليونەر، ونەرتاپقىش ەمەس، مەيىرىمدى كاسىپكەر دە بولا ءبىلدى. 1860-1870 جىلدار ارالىعىندا قارت ادامدارعا زەينەتاقى، ال ەڭبەكقور جۇمىسشىلارعا سىياقى تاعايىندايدى، زاۋىتتارىنىڭ جانىنان دارىگەرلىك پۋنكت اشادى، جۇمىس ۋاقىتىن 8,5 ساعاتقا دەيىن قىسقارتادى. ول كەزدەگى باسقا كاسىپورىندار دا جۇمىس ۋاقىتى 10 ساعاتقا تەڭ ەدى.
تەلەگراف ءداۋىرى اياقتالىپ، تەلەفوننىڭ زامانى باستالعاندا ۆەرنەر فون سيمەنس وعان قاپا بولمادى. ونىڭ كاسىپورنى ەندى تەلەفون كابەلدەرىن شىعارىپ، بەرلين كوشەلەرىنە سىم جۇرگىزىپ، تەلەفوندار ورناتا باستادى.
ۆەرنەر فون سيمەنس جالعىز ادام اسا ۇلكەن كورپوراتسيانى باسقارا المايتىنىنا كوزى جەتكەن كاسىپكەرلەردىڭ ءبىرى ەدى. وعان بيلىكتەگى، عىلىمداعى كوپتەگەن ادامدارمەن سەرىكتەس بولۋعا تۋرا كەلدى. 1887 جىلى «Siemens & Halske» كومپانياسىن اكتسيونەرلىك قوعامعا اينالدىرادى. ول كەزدە «Siemens & Halske»-ءتىڭ كاپيتالى 35 ميلليون نەمىس ماركاسىنا تەڭ ەدى. ارينە، ونىڭ ەداۋىر بولىگى ۆەرنەر فون سيمەنسكە تيەسىلى بولدى.
دينامو-ماشينانىڭ ارقاسىندا دۇنيەگە كەلگەن ەڭ العاشقى ەلەكتروپويىز
1890 جىلى سيمەنس كاسىپورىن تاعدىرىن بالالارى مەن ىنىلەرىنە تاپسىرىپ، ءوزى باسشىلىقتان كەتەدى. ول بۇدان كەيىنگى ۋاقىتتا «Siemens & Halske»-ءتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە تەك اكتسيونەر رەتىندە عانا ارالاسىپ تۇرادى. 40 جىلدىڭ ىشىندە ونىڭ كورپوراتسياسى 3 ادامدىق ۇستاحانادان 5500 قىزمەتكەر جۇمىس ىستەيتىن كورپوراتسياعا اينالادى.
سيمەنستىڭ عىلىمعا قوسقان تاعى ءبىر ەرەن ەرلىگى بولدى: ول «ەلەكتروتەحنيكا» تەرمينىن عىلىمعا ەنگىزەدى. وعان دەيىن عىلىمدا «ەلەكتردىڭ قولدانبالى تەورياسى» تەرمينى پايدالانىپ كەلگەن بولاتىن.
ۆەرنەردىڭ زامانداسى، نەمىستىڭ ءبىر گەولوگ عالىمى قازبا جۇمىستارى كەزىندە ەجەلگى قۇس – ارحەوپتريكستىڭ سۋرەتى تايعا تاڭبا باسقانداي ساقتالعان تاستى تابادى. گەولوگ عالىم كونە جادىگەردى شەتەلگە ساتقىسى كەلەدى. گەرمانيا جەرىنەن تابىلعان مۇرانى سىرتقا قيماعان سيمەنس ارحەوپتريكستىڭ سۋرەتى باسىلعان تاستى ساتىپ الىپ، بەرليندەگى جاراتىلىستانۋ مۇراجايىنا وتكىزەدى.
ۆەرنەر فون سيمەنس 1892 جىلى 6-جەلتوقساندا شارلوتتەنبۋرگ قالاسىنداعى ۇيىندە قايتىس بولادى. ول قالدىرعان كاسىپورىن قازىر «Siemens AG» دەگەن اتپەن بۇكىل الەمگە تانىمال.
ءتۇيىن
ونورە دە بالزاك ايتپاقشى «بولامىن دەگەن ادام بولۋى دا مۇمكىن، بولماۋى دا مۇمكىن. ال بولمايمىن دەگەن ادام ەشقاشان بولمايدى». بالا جاستان تاۋداي تالاپتىڭ يەسى بولىپ وسكەن ۆەرنەر فون سيمەنستىڭ بيىك بەلەستەردى باعىندىرۋى زاڭدىلىق ەدى. دەگەنمەن ول ءوزىن كاسىپكەردەن گورى، نەمىستىڭ پاتريوتى ساناعان.
اقان بىرلىك،
ادىرنا ۇلتتىق پورتالى
