قازاقتار قىزدارىن قالىڭمالسىز كۇيەۋگە بەرمەيتىنى باياعىدان بەلگىلى. سوۆەت بيلىگى كەزىندە قالىڭمال تۋرالى مالىمەت ۇلكەن كەمشىلىك تۇرىندە ناسيحاتتالعاندىقتان، قازاقتار قىزدارىن تەك قالىڭمال الىپ بايۋ ءۇشىن عانا كۇيەۋگە بەرەتىن بولعان دەگەن كەرەعار پىكىر قالىپتاستى.
شىندىعىنا كەلگەندە، ولاي ەمەس. قالىڭمال قىزدىڭ اتا-اناسىنا قىزىن تاربيەلەپ وسىرگەنى ءۇشىن ۇسىنىلاتىن سىي. قىزعا بەرەتىن جاساۋدىڭ باعاسى الىنعان قالىڭمالدان كوپ بولماسا، از بولمايتىنى وسىنىڭ دالەلى.
وتكەن عاسىرلاردا باي كىسىلەر باسقا اۋىلداردى كوپ ارالايتىن بولعان. ولار وسىلايشا وزدەرىنىڭ جاسى كامەلەتكە جەتكەن ۇلدارىنا قالىڭدىق قارايتىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇلاي ەتۋ، ءوسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاققا دەگەن قامقورلىق، لايىقتى جۇپ ىزدەۋ ادەتى ەدى.
ادەتتە، قىزدى كۇيەۋگە بەرمەس بۇرىن تويعا دەيىنگى دايىندىق: تويعا دەيىنگى، توي كەزىندەگى جانە تويدان سوڭعى، دەپ اتالىناتىن ءۇش كەزەڭنەن تۇراتىن. ءار كەزەڭنىڭ وزىندىك ادەت-عۇرىپتىق ەرەكشەلىكتەرى بولاتىن. مىسالى، بۇعان تويعا دەيىنگى كەزەڭدە ەكى جاق اراسىنداعى كەلىسىم-نيەت، قۇدالىق جانە ۇيلەنگەنگە دەيىنگى كۇيەۋ بالا مەن قالىڭدىق اراسىنداعى قاتىناس جاتادى.
قىز الىپ قاشۋ قىلمىس
دەگەنمەن، كەي جىگىتتەر ءوز عاشىعىن اتا-اناسىنىڭ ەركىنەن تىس الىپ قاشىپ كەتەتىن جاعدايلار ءجيى ورىن الىپ وتىرعان. بىراق قىز الىپ قاشۋ ول كەزدەرى رۋارالىق ۇلكەن جانجالدارعا اپارىپ سوعاتىن. سەبەبى ول كەزدەرى قىزداردى جاس كەزىنەن ايتتىرىپ قوياتىن بولعاندىقتان، «باسى بوس» قىز ول كەزدە نەكەن-ساياق بولاتىن.
كەيدە قىز الىپ قاشۋ عاشىقتاردىڭ ءوزارا كەلىسىمدەرى ارقاسىندا جۇزەگە اساتىن. كەيدە قىزدى ەركىنەن تىس الىپ قاشۋ جاعدايلارى دا ورىن الىپ وتىرعان. كوبىنەسە قىز الىپ قاشۋدىڭ وزىندىك سەبەپتەرى قىزدىڭ اكەسىنىڭ قالىڭمال مولشەرىنە بايلانىستى ۋادەسىن ورىنداماۋى، نەمەسە جىگىتتىڭ تۇرمىستىق جاعدايىنىڭ قيىنشىلىقتارىنا تىرەلەتىن. سونىمەن قاتار، ايتتىرىلىپ قويعان قىزدىڭ ءوز عاشىعىمەن قاشىپ كەتەتىن جاعدايلارى دا از بولماعان.
ايتتىرىلعان قىزدى الىپ قاشۋ – قازاقتا قىلمىس سانالعان. الىپ قاشقان جىگىت ايتتىرىلعان قىزدى قايتارعان جاعدايدا ەكى ەسە مولشەردە قالىڭ مال تولەيتىن.
قازاق قالىڭمالسىز دا قىز بەرگەن
«تەڭىن تاپساڭ تەگىن بەر» – بۇل قازاق اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن ءجيى ايتىلاتىن ناقىل سوزدەردىڭ ءبىرى. قازاقتار وسى ءبىر ءومىر ەرەجەسىن ۇستانىپ، قىزدارىن قالىڭمالسىز تەڭىنە بەرەتىن جاعدايلار دا كەزدەسىپ وتىرعان.
وسىنداي ءبىر وقيعانى مۋزىكا زەرتتەۋشى احمەت قۋانۇلى جۇبان «عاسىرلار پەرنەسى» كىتابىندا باياندايدى: «حالىق اۋزىندا تاتتىمبەتكە ءۇش اتادان قوسىلاتىن بەگەن دەگەن كىسى بىردە قاراعاي بويى جايلاپ وتىرعان باسەنتيىنگە (رۋ – ب.و.) كەلەدى. جاقسى دومبىراشى، ءانشى بەگەن ءوزىنىڭ ونەرىمەن تاتتىمبەتتىڭ جاقىنى ەكەنىن تانىتقانداي بولادى. بۇعان سەبەپ – بەگەن تاتتىمبەتتىڭ كۇيلەرىن كوبىرەك تارتادى. تىڭداۋشىلار الدىندا بەگەننىڭ ابىرويى ارتا تۇسەدى. ولار بىرىنەن سوڭ ءبىرى «تاتتىمبەتتىڭ كۇيىن تارت» – دەپ بەگەندى قاۋمالاپ وتىرىپ الادى. اسىرەسە، ونىڭ «تاتتىمبەتتىڭ جاقىنى ەدىم» دەگەن ءسوزى بۇرىنعىدان دا تىڭداۋشىلاردىڭ نازارىن كوبىرەك اۋدارادى. «ەل ماقتاعان جىگىتتى قىز جاقتاعان» دەگەندەي، سول اراداعى بىرەۋدىڭ قىزى بەگەنگە عاشىق بولىپ قالادى. قىزدىڭ وسى كۇنگە دەيىن «باسى بوس» بولۋىنىڭ ناتيجەسىندە اتا-اناسى قىزدى بەگەنگە بەرۋگە قارسى بولمايدى. ولار قانشاما مالدى جاقسى كورسە دە، قازاق ادەتى بويىنشا ءبىر جاعىنان قىزدى «مالىم» دەپ ەسەپتەپ جۇرسە دە، تاتتىمبەتتىڭ جاقىنى دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز ءۇشىن قالىڭسىز بەرۋگە كونەدى.
ءوز شارالارى وزدەرىنە جەتەتىن قىزدىڭ اكە-شەشەسى كوپتەگەن جاساۋمەن، ارتىنىپ تارتىنىپ قىزدى ۇزاتىپ بەگەننىڭ اۋىلىنا كەلەدى. بىراق مۇندايدى كۇتپەگەن اۋىل ولارعا ەشبىر نازارلارىن اۋدارمايدى. ءبىر جاعىنان قازاقتىڭ ادەتى بويىنشا ولار قالىڭسىز قىزدى «ارزان» دەپ ويلاپ تا قالادى. قىزدىڭ اكە-شەشەسى تاتتىمبەتكە كىسى جىبەرىپ، وزدەرىنىڭ سالەمىن ايتادى:
قىزىمدى بەردىم بەگەنگە،
قازانقاپ ۇلى دەگەنگە.
تاتتىمبەتتەي سەرىنىڭ،
كۇيىن الىپ كەلگەنگە، –
دەيدى.
جاسىندا اقىن، ءانشى بولعان قىزدىڭ شەشەسى وسىلاي باستاپ، ولەڭمەن ءبىراز جايلاردى ايتىپ تاستايدى. تاتتىمبەتتىڭ كۇيلەرىن ايداپ كەلگەن مالدان ارتىق كورگەنىن، بۇل اۋىلدىڭ دا ەجەلدەن ونەر قۋعان اۋىل ەكەندىگىن، قازاقشا ايتقاندا «قۇتىلا الماي وتىرعان قىز جوق ەكەندىگىن» باياندايدى. بۇل وقيعانىڭ ءتۇپ-نەگىزىن ەندى تۇسىنگەن تاتتىمبەت اينالاسىنىڭ ءبارىن جيناپ، ۇلكەن توي قىلىپ، ويىن وتكىزىپ، قىزدىڭ اكە-شەشەسىن كوپتەگەن مال، دۇنيەمەن قايتارادى. ولار تاتتىمبەتكە «ايتسا ايتقانداي-اق ەكەن» دەپ قاتتى رازى بولىپ كەتەدى.
مەنىڭ ءبارى وقىعان، ءبىلىمى تەرەڭ بولعان ارعى بابالارىمنىڭ ءبىرى دە وسىلاي ءۇيلى-باراندى بولعان ەكەن. بىردە سولاردىڭ ءبىرى جاعدايى جاقسى ءبىر بايدىڭ ۇيىندە قوناق بولىپتى. بابامنىڭ ءتۇرلى كىتاپتاردان جىر وقيتىنىن بىلگەن ءۇي يەسىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا، سول ءبىر قوناقجاي شاڭىراقتا تاڭ اتقانشا حالىق جىرلارى وقىلىپتى. ەرتەسىنە ريزا بولعان باي مەنىڭ بابامدى بىرنەشە كۇن قالىپ جىر وقۋىن ءوتىنىپتى. ول كەزدە كىتاپ وقيتىن ادامدار سيرەك بولعان عوي. وقۋ ماقامى جۇرتقا وتە ۇناعان بولۋى كەرەك، ەرتەسىنە اۋىل اقساقالدارى باباما تاعى ءبىراز ۋاقىت اۋىلدا قوناق بولىپ، جىر وقىپ بەرۋىن قالايدى. سونىمەن مەنىڭ بابام ۇلكەن كىسىلەردىڭ قالاۋىنا قارسىلىق تانىتپاي سول اۋىلدا ءبىرشاما ۋاقىت قالىپ جۇرتشىلىقتىڭ كوڭىلىن ابدەن كوتەرىپتى. وسى كۇندەردى بايدىڭ سۇلۋ قىزى مەن جىرشى جىگىت ءبىرىن-ءبىرى ۇناتىپ قالادى. جاستاردىڭ اراسىندا ورناعان جاراستىق سەزىمدى بۇكىل اۋىل سەزسە كەرەك. بۇل جاعدايدى قىزدىڭ اتا-اناسى دا ءبىلىپتى.
سونىمەن قوشتاساتىن كۇن جاقىنداپ، جولعا شىعاردا ءۇي يەسى مەنىڭ بابامنىڭ ونەرىنە ريزا ەكەنىن ايتىپ ريزاشىلىق ءبىلدىرىپتى. جىگىتتىڭ ءوزىنىڭ قىزىن ۇناتىپ قالعانىن دا بىلەتىنى تۋرالى ەمەۋرىن تانىتىپتى. سودان سوڭ قىزىنا باقىت تىلەيتىنىن ايتا كەلىپ، ەكى جاستىڭ قوسىلۋىنا قارسى ەمەس ەكەنىن، ەشقانداي قالىڭ مال تالاپ ەتپەيتىنىن ايتىپ، جاستارعا اق باتاسىن بەرىپتى. وسىلايشا مەنىڭ بابام اۋىلىنا باسى ەكەۋ بولىپ، قالىڭدىعىمەن ورالعان ەكەن».
قازاق جانىنىڭ دارحاندىعىنىڭ كۋاسى ىسپەتتى، قىزدى قالىڭمالسىز تەڭىنە قوساتىن وسى ءبىر سيرەك تە بولسا، تاريحتا وزىندىك ورنى بار سالتتىڭ تاريحى وسىنداي.
بەردالى وسپان
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
