2020 جىلى 24 قاراشادا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا تۋرالى» جارلىققا قول قويدى. سودان بەرى اتالعان كوميسسيا قۇرىلىپ، ساياسي قۋعىن-cۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. كوميسسيا ءوز جۇمىسىن 2023 جىلى اياقتادى.
حح عاسىردىڭ 20-50 جىلدارىنداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جۇمىستارىنا 425 عالىم، زەرتتەۋشىلەر مەن ساراپشىلار قاتىستى. ولاردىڭ 260-تان استامى وڭىرلىك كوميسسيالارعا تارتىلدى. ولار رەسپۋبليكا بويىنشا 60 مەملەكەتتىك جانە ۆەدومستۆولىق مۇراعاتتاردا جۇمىس ىستەدى.
جۇمىس ناتيجەسى بويىنشا قولدانىستاعى زاڭناما اياسىندا 311 مىڭنان استام ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى اقتالدى. 2,6 ميلليوننان استام قۇجات پەن ماتەريالدان قۇپيا بەلگىسى الىنىپ تاستالدى. الايدا، قازىرگى تاڭدا كوميسسيانىڭ اتقارعان جۇمىسى حالىققا قالاي دارىپتەلۋدە؟
بۇل تۋرالى قاراعاندى وبلىستىق عىلىمي تەحنيكالىق قۇجاتتاما جونىندەگى ارحيۆ باسشىسى، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەسى، تاريحشى تەمىرعالي ارشابەكوۆ ايتىپ بەردى.
“ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندە كوميسسيانىڭ جۇمىسى كۇردەلى، ارينە. سەبەبى، جابىق جانە اشىق قورلارمەن جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك بەرىلدى. جابىق قور – پروكۋراتۋراداعى، باسقا دا ىشكى ورگاندارمەن جۇمىس اتقارۋ بولاتىن. ءبىر عانا قاراعاندى لاگەرىنىڭ (كارلاگ)وزىندە 1 ميلليونعا جۋىق ادامعا جەكە ءىس اشىلعان ەكەن. ياعني، 1 ميلليونعا جۋىق ادام جازاسىن وتەدى. جازاسىن وتەگەندەردىڭ ەڭ كوبى 58-باپ، ياعني “وتانىن ساتقاندارعا” ارنالعان باپپەن سوتتالعان.
كوميسسيانىڭ اتقارعان ناتيجەسىندە 2022 جىلى 33 توم ۇلكەن جيناق شىقتى. 2023 جىلى الماتى قالاسىندا تاريح جانە ەتنولوگيا باستاماسىمەن 45 توم باسىلدى. سونىمەن قاتار، ءار وبلىستا، ايماقتاردا بۇل جيناقتارعا كىرمەي قالعان، تاعى دا قوسىمشا ءار ءوڭىردىڭ بيلىكشىلىگىنە بايلانىستى، وزىندىك جيناقتار شىقتى. بۇل وتە ۇلكەن ەڭبەك.
سونىمەن قاتار، 331 ادام اقتالدى. ءالى دە بولسا، اقتالاتىن تۇلعالار بار. بۇل ەندى ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ ءىسى. ونى تولىقتاي زەرتتەپ، ناتيجەسىن شىعارادى. ويتكەنى، ول كەزدە “وتانىن ساتقاندارمەن” قوسا، ءارتۇرلى باپتار وتە كوپ بولاتىن. بىراق بارلىعى جالپى تىزىمدە تۇر”، - دەدى تاريحشى.
سونىمەن قاتار، تەمىرعالي ارشابەكوۆ اتقارىلعان جۇمىس ناتيجەسى تەك جيناق بولىپ قالماۋى كەرەگىن ايتتى.
“قازىرگى كەزەڭدە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ناسيحاتتاۋ جۇمىسى ءالى الدا تۇر. تەك جيناقتاۋمەن شەكتەلىپ قانا قويمايدى. مەن اتاعان ەكى جىلدىڭ جيناقتارىنىڭ بارلىعى كىتاپحانا، وقۋ ورىندارىنا تاراتىلدى. بارلىعىنا قولجەتىمدى.
سونىمەن قاتار، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى تۋرالى اتالعان جيناقتارمەن توقتاپ، 31 مامىردا عانا ەسكە الىپ قويماۋ كەرەك. بۇل ءارى قاراي زەرتتەلە بەرۋ قاجەت. 2-3 جىلدىڭ كولەمىندە ءبارى تولىق زەرتتەلدى دەپ ايتا المايمىز. ساياسي قۋعىن-سۇرگىننەن بولەك، اشتىق ماسەلەسى وتە وزەكتى. ويتكەنى، 3,5 ملن حالىق قايدا كەتتى؟ اشتىقتىڭ زاردابى قالاي بولدى؟ بۇل تۋرالى عىلىمي جيناق شىقتى. الايدا، ءالى دە بولسا ناقتىلاي تۇسەتىن تۇستارى كوپ. سونىڭ ىشىندە ايتار ەدىم: 1930-جىلدارداعى بۇرىن ەشقايدا جاريالانباعان، اراب قارپىمەن جازىلعان جازبا قۇجاتتار، حاتتار، وتىنىشتەر مەن ەسەپتەر بار. بۇل تولىق قازاقستان كولەمىندە قولعا الىنعان جوق. ءبىز قاراعاندى بويىنشا قولعا الىپ، زەرتتەپ جاتىرمىز. قازىر ەكى اۋداننىڭ قۇجاتتارى اۋدارىلدى. كەلەشەكتە عىلىمي جيناققا اينالدىرامىز. الايدا، بۇل تەك ءبىر عانا ايماقتا اتقارىلماۋ كەرەك. قازاقستاننىڭ بارىق ايماعىنداعى عالىمدار بىلەك سىبانىپ كىرىسۋى قاجەت. ويتكەنى، بۇل — تاريح. ال تاريح ەشقاشان ۇمىتىلماۋى كەرەك”، - دەدى قاراعاندى وبلىستىق عىلىمي تەحنيكالىق قۇجاتتاما جونىندەگى ارحيۆ باسشىسى تەمىرعالي ارشابەكوۆ.
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
