سوۆەتتىك جۇيە «حالىق جاۋى» دەگەن جالامەن ايەلدەردى اياماعان. «حالىق جاۋىنىڭ» جۇبايلارىن قۋدالاپ سۇرگىنگە ۇشىراتقان. باسقا دا ايەلدەرگە بىرنەشە باپ بويىنشا ايىپ تاعىپ، سوتتاپ، اتۋ جازاسىنا دا كەسكەن.
حح عاسىردىڭ 30-جىلدارى قازاقستاندا ەڭبەكپەن تۇزەتۋ لاگەرلەرى قۇرىلعان. ەل اۋماعىنداعى لاگەرلەردىڭ ءبىرى – الجير. ول وتان ساتقىندارى ايەلدەرىنىڭ اقمولا لاگەرى. بۇل لاگەر اقمولا اۋماعىندا 1937 جىلى ارنايى بۇيرىقپەن سالىنعان. تاريح بەتتەرىندە الجير لاگەرىندە 20 مىڭداي ايەل وتىرعانى كورسەتىلگەن. ونىڭ ىشىندە 62 ۇلت وكىلى بولعانى ايتىلادى. الجير، قارلاگ لاگەرىندە ۇلت زيالىلارى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ، بەيىمبەت ءمايليننىڭ، قايسار تاشتيتوۆ پەن بىرنەشە زيالىلاردىڭ ايەلدەرى، قازاق قىزدارى وتىرعان.
ۆەتەرينار رىسقۇلوۆا
الجير-دە ايەلدەر قاۋىمى قارا نان مەن بوتقا جەپ، قارا جۇمىسقا جەگىلگەن. مۇراجايداعى قۇجاتتاردا تۇرار رىسقۇلوۆ پەن ونىڭ جۇبايى ءازيزانىڭ ءومىربايانىنان دەرەكتەر ساقتالعان. 1931 جىلى ءازيزا رىسقۇلوۆانىڭ وتباسى ماسكەۋگە كوشىپ، ءازيزا تۇرار رىسقۇلوۆقا تۇرمىسقا شىققان. ال 1937 جىلى مامىردا رىسقۇلوۆتار وتباسى كيسلوۆودسك قالاسىنا قىسقا مەرزىمدى دەمالىسقا كەلگەن بويدا تۇرار رىسقۇلوۆ قاماۋعا الىنعان.
ول سول ۇستالعاننان سوڭ سەگىز جارىم ايدان كەيىن 58 باپ بويىنشا «حالىق جاۋى» رەتىندە ايىپتالىپ، سوتتالىپ، 1938 جىلدىڭ 10 اقپانىنا قاراعان ءتۇنى اتىلعان. ارتىنشا سول جىلى 30 ساۋىردە ءازيزانى ەمشەكتەگى قىزى ريدامەن بىرگە قاراعاندى لاگەرىنىڭ 26-نۇكتەسىنە ايداپ جىبەرگەن. بەس جاسقا تولماعان ۇلكەن قىزى ساۋلە ۋكرايناعا، ودەسسا وبلىسى دۋبكي اۋىلىنا بالالار ۇيىنە جىبەرىلگەن. ءازيزا الجير-دە ۆەتەرينار بولىپ جۇمىس ىستەگەن.
رىسقۇلوۆتىڭ ايەلى ءازيزا سەگىز جىل الجير-دە جازىقسىز جازاسىن وتەگەن. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا ءازيزا رىسقۇلبەكوۆا الماتىدا تۇرعان. 1988 جىلى رىسقۇلوۆا قايتىس بولدى.
جازۋشىنىڭ ايەلى شوپان بولعان
لاگەرگە ايدالعانداردىڭ ءبىرى - گۇلجامال مايلينا. ول قازاق حالقىنىڭ ساۋاتسىزدىعىن جويۋمەن ارپالىسقان كورنەكتى جازۋشىسى بەيىمبەت ءمايليننىڭ ايەلى.
مايليناعا كۇيەۋىنىڭ «جازاسى» ءۇشىن 5 جىلعا ۇكىم شىعارىلدى. الجير مۇراجايىنىڭ دەرەكتەرىنشە 1938 جىلى بەيىمبەت مايلين اتۋ جازاسىنا كەسىلگەننەن سوڭ ونىڭ ايەلى دە تۇتقىندالىپ، قارلاگقا جىبەرىلگەن.
گۇلجامال مايلينا باتىق لاگەر بولىمشەسىندە جازاسىن وتەي ءجۇرىپ، شوپان بولىپ جۇمىس ىستەگەن. مايلينا بوستاندىققا شىققاننان كەيىن دە اۋىر تاعدىردى باستان كەشىرگەن. قاراعاندىدا شاحتەرلەردىڭ كيىمىن جۋىپ، كومىر كاسىپورىندارىنىڭ اكىمشىلىك عيماراتتارىندا ەدەن جۋعان. ارتىنشا ول تولىق اقتالىپ، الماتىدا ءومىر سۇرگەن.
ءتاشتيتوۆتىڭ جۇبايى
لكجك قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان قايسار ءتاشتيتوۆتىڭ جۇبايى دا كۇيەۋى ءۇشىن جازالانعان.
ساعادات ءتاشتيتوۆا 1914 جىلى قاراعاندى وبلىسىندا تۋعان. ونى الماتىدا قازاق كسر نكۆد 1938 جىلدىڭ 9 ساۋىرىندە تۇتقىنعا الدى. 1938 جىلى 10 ماۋسىمدا رسفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58, 2, 58, 7, 58, 8, 58, 11 تارماقتارى بويىنشا 8 جىلعا سوتتالدى.
ساعادات ءتاشتيتوۆانىڭ ءىسى 1956 جىلدىڭ 12 ساۋىرىندە توقتاتىلعان.
حالىق كوميسسارىنىڭ جۇبايى
نىعمەت سىرعابەكوۆ – قيلى زاماندا ۇلتى ءۇشiن قىزمەت ەتكەن حالىق كوميسسارى. ونىڭ جۇبايى ءبيبىجامال قۇرماعاليقىزى دا نكۆد شەشىمىمەن «وتانىن ساتقاننىڭ وتباسى مۇشەسى» دەپ ايىپتالعان.
1938 جىلدىڭ 22 مامىرىندا وتانىن ساتقانداردىڭ وتباسى مۇشەسى رەتىندە 8 جىل باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى.
سىرعابەكوۆا الماتى تۇرمەسىنەن 1938 جىلدىڭ 19 شىلدەسىندە اقمولا لاگەرىنە اكەلىندى. 1946 جىلدىڭ 27 ناۋرىزىندا بوساتىلدى.
اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ايەلدەر
ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن زامانىندا ايەل ادامدار دا اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. سونىڭ ءبىرى - تورعاي سۇلەيمەنوۆا. اشىق دەرەككوزدە تۇتقىندى «مولدا، بايدىڭ قىزى، ساۋاتتى، «كپسس-كە 15 جىل» بەلگىسىمەن ماراپاتتالعان، كپسس مۇشەسى» دەپ جازعان. تورعاي سۇلەيمەنوۆا اۋىلناي بولعان.
ارحيۆ قۇجاتتارىندا 1936 جىلى قاراعاندى ءوز الدىنا جەكە وبلىس بولىپ قۇرىلعاندا وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ابدوللا اسىلبەكوۆ ماجەن سۇلەيمەنوۆتىڭ ۇيىندە قوناقتا بولعانى جازىلعان. ابدوللا اسىلبەكوۆ «حالىق جاۋى» اتانىپ قامالعان. ال ەرلى-زايىپتى سۇلەيمەنوۆتەردى «حالىق جاۋىنىڭ» سىبايلاستارى رەتىندە كورسەتىپ، ولاردىڭ ۇستىنەن نكۆد-عا ارىز تۇسىرىلگەن. سولاي تورعاي سۇلەيمەنوۆا دا اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن.
شاحزادا شونانوۆا – «حالىق جاۋىنىڭ قىزى» دەگەن ايىپپەن اتىلعان قازاق قىزىنىڭ ءبىرى. تۇتقىن انكەتاسىندا ونىڭ اكەسى – باي-جارتىلاي فەودال دەپ كورسەتىلگەن.
شاحزادانىڭ اكەسى ارون قاراتاەۆ بەلگىلى قوعام قايراتكەرى بولعان. شونانوۆاعا «تاپ جاۋىنىڭ قىزى» دەگەن ايىپ تاعىلعان. شاحزادا ارونقىزى قازمۋ-ءدىڭ بيولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇسىپ، 1937 جىلى تۇتقىندالادى. وعان «بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل، توڭكەرىستىك باعىتتاعى ۇيىمدا بولعان، كەڭەس وكىمەتىندە توڭكەرىس جاساپ، قازاقستاندى كەڭەستەر وداعىنان الاستاتۋدى كوزدەگەن، سادۋاقاسوۆ، جۇرگەنوۆتەرمەن بايلانىستا بولعان، 1936 جىلى الماتى قالاسىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى عيماراتىن ورتەگەن، ۇيىمنىڭ توڭكەرىستىك جانە تەرروريستىك باعىتتاعى جوسپارلارىمەن تانىس بولعان، زيانكەستىكپەن اينالىسقان، مەكتەپكە دەيىنگى بالالار تاربيەسىنە كەرى اسەرىن تيگىزگەن» دەپ ايىپتالىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن.
ءماميلا تاڭاتوۆا – شالا ساۋاتتى، قاراپايىم كولحوزشى ايەل. 1937 جىلدىڭ 29 تامىزىندا سۇراققا الىنىپ، ءومىربايانى جازىلعان. ءماميلا تاڭاتوۆانىڭ سوزىنشە ول 1907 جىلى، قاراعاندى وبلىسى، قۋ اۋدانىندا تۋعان، كەدەي شارۋا وتباسىنان شىعىپ، كولحوزدا جۇمىس ىستەگەن. بۇرىن ەشقانداي قىلمىستىق ۇيىمدا بولماسا دا ول اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. ماميلاعا قازاقستاندا «سوۆەت ۇكىمەتىن قۇلاتپاق بولدى» دەگەن ايىپ تاعىلدى. كەيىننەن «قىلمىس قۇرامى انىقتالماعاندىقتان» 1957 جىلى اقتالعان.
سىمبات ناۋحان،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
