ەلدە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان بىرنەشە مۋزەي بار. سونىڭ ءبىرى – شىمكەنتتەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ قالالىق مۇراجايى.
وڭتۇستىكتەگى مۇراجاي – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مۋزەيى ەلدەگى اشارشىلىق قۇرباندارى مەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان تۇلعالارعا ارناپ اشىلعان تۇڭعىش مەكەمە. ول 2001 جىلى 2 قاراشادا ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 10 جىلدىعىنا وراي قۇرىلعان. شىمكەنت قالاسى «مەگاپوليس» مارتەبەسىن يەلەنگەنشە مۋزەي وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مۇراجايى دەپ اتالدى.
بۇگىندە شىمكەنت قالالىق وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مۋزەيىندە وتكەن عاسىردىڭ 30-32 جىلدارى اتىلعان 2500 ادامنىڭ ەسىمى جازىلعان. مۇندا مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ جانە جاپپاي قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇرباندارى بولعان ادامداردىڭ قۇجاتتارى مەن سۋرەتتەرىن ساقتالعان. مۇراجاي قىزمەتكەرلەرىنىڭ سوزىنشە، سول جىلدارى 135 مىڭ ادام قۋدالانىپ، 25 مىڭنان استامى اتىلعان.
- 1930-1950 جىلدارى گۋلاگ جۇيەسى بولعان. مىنا كارتاداعى قىزىل نۇكتەلەر - ەڭبەكپەن تۇزەتۋ لاگەرلەرى. 26 نۇكتەسى بولعان. جيىرما التىنشى نۇكتەسى اقمولاداعى الجير لاگەرى بولعان. وڭتۇستىك ءوڭىرى بويىنشا جازىقسىز جازالانعاندار مەن اتىلعانداردىڭ ارحيۆتىك قۇجاتتارى مەن فوتولارى بىزدە ساقتالعان. وڭتۇستىكتە 7 مىڭعا جۋىق ادام قۋدالاۋعا ۇشىراعان. ونىڭ ەكى مىڭنان استامى اتىلعان. ولاردىڭ ىشىندە ءجاي عانا قاراپايىم مۇعالىمدەر، ءدىن وكىلدەرى، شارۋالار دا ايداۋعا كەتىپ وتىرعان، - دەيدى مۇراجاي قىزمەتكەرى ايجان تۇرسىنبەكقىزى.
«الباستىساي نە قايتپاس»
وڭتۇستىكتەگى قۋعىن-سۇرگىننىڭ ءبىر ايعاعى — قاسىرەت مەموريال كەشەنى بولىپ تابىلادى. بۇل كەشەن 1998 جىلى اشىلعان. وڭتۇستىكتە اتىلعان 2500-دەي ادامنىڭ ىشىندە 100-دەن استام مۇسىلمان ءدىني قىزمەتكەرلەرى، مولدالار، يشاندار اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن.
- قالا اۋماعىندا ورنالاسقان قاسىرەت مەموريالى بار. قۋعىن-سۇرگىندە اتىلعانداردىڭ تەڭ جارتىسىنىڭ سۇيەگى سول جاقتا جاتىر. اتىلعانداردى كومبەۋگە بۇيرىق بەرگەن. سول 30-40-50 جىلدارى ول جەردى «الباستىساي» دەپ اتاعان ەكەن. ويتكەنى، وسى اتىلعان كىسىنىڭ بىرەۋى بىردەن مەرت بولسا، ەندىگى ءبىرىنىڭ جانى قينالعان. سول ىڭىرسىعان داۋىستى ەستىگەن جولاۋشىلار «مىناۋ الباستىساي ەكەن» دەپ كەتكەن. سول ايماققا 1991 جىلى «قايتپاس» اتاۋىن بەرگەن. ال 1997 جىلى وسى كىسىلەردىڭ ارۋاقتارىنا ارناپ، مازارات ەتىپ سول مەموريالدى تۇرعىزعان. ءبىزدىڭ مۋزەيدە اتىلعان، قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇرباندارى بولعانداردىڭ قۇجاتتارى، سۋرەتتەرى بولعانىمەن، ولاردىڭ سۇيەكتەرى قايدا قالعانى بەلگىسىز. جازالالعانداردىڭ اراسىندا تەك قازاقتار ەمەس، وزگە ۇلت وكىلدەرى دە اتىلىپ وتىرعان، - دەيدى فوتو سۋرەتتەرمەن تانىستىرعان مۇراجاي قىزمەتكەرى.
«50 ءتۇرلى قيناۋ ءتاسىلى»
شىمكەنتتەگى مۋزەيدىڭ ءبىرىنشى قاباتىندا «رەپرەسسيا» مۇسىنىمەن قاتار «ازاپتاۋ بولمەسى» دە ەكسپوزيتسيالانعان.
- بۇل جەردى «ازاپتاۋ كامەراسى نە سۇراق-جاۋاپ كامەراسى» دەيمىز. سول جىلدارى بيلىك كوزدەگەن ادامدارىن ءتۇننىڭ ىشىندە ۇيلەرىنەن الىپ كەتىپ، وسىنداي كامەراعا اكەلگەن. جاسالماعان كۇنانى موينىنا ءىلۋ ءۇشىن ەلۋ ءتۇرلى قيناۋ، ازاپتاۋ تاسىلدەرىن قولدانعان. سونىڭ بىرنەشەسى قايناعان جۇمىرتقانى دەنەگە سالىپ، ساقال-مۇرتتى بىرتىندەپ جۇلۋ، تىرناقتىڭ اسىتنا ينە تىعۋ، تىستەردى جۇلۋ سىندى جانتۇرشىگەرلىك تاسىلدەر بولعان. وسىنداي ازاپتاۋلاردان سوڭ قۇرباندار جاساماعان ءىستى «ءوز موينىنا» الىپ، قول قويىپ بەرگەن. سول ارقىلى ۇشتىكتىڭ ۇكىمىمەن سوتقا دەيىن جەتكىزىلمەي، اتىلىپ وتىرعان. مىسالى، احمەت بايتۇرسىنۇلى ون جىلعا جۋىق تۇرمەدە وتىردى. ونى 1937 جىلى 8 جەلتوقسان كۇنى 58-ءشى باپ بويىنشا «حالىق جاۋى» دەپ اتقان، - دەيدى قالالىق مۋزەيدىڭ قىزمەتكەرى ايجان تۇرسىنبەكقىزى.
مۇراجايدىڭ ءبىرىنشى قاباتىندا اتىلعاندار مەن جازىقسىز جازالانعانداردىڭ فوتو-قۇجاتتارى ىلىنگەن. سۋرەتتىڭ جانىندا قارلاگ پەن الجير لاگەرلەرىنەن اكەلىنگەن توپىراق تا مۇراجايدا ساقتالعان.
مۇراجايداعى «تاعزىم»
قۇربانداردى ەسكە الۋ مۇراجايى ەكى قاباتتان تۇرادى. باس بولىمدە قاق ورتادا تىكەندى سىممەن قورشالعان ءستاليننىڭ بەينەسى قويىلعان. جانىندا قۋعىن-سۇرگىندە قازا بولعان زيالىلار احمەت بايتۇرسىنوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، مۇستافا شوقاي، تۇرار رىسقۇلوۆ، مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ، ماعجان جۇماباەۆ سىندى بىرنەشە ۇلى ادامداردىڭ پورترەتتەرى ىلىنگەن.
مۇراجايدىڭ ەكىنشى قاباتىندا ورنالاسقان "تاعزىم" زالى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋعا ارنالعان. وندا اتىلعانداردىڭ ەسىمى جازىلعان تاقتايشا تۇر. ياعني، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ءوڭىرىنىڭ تۋمالارىنىڭ ەسىمى جازىلعان. بولمەنىڭ ىشكى بولىگىندە رەپرەسسيا جىلدارى ورتەلگەن قۇران كىتاپتىڭ جانباعان بەتتەرى ساقتالعان.
شىمكەنتتىڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسقان مۇراجايدىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – كينوتەاتر. مۇندا ارنايى بولمەدە وتىز شاقتى ادامعا ارنالعان كينوزال بار. وعان كىرىپ قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭىنە اينالعان دەرەكتى فيلم مەن باسقا بەينەجازبالاردى كورۋگە بولادى. "الجير" دەرەكتى ءفيلمى دە وسى مۇراجايدا كورسەتىلەدى.
شامامەن، مۋزەيگە جىل سايىن 15 مىڭنان استام ادام كەلىپ، ەكسپوناتتارمەن تانىسادى. كەلۋشىلەردىڭ باسىم بولىگى – مەكتەپ وقۋشىلارى.
تاريحتىڭ قايعىلى بەتتەرى – ميلليونداعان ادامنىڭ ءومىرىن جالماعان اشارشىلىق پەن قۋعىن-سۇرگىن. كەڭەستىڭ سولاقاي ساياساتى سالدارىنان قازاق جەرىندە 26 لاگەر اشىلىپ، قۇرباندار سوندا جىبەرىلگەن. كەڭەستىك رەسپۋبليكادا رەپرەسسيا 1928 جىلدان باستالعان. حالىق جادىندا "ۇلى جۇت", "اشارشىلىق", "ناۋبەت", "زوبالاڭ", "زۇلمات" دەگەن اتاۋلارمەن ەستە قالعان اشارشىلىق قازاقستاندا 1931-1933 جىلدارى بولدى. ميلليونداعان ادام قازا تاپتى، ءتۇرلى اۋرۋلار پايدا بولدى، ەل ۇلى جۇتتى باستان كەشىردى. سوعان وراي 1920 جىلداردىڭ اياعى - 1950 جىلداردىڭ باسى جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جۇرگىزىلگەن. قازاق ەلىندە الدىمەن الاش قايراتكەرلەرى تۇتقىندالدى. ولارعا "ۇلتشىل" دەگەن ايىپ تاعىلدى. كەيىننەن قاراپايىم شارۋا، اۋىل مۇعالىمى، جۇمىسسىز نە قارا جۇمىسشى دا ۇكىمەتتىڭ قاھارىنا ءىلىنىپ، «حالىق جاۋى» اتاندى.
سىمبات ناۋحان،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
