قازاقستان قوقىس الاڭىنا اينالىپ بارادى. UNITAR دەرەگىنشە، 2050 جىلعا قاراي ەلىمىزدەگى ەلەكتروندى قالدىقتىڭ كولەمى 422 مىڭ تونناعا جەتۋى مۇمكىن. ونىڭ تەك 8%-ى عانا پوليگوندارعا شىعارىلىپ، قايتا وڭدەلۋدە. جالپى، بۇگىندە ەلىمىزدە تۇرمىستىق قوقىستىڭ 21%-ى جانە ونەركاسىپ قالدىقتارىنىڭ 38%-ى عانا پايداعا جاراتىلادى.
سوڭعى بەس جىلدا ەلەكتروندى قالدىقتاردىڭ سانى الەم حالقىنان ءۇش ەسە جانە دۇنيەجۇزىلىك ءجىو-دەن 13%-عا جىلدامداپ وسكەن. ەلەكتروندىق قالدىقتاردىڭ جاھاندىق سانى الەم حالقىن الاڭداتىپ وتىر: دامىعان ەلدەردە ونىڭ قورشاعان ورتا مەن ادام دەنساۋلىعىنا اسەرى تۋرالى ءجيى ايتىلۋدا. سونىمەن قاتار، بۇل ءوسىم تەمىر، مىس جانە التىن سياقتى باعالى شيكىزاتتاردىڭ جوعالۋىنا، ياعني، جىل سايىن 57 ملرد اقش دوللارىن قۇرايتىن شىعىنعا اكەلۋدە.
ۇيالى تەلەفون، كومپيۋتەر، گادجەتتەر، كىر ماشيناسى، توڭازىتقىش، تەلەديدار، تىزبەكتەي بەرسەك وتە كوپ، ادامزات قولداناتىن ءتۇرلى ەلەكترلى تەحنيكالانىڭ بارلىعى – ەلەكترلى جانە ەلەكتروندى جابدىقتار دەپ اتالادى. ال ەگەر ولار ىستەن شىعىپ، جارامسىز بولىپ قالسا ەلەكتروندى قالدىققا اينالادى. بۇلاردىڭ بارلىعى كۇندەلىكتى ءومىردىڭ اجىراماس بولىگى بولعانىمەن، ولاردىڭ قورشاعان ورتاعا زياندى اسەرىن ەلەمەۋگە بولمايدى.
ەلەكتروندى قالدىقتاردىڭ تۇرلەرى
ينفوگرافيكا: اراي ەدىلباي
«ەلەكتروندى قالدىقتاعى زياندى زاتتاردى كۇندەلىكتى سۋمەن تۇتىنىپ ءجۇرمىز»
«ءبىز بىلەتىندەي قوقىستىڭ ءبارى بىرنەشە جەرگە اسەر ەتەدى. اۋاعا، جاڭبىر، سۋ، قارمەن ارالاسىپ، جەرگە سىڭەدى. كومىلگەن ەلەكترونيكاداعى قاۋىپتى زاتتاردىڭ بارلىعى دەرلىك توپىراققا ءسىڭىپ، اعىندى سۋلار بارعان سايىن تەرەڭدەپ، ءبىر-بىرىمەن ارالاسىپ، ءوزارا ارەكەتتەسەدى. ودان كەيىن وزەندەر مەن كولدەرگە تۇسەدى، سايىپ كەلگەندە، جەتكىلىكسىز تازارتۋدان وتكەن اۋىز سۋمەن بىرگە ءبىزدىڭ ۇيلەرگە ەنەدى. ەلەكتروندى قالدىقتاعى زياندى زاتتاردى كۇندەلىكتى سۋمەن تۇتىنىپ ءجۇرۋمىز مۇمكىن. بۇل تابيعي تۇردە جاندى ورگانيزمدەردىڭ دەنساۋلىعىنا ۇلكەن زيان كەلتىرەدى. ناتيجەسىندە جۇرەك-قان تامىرلارى، تىنىس الۋ جولدارىنىڭ اۋرۋلارى جانە قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارى پايدا بولادى. سونىمەن قاتار، جاھاندىق جىلىنۋعا دا الىپ كەلەدى»، - دەيدى ەكولوگ مامان پاكيزات سايلاۋبەكوۆا.
پاكيزات سايلاۋبەكوۆا
فوتو: سپيكەردىڭ جەكە مۇراعاتىنان
مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ەلەكتروندى قالدىقتاردىڭ قۇرامىندا بىرنەشە ۋلى قوسپالار مەن قاۋىپتى مەتالدار، سونىڭ ىشىندە سىناپ، برومدالعان وتقا ءتوزىمدى زاتتار (BFR), حلورفتوركومىرتەكتەر (حفق) دە بار. بۇل ماتەريالدار، ەگەر دۇرىس باقىلانباسا قاتەرلى ىسىك، نەۆرولوگيالىق زاقىم جانە IQ تومەندەۋى سياقتى ادام دەنساۋلىعىنا ەلەۋلى قاۋىپ تۋدىرۋى مۇمكىن.
ەلەكتروندى قالدىقتىڭ قۇرامى مەندەلەەۆ كەستەسىندەگى 69-عا جۋىق ەلەمەنتتى قامتيدى
«ەلەكتروندىق قالدىقتاردىڭ قۇرامى قارا جانە ءتۇستى مەتالدار، شىنى، پلاستماسسا، لاستاۋشى زاتتاردان تۇرادى. حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ پەريودتىق جۇيەسىندەگى 69 ەلەمەنتكە جۋىعىن قامتيدى. شويىن مەن بولات ەلەكتر جانە ەلەكتروندىق جابدىقتار قالدىقتارىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قۇرايدى، ودان كەيىنگى كوپ بولىگى پلاستماسسا. ءتۇستى ماتەريالدار، سونىڭ ىشىندە مىس جانە اليۋميني سياقتى مەتالدار جانە كۇمىس، التىن، پلاتينا سياقتى باعالى مەتالدار كوپتىگى بويىنشا ءۇشىنشى ورىندا جانە ماڭىزدى كوممەرتسيالىق قۇندىلىققا يە. ۋلى ماتەريالدارعا پلاتالارداعى قورعاسىن مەن كادمي، كاتودتىق تۇتىكتەردەگى قورعاسىن وكسيدى، اجىراتقىشتار مەن جالپاق ەكراندى مونيتورلارداعى سىناپ، باسپا پلاتالارىنداعى برومدالعان وتقا ءتوزىمدى زاتتار جانە وقشاۋلانعان كابەلدەر جاتادى. ولار شەكتى مولشەردەن اسقاندا، لاستاۋشى زاتتار رەتىندە قاراستىرىلادى جانە كادەگە دۇرىس جولمەن جاراتىلماسا قورشاعان ورتاعا زيان كەلتىرەدى. قورعاسىن، سىناپ، كادمي، مىشياك جانە پوليحلورلى بيفەنيلدەر سياقتى زاتتار قوقىس الاڭدارىنا تۇسكەندە توپىراق ۋلى بولادى»، - دەيدى حيميا مامانى ءىنجۋ قۋانىش.
ءىنجۋ قۋانىش
فوتو: سپيكەردىڭ جەكە مۇراعاتىنان
قازاقستانداعى ەلەكتروندى قالدىقتاردى باسقارۋدىڭ قازىرگى جاعدايى قالاي؟
قازاقستان رەسپۋبليكاسنىڭ ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنە ەلدەگى ەلەكتروندى قالدىقتاردىڭ سوڭعى جىلدارداعى مولشەرى مەن ءوندىرىلۋ قارقىنى تۋرالى سۇراپ، حات جولدادىق. دەگەنمەن، ماردىمدى جاۋاپ الا المادىق.
مينيسترلىك جولداعان اقپارات بويىنشا، 2023 جىلدىڭ قورىتىندىسى ناتيجەسىندە ەلىمىزدە شامامەن 4,1 ملن توننا كوممۋنالدىق قالدىقتار ءتۇزىلدى، ونىڭ 24%-ى قايتا وڭدەلگەن. قازاقستاندا وسى قالدىقتاردى جيناۋ ەسكەرىلگەنىمەن، قايتا وڭدەۋ جۇمىستارى ءتيىستى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلماعان كورىنەدى.
ينفوگرافيكا: اراي ەدىلباي
قازاقستاندا جينالاتىن ەلەكتروندى قالدىقتىڭ تۇرلەرى (2019)
ينفوگرافيكا: اراي ەدىلباي
UNITAR دەرەگىنشە، قازاقستاندا جىلىنا 140 مىڭ توننادان استام ەلەكتروندى قالدىق جينالادى. ونىڭ تەك 8,8%-ى قايتا وڭدەلەدى. «KazWaste» قازاقستاندىق قالدىقتاردى باسقارۋ قاۋىمداستىعىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، قازىر قازاقستاندا ەلەكتروندى قالدىقتاردى جيناۋ جانە وڭدەۋ بويىنشا 19 مامانداندىرىلعان كاسىپورىن بار. ونىڭ ىشىندە: الماتىدا – 7, استانادا – 5, اقتوبەدە – 2, ال كوكشەتاۋ، پەتروپاۆل، قاراعاندى، قىزىلوردا قالالارىندا 1 كاسىپورىننان جۇمىس ىستەۋدە. دەگەنمەن، بۇلار تۇگەلدەي ەلەكتروندى قالدىقتاردى وڭدەۋمەن اينالىسادى دەي المايمىز. باسىم بولىگى ولاردى تەك بولشەكتەپ، سۇرىپتاپ، ەلدەگى جانە شەتەلدەگى ارنايى كومپانيالارعا تاسىمالدايدى.
قازاقستاننىڭ مامانداندىرىلعان كاسىپورىندارىندا ەلەكتروندى قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ تسيكلى ەكى كەزەڭنەن تۇرادى. ءبىرى، قالدىقتاردى جانە ونىڭ فراكتسيالارىن الدىن الا بولشەكتەۋ جانە سۇرىپتاۋ بولسا، ەكىنشىسى – باعالى فراكتسيالار مەن قايتالاما شيكىزاتتى ءوندىرۋ جانە ءوندىرۋ ءۇشىن كاسىپورىندارعا ءونىم ۇسىنۋ.
ءوز تاراپىمىزدان ءبىز الماتىدا ورنالاسقان ەلەكتروندى قالدىقتاردى جيناۋ جانە وڭدەۋ بويىنشا مامانداندىرىلعان كاسىپورىندارعا حابارلاسىپ، جۇمىس بارىسىمەن تانىستىق.
ينفوگرافيكا: اراي ەدىلباي
قازاقستان بويىنشا «پرومتەحنورەسۋرس» جشس ەلەكتروندى قالدىقتى وڭدەيتىن كومپانيالاردىڭ الدىڭعى قاتارىندا. زاۋىت 12 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلەدى.
«پرومتەحنورەسۋرس» زاۋىتىنىڭ جۇمىس بارىسى
فوتو: زاۋىتتىڭ جەكە مۇراعاتىنان
«بىزدە جۇمىس بارىسى بىرنەشە بولىكتەن تۇرادى. الدىمەن ەلەكتروندىق جانە ەلەكتر جابدىقتارىن قايتا وڭدەۋ كەزىندە فراكتسيالارعا بولشەكتەۋدىڭ قولمەن جاساۋ ءادىسى جۇزەگە اسىرىلادى. مەتالل، ءتۇستى مەتالل، ەلەكتروندى تاقتالار، پلاستيك شىنى جانە ت.ب. كەيىننەن قاجەتتى ماسسا مەن كونسيستەنتسيانى الۋ ءۇشىن فراكتسيالار تارتىلادى نەمەسە جۇمسارتىلادى. ال پلاستيكتەردى ۇساقتاپ، ءتۇسى بويىنشا سۇرىپتاپ، مامانداندىرىلعان كاسىپورىندار مەن زاۋىتتارعا وڭدەۋگە جىبەرەمىز.
جىلىنا شامامەن 5000 تونناعا دەيىن ەلەكتروندى قالدىقتاردى قايتا وڭدەيمىز. وسىلايشا، وڭدەپ، سالىق تولەپ، ەكونوميكاعا ۇلەس قوسۋدامىز. دەگەنمەن، قارجىلىق ماسەلەلەرى دە كەزدەسەدى. قوقىس وڭدەۋشى كاسىپورىندار مەملەكەتتىك قولداۋ جۇيەسىندە پىسىقتالعان جوق. قارجىلىق قولداۋ مەن سۋبسيديالاردىڭ ارقاسىندا كومپانيا 2016–2018 جىلدارى ەلەكتروندى جانە ەلەكتر جابدىقتارىن جيناۋدى جانە قايتا وڭدەۋدى 7 ەسەگە ارتتىرعان ەدى. ءبىز مەملەكەتتىك ورگاندارمەن جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ دەپارتامەنتىمەن تىعىز بايلانىستامىز»، - دەيدى «پرومتەحنورەسۋرس» جشس ءوندىرىس ورنىنىڭ باسشىسى پاۆەل مۋحين.
پاۆەل مۋحين
فوتو: سپيكەردىڭ جەكە مۇراعاتىنان
ەلەكتروندى قالدىقتاردى قابىلداپ، سۇرىپتايتىن كومپانيالاردىڭ تاعى ءبىرى – «New Capital Company» جشس. ءوندىرىس ورنى ەلەكتروندى قالدىقتاردى تەك بولشەكتەپ، سۇرىپتاۋمەن اينالىسادى. كومپانيا ديرەكتورى ازامات وماروۆتىڭ ايتۋىنشا، جىلىنا 200 مىڭ توننا ەلەكتروندى قالدىقتى سۇرىپتاۋ جوسپاردا بار.
زاۋىتتاعى جۇمىس بارىسى
فوتو: دانا نۇرمۇحانبەت
«ەلەكتروندى قالدىقتاردى بىزگە ارنايى كومپانيالار، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر، جەكە تۇلعالار اكەلىپ بەرەدى. ءبىزدىڭ قىزمەتكەرلەر، ەگەر تۇرعىندار حابارلاسىپ، جارامسىز ەلەكترلى جابدىقتارى بارىن ايتسا، بارىپ بارلىعىن تەگىن الىپ كەتەدى. ەگەر بىزگە كەلىپ وتكىزسە، تەحنيانىڭ پلاتالارى ءۇشىن سالماعىنا قاراي 500 تەڭگەدەن جوعارى اقشا الا الادى. قازىر كومپانيادا 20-عا جۋىق قىزمەتكەر بار»، - دەيدى زاۋىت ديرەكتورى ازامات وماروۆ.
ازامات وماروۆ
فوتو: دانا نۇرمۇحانبەت
كاسىپورىن اككۋملياتور، لامپا، باتارەيكا سىندى ليتسەنزيا تالاپ ەتەتىن قالدىقتاردى قابىلدامايدى. ال قالعان تەحنيكانىڭ بارلىعىن بولشەكتەپ، قالدىق قالدىرماي كادەگە جاراتادى. بولىنگەن اليۋميني، مىس، تەمىردى قازاقستانداعى ءوندىرىس ورىندارىنا جىبەرەدى.
ەلەكتروندى قالدىق پلاتالارى
فوتو: دانا نۇرمۇحانبەت
ال تەلەفون، كومپيۋتەر، گادجەتتەردەن شىعاتىن پلاتالاردى، وكىنىشكە قاراي، ەلىمىز وڭدەي المايدى. وزگە ەلەكتروندى قالدىقتاردىڭ پلاتالارىنا قاراعاندا سمارتفوننىڭ پلاتالارى جوعارى باعالانادى. ويتكەنى مۇنداي پلاتالاردىڭ قۇرامىندا مىس، تەمىر، التىن، كۇمىس، پاللادي سىندى باعالى مەتاللدار كوپ. ماسەلەن، 1000 كگ سمارتفوننان 300 گر التىن وڭدەۋگە بولادى.
ينفوگرافيكا: اراي ەدىلباي
تسيفرلىق دامۋ، قورعانىس جانە اەروعارىش ونەركاسىبى مينيسترلىگىنىڭ 2020 جىلعى دەرەگى بويىنشا، قازاقستاندا 34 ملن ءموبيلدى قۇرىلعى تىركەلگەن. بۇل ءبىر ادامعا 2,5 ابونەنتتىك قۇرىلعىدان كەلەتىنىن بىلدىرەدى. شامامەن، تەلەفوندى 4 جىل پايدالانامىز دەسەك، قازىردە بۇل كورسەتكىشتىڭ بارلىعى ەلەكتروندى قالدىققا اينالعان. سوندا قازاقستان 755 توننا التىندى شەت ەلگە جىبەرۋدە.
ينفوگرافيكا: اراي ەدىلباي
ال سمارتفوننىڭ باتارەياسىندا نيكەل، ليتي جانە كوبالت بار. ءدال وسىنداي مەتالدار ءبىزدىڭ ەلەكتر كولىكتەرىمىزدى، ۇيلەر مەن كەڭسەلەردى قۋاتتاندىرۋ ءۇشىن جانە كومىرتەگى بەيتاراپتىعىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن قاجەت.
نيكەل تەلەفوننىڭ كوپتەگەن بولىكتەرىندە، سونىمەن قاتار، مەديتسينالىق جابدىقتاردا كەڭىنەن قولدانىلادى. ليتي ءارتۇرلى پسيحيكالىق دەنساۋلىق جاعدايىنا كومەكتەسەتىن «كوڭىل-كۇي تۇراقتاندىرعىشتارى» دەپ اتالاتىن دارىلەردە كەزدەسەدى. كوبالت نەگىزىنەن اككۋمۋلياتور جاساۋ ءۇشىن قولدانىلادى، بىراق زەرگەرلەر اراسىندا دا جوعارى سۇرانىسقا يە. سونداي-اق، ولاردىڭ ءۇش قۇراۋشى ەلەمەنتى جاھاندىق جىلىنۋعا قارسى كۇرەستە شەشۋشى ءرول اتقارۋى ءتيىس.
«زاڭسىز ءوندىرىس ورىندارى كەدەرگى»
ايتقانداي، ەلدە 140 مىڭ توننا ەلەكتروندى قالدىق شىعارىلىپ، ولاردىڭ 8%-ى عانا وڭدەلسە دە، كاسىپورىنداردىڭ ۇلكەن ماسەلەسى – وڭدەيتىن ەلەكترونيكانىڭ جەتىسپەۋى. «پرومتەحنورەسۋرس» كومپانياسى باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا، زاڭسىز وڭدەيتىن كومپانيالاردىڭ بولۋى مەن ەلەكتروندى قالدىقتاردىڭ پوليگوندارعا تاستالۋى وسىنداي ماسەلە تۋىنداتۋدا.
«بۇل قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەكولوگيالىق كودەكسىندە بەلگىلەنگەن ليتسەنزيالانعان قىزمەت ءتۇرى. بىراق ءوزىن «قايتا وڭدەۋ» دەپ اتايتىن كومپانيالاردىڭ كوپشىلىگى رۇقساتسىز جۇمىس ىستەيدى. بۇل قىزمەتتەردىڭ «سۇر نارىعى» دەپ اتالادى، ول ادال كومپانيالار ءۇشىن ۇلكەن پروبلەما»، - دەيدى «پرومتەحنورەسۋرس» كومپانياسىنىڭ ديرەكتورى پاۆەل مۋحين.
ەلىمىز بويىنشا 204 قالا مەن اۋداندا قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتاردى بولەك جيناۋ ەنگىزىلگەن. دەگەنمەن، قازاقستاندا قالدىقتاردى وڭدەۋدىڭ نەگىزگى ءادىسى پوليگوندارعا شىعارۋ بولىپ تابىلادى. ەلدە 3007 پوليگون بار، بىراق 603-ءى، ياعني 20%-ى ەكولوگيالىق جانە سانيتارلىق نورمالارعا سايكەس كەلەدى. قالعان 80% پوليگونىڭ جاعدايى ءماز ەمەس. ال مۇنى بولدىرماس ءۇشىن نە ىستەمەك كەرەك؟
قۋانىشبەك دۇيسەنوۆ، Sana Analytics ورتالىعىنىڭ –ەكونوميست ساراپشىسى:
«زاڭنىڭ ىسكە اسىرىلۋىن قاداعالاۋ كەرەك! قازاقستاننىڭ ەكولوگيالىق كودەكسى بويىنشا، پوليگوندارعا ەلەكترلى جانە ەلەكتروندى جابدىقتاردى تاستاۋعا بولمايدى. ودان كەيىن ازاماتتاردى حاباردار ەتىپ، ەكوساۋاتىن ارتتىرۋ قاجەت. زاڭسىز ءوندىرىس ورىندارىن باقىلاپ، تەكسەرۋ ماڭىزدى. ويتكەنى، ونداي جەرلەردىڭ سانيتارلىق دەڭگەيى تومەن بولۋى ىقتيمال. شەتەلدەردە مۇنداي جۇمىس كۇشىنە ايەلدەر مەن بالالاردى پايدالانىپ، قاۋىپسىزدىك ەرەجەسىن ساقتامايدى. سوندىقتان ءوندىرىس ورنى مەن پوليگونداردى تەكسەرگەن ءجون. ودان بولەك، مەملەكەت ەلەكتروندى قالدىقتاردى وڭدەۋمەن اينالىسامىن دەگەندەرگە قارجى ءبولىپ، قولداۋ كورسەتۋ كەرەك».
قۋانىشبەك دۇيسەنوۆ
فوتو: سپيكەردىڭ جەكە مۇراعاتىنان
حالىقتىڭ ەكوساۋاتتىلىعىن ارتتىرىپ، جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەنى بولدىرماس ءۇشىن ەكوبەلسەندىلەر بارىنشا اتسالىسۋدا. 2024 جىلدان باستاپ ولار اي سايىن ارنايى ەكوناۋقاندار وتكىزۋدى قولعا العان. وندا پلاستيك، ماكۋلاتۋرا، اليۋميني، پوليەتيلەن پاكەتتەرى، ءدارى-دارمەك پەن باتارەيالار جانە ەلەكتروندى قالدىقتاردى قابىلداپ الادى. ودان بولەك، ماماندار ءدارىس وتكىزىپ، حالىقتىڭ ەكوساۋاتىن اشۋعا ات سالىسادى. مۇنىڭ ءوزى ەلەكتروندى قالدىقتاردى از مولشەردە تۇتىنىپ، ەكولوگياعا زيانىن تيگىزۋدىڭ الدىن-الادى.
تۇرمىستىق قالدىقتاردى قابىلدايتىن ارنايى پۋنكت
فوتو: دانا نۇرمۇحانبەت
«قالدىقتاردىڭ بارلىعى كەلەسى شيكىزات»
پاكيزات سايلاۋبەكوۆا، ەكولوگ:
«قازاقستان بويىنشا، تەك ەلەكتروندى قالدىقتاردى قابىلدايتىن پۋنكتەر، كومپانيالار از. سوندىقتان، ەڭ ءبىرىنشى، ينفروقۇرىلىمدى دامىتۋ قاجەت. ەكىنشى – تەحنولوگيانى دامىتۋ، تولىق وڭدەۋ ءۇشىن ۇلكەن زاۋىتتار كەرەك. ءۇشىنشى – ەكوساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ ماڭىزدى. ءبىز ەكواكتسيالار ۇيىمداستىرىپ تۇرامىز. بىلتىر 6 رەت وتكىزىلدى. بيىل ايىنا 1 رەت ۇيىمداستىرۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. قالدىقتاردىڭ بارلىعى كەلەسى شيكىزات. سوندىقتان بارىنشا ايتىپ، حالىقتى قۇلاقتاندىرۋىمىز قاجەت. مەكتەپتەر، ساباقتارعا بارىپ، بارلىعى بىلسە، ادامدار ۇيرەنە باستايدى»
حالىقارالىق تاجىريبە
Global E-Waste Monitor 2020 مالىمەتتەرى بويىنشا، الەمدە 2019 جىلى 53,6 ملن توننا ەلەكتروندى قالدىقتار وڭدەلدى. بۇل ورتاشا ەسەپپەن جان باسىنا 7,3 كگ. بۇل كولەم 2014 جىلعى 44,4 ملن توننادان 21%-عا ءوستى جانە 2030 جىلعا قاراي 74,7 ملن تونناعا جەتەدى دەپ بولجانۋدا.
ازيا تازا سالماعى بويىنشا ەلەكتروندى قالدىقتاردىڭ جەتەكشى وڭدەۋشىسى (24,9 ملن توننا), ودان كەيىن امەريكا (13,1 ملن توننا), ەۋروپا (12 ملن توننا), افريكا (2,9 ملن توننا) جانە وكەانيا (0,7 ملن توننا) .
ينفوگرافيكا: اراي ەدىلباي
الايدا، ەگەر جان باسىنا شاققانداعى وڭدەۋدى قاراستىراتىن بولساق، ەۋروپا 16,2 كگ-مەن ءبىرىنشى ورىندا، ودان كەيىن وكەانيا (جان باسىنا 16 كگ), ودان كەيىن امەريكا (جان باسىنا شاققاندا 13,3 كگ), ازيا (جان باسىنا شاققاندا 5,6 كگ) جانە افريكا (جان باسىنا 2,5 كگ).
2020 جىلى جاھاندىق باقىلاۋ مونيتورينگى جەر بەتىندە تۇزىلگەن ەلەكتروندى قالدىقتاردىڭ تەك 17,4%-ى (9,3 ملن توننا) رەسمي تۇردە جينالىپ، قايتا وڭدەلەتىنىن انىقتاعان. بۇل 1,8 ملن تونناعا ءوستى. 2014 جىلى تۇزىلگەن ەلەكتروندىق قالدىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى (82,6%-ى نەمەسە 44,3 ملن تونناسى) رەسمي تۇردە جينالمادى جانە ەكولوگيالىق تازا جولمەن كادەگە جاراتىلمادى.
سوندىقتان مۇنداي ناتيجەگە جەتۋ ءۇشىن ەلەكتروندى قالدىقتاردى وڭدەيتىن الدىڭعى قاتارداعى ەلدەر جارامسىز ەلەكترلى جابدىقتاردى قايتا وڭدەپ ساتۋ جانە شيكىزات كوزى رەتىندە قولدانۋدى قولعا الدى.
«اقش، ۇلىبريتانيا ەلدەرىندە ەلەكترلى جابدىق وندىرەتىن كومپانيالار ءونىمى جارامسىز بولىپ قالعاندا نەمەسە ەسكىرىپ كەتكەندە قايتا قابىلداپ الىپ، قالدىقتى جاڭارتىپ بەرۋگە داعدىلانعان. ولاردا يمپورتەر بولسىن، ءوندىرۋشى بولسىن قالدىعىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايدى. قالدىقتى كومپانيالار قايتا وڭدەپ، قايتا ساتادى نەمەسە ەكسپورتتايدى. وسىلاي ەلەتروندى قالدىقتى ۇنەمدەپ، پايدا تاۋىپ وتىر»، - دەيدى ەكونوميست قۋانىشبەك دۇيسەنوۆ.
ءتيىمسىز ەلەكترونيكانى ەكونوميكاعا بەيىمدەۋدەگى بىزدەگى ماسەلە نە؟
قازاقستاندا قارا جانە ءتۇستى مەتالداردى وڭدەۋ جولعا قويىلعان، باسقا دا باعالى فراكتسيالار، مىسالى، ەلەكتروندى سىنىقتار، كورپۋستىق پلاستيك جانە ت.ب. كوبىنەسە شەتەلگە ەكسپورتتالادى. ال ەلەكتروندى تاقتالاردى تەرەڭدەتىپ وڭدەۋ تەحنولوگيالارى جوق. جۇمىس ىستەپ تۇرعان مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارى («تاۋ-كەن التىن» جشس، «كازتسينك» جشس، «Kazakhmys Smelting» جشس) ەلەكتروندى جابدىقتان باعالى مەتالداردى الۋ تەحنولوگيالارىن قولدانبايدى. سونىمەن قاتار، ناشار تەحنيكالىق جابدىقتار جانە ەلەكتروندى قالدىقتاردىڭ قاۋىپتى كومپونەنتتەرىن، سونىڭ ىشىندە ليتي-يوندىق اككۋمۋلياتورلاردى زالالسىزداندىرۋعا ارنالعان تەحنولوگيالىق جەلىلەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى بايقالادى.
ەلەكتروندى قالدىقتاردى باسقارۋ سالاسىندا دا باسەكەلەستىك از. ودان بولەك ينفراقۇرىلىمنىڭ دۇرىس بولماۋى، ياعني قوقىس تاستاۋ ورىندارىنىڭ بارلىعىندا ارنايى جاشىكتەردىڭ قويىلماۋى، ەل ىشىندە ەكولوگيالىق مادەنيەت تەتىكتەرىنىڭ جەتىسپەۋى، پوليگونداردىڭ سانيتارلىق جانە ەكولوگيالىق نورمالارعا سايكەس كەلمەۋى، شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ تارتىلماۋى قازاقستانداعى ەلەكتروندى قالدىقتاردى ەكونوميكاعا بەيىمدەي الماي جاتىر. ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
«215 ءوندىرىس ورنىن سالۋ كەرەك»
قازاقستاندا ەلەكتروندى قالدىقتاردى ەكونوميكاعا بەيىمدەۋدىڭ ەڭ ءبىرىنشى شەشىمى – ءوندىرىس زاۋىتتارىن كوبەيتۋ. اتاپ وتكەنىمىزدەي، قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا ەلەكتروندى قالدىقتاردى وڭدەيتىن 19 كاسىپورىن جىلىنا تەك 8,8% عانا ەلەكتروندى قالدىق كولەمىن وڭدەي الادى، قالعان 92%-ى – زاڭسىز جولمەن وڭدەلەدى جانە پوليگوندارعا تاستالادى. ەكونوميست ماماننىڭ دەرەگىنشە، ەلەكتروندى قالدىقتاردى قازاقستاندا 100% دەڭگەيىندە وڭدەۋ ءۇشىن 215 ءوندىرىس ورنىن ءار ايماققا سالۋ قاجەت. دەگەنمەن، حيميكتەر مەن ەكولوگتار مۇنداي كاسىپورىندار ەكولوگياعا كەرى اسەرىن بەرەدى دەپ تە دابىل قاعۋدا.
«ەلەكتروندى قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ جانە قايتا وڭدەۋ ءۇشىن رەتتەلمەيتىن اۋلا وپەراتورلارى (مىسالى، بەيرەسمي سەكتور) قولداناتىن قاراپايىم ادىستەر جۇمىسشىلاردى بىرقاتار ۋلى زاتتاردىڭ اسەرىنە ۇشىراتادى. كومپونەنتتەردى بولشەكتەۋ، دىمقىل حيميالىق وڭدەۋ جانە ورتەۋ سياقتى پروتسەستەر پايدالانىلادى. ول زياندى حيميالىق زاتتاردىڭ تىكەلەي اسەرىنە جانە ينگالياتسياسىنا اكەلەدى. مىسالى، دەنساۋلىققا قاۋىپ توندىرەتىن بولساق، باسىپ شىعارىلعان سىم تاقتالارىن اشىق كۇيدىرىپ، اينالاداعى ديوكسيندەردىڭ كونتسەنتراتسياسىن ارتتىرادى. بۇل توكسيندەر جۇمىسشىلار مەن جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ تىنىس الۋى ارقىلى قاتەرلى ىسىك اۋرۋىنىڭ قاۋپىن ارتتىرادى. قىمبات مەتالداردىڭ ازداعان مولشەرىن قولمەن الۋ جانە جيناۋ كەزىندە دە ۋلى مەتالدار مەن ۋلانۋ قانعا ءتۇسۋى مۇمكىن، ال جۇمىسشىلار ۋلى حيميكاتتار مەن جوعارى شوعىرلانعان قىشقىلداردىڭ تۇتىندەرىنىڭ ۇزدىكسىز اسەرىنە ۇشىرايدى.
وقشاۋلانعان سىمداردى جاعۋ ارقىلى قايتا ساتىلاتىن مىستى قالپىنا كەلتىرۋ نەۆرولوگيالىق بۇزىلۋلاردى تۋدىرادى، ال جارتىلاي وتكىزگىشتەر مەن چيپ رەزيستورلارىندا كەزدەسەتىن كادميدىڭ وتكىر اسەرى بۇيرەك پەن باۋىردى زاقىمداۋى جانە سۇيەكتىڭ جوعالۋىنا اكەلۋى مۇمكىن. باسپا پلاتالارىندا، كومپيۋتەر مەن تەلەديدار ەكراندارىندا قورعاسىننىڭ ۇزاق ۋاقىت اسەر ەتۋى ورتالىق جانە شەتكەرگى جۇيكە جۇيەسى مەن بۇيرەكتى زاقىمداۋى مۇمكىن، ال بالالار بۇل زياندى اسەرلەرگە كوبىرەك بەيىم»، - دەيدى حيميا مامانى ءىنجۋ قۋانىش.
پاكيزات سايلاۋبەكوۆا، ەكولوگ:
«نەگىزى، وڭدەۋ – شەشىم ەمەس. شەشىمى بۇل – ويلانۋ، ەلەكتروندى جابدىقتاردى از تۇتىنۋ. سوندا وڭدەيتىن زاتتار دا از بولادى»
ارينە، قازاقستاندا 215 كاسىپورىندى تۇگەلدەي سالماساق تا، ونىڭ 20%-ىن ىسكە قوسقاننىڭ وزىندە بىرقاتار ماسەلەنىڭ شەشىمىن تابۋعا بولادى. رەسمي تۇردە تىركەلگەن كاسىپورىندار مەملەكەتكە سالىق تولەپ تە پايدا اكەلەدى. ماسەلەن، Statsnet.co سايتىنىڭ مالىمەتىنشە، قازاقستانداعى ەلەكتروندى قالدىقتاردى وندىرەتىن كومپانيالاردىڭ ءبىرى – «EcoAlmaty» جشس جىلىنا 7 910 998 263 تەڭگە تابادى، ونىڭ 736 114 505 تەڭگەسى سالىق رەتىندە تولەنگەن. ارينە، بۇل كومپانيا تەك ەلەكتروندى قالدىقتاردى وڭدەپ قانا قويمايدى. ال قالدىقتاردى وڭدەيتىن «پرومتەحنورەسۋرس» جشس كومپانياسىنىڭ جىلدىق تابىسى 662 830 315 تەڭگە، تولەگەن سالىعى 82 117 452 تەڭگە دەپ كورسەتىلگەن. وسىدان-اق، ەل ەكونوميكاسىنا سالىق ارقىلى تابىس اكەلىپ وتىرعانىن كورۋگە بولادى.
«كورشى ەلدەردىڭ ەلەكتروندى قالدىقتارىن يمپورتتاۋ»
«ەكونوميكالىق تۇرعىدا ەلىمىزدە ەلەكتروندى قالدىقتاردى وڭدەيتىن كومپانيالار سانى ارتسا، جۇمىس ورنى دا كوبەيەدى. قازىر 19 كاسىپورىننىڭ بولۋى جەتكىلىكسىز. بۇل ءاربىر ايماقتا مونوپوليا قالىپتاستىرادى. سايكەسىنشە، ولاردىڭ قابىلداۋ شارتتارى باسقا بولادى، قۇنى دا تومەندەيدى. ەگەر مەملەكەت وسىنداي كاسىپورىندار سالۋعا مۇمكىندىك جاساسا، ول كاسىپورىنداردىڭ اراسىندا باسەكەلەستىك ارتادى. باسەكەلەستىك ارتقان كەزدە قالدىقتىڭ قۇنى دا ارتادى. ينفراقۇرىلىم دا كوبەيەدى. ياعني، ادامدار قوقىسقا اينالعان قالدىقتى ارنايى قوقىس ورنىنا تاستاپ ۇيرەنەدى. باسەكەلەستىك ارتسا، تالاپتارعا كوڭىل بولەدى.
ەلدىڭ حالىق سانى از. بىزدە ەكى مۇمكىندىك بار. ءبىرى – ەلدەگى ەلەكتروندى قالدىقتاردى ەكسپورتتاۋ. قازىرگى كەزدە ونسىز دا سونىمەن اينالىسىپ جاتىرمىز. قۇنىن ارتتىرا بەرەمىز جانە ەكسپورتتايمىز. ال ەكىنشىسى، كورشىلەرىمىزدىڭ ەلەكتروندى قالدىقتارىن اكەلىپ، سۇرىپتاپ، كەرى ەكسپورتتاۋ. ماسەلەن، تەرريتورياسى تار، 40 ملن-نان استام حالقى بار وزبەكستان. قىتاي قازىرگى ۋاقىتتا وسىمەن بەلسەندى اينالىسۋدا. سول جاعىنان بىزدە مۇمكىندىكتەر بار»، - دەيدى ەكونوميست قۋانىشبەك دۇيسەنوۆ.
«اينىمالى ستسەناريدى جۇزەگە اسىرۋ»
ينفوگرافيكا: اراي ەدىلباي
ودان بولەك، ەلەكتروندى قالدىقتاردى وڭدەۋدە ەكونوميكانىڭ اينىمالى ستسەناريىن جۇزەگە اسىرۋ كەرەك.
«حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ ەسەبىندە ايتىلعانداي، ەلىمىزدە 2050 جىلعا دەيىن قايتا وڭدەۋدىڭ ەكى ستسەناريى كۇتىلۋدە. بىرەۋى بازالىق ستسەناري، ەكىنشىسى – تسيركۋليارلىق ستسەناري (اينىمالى). بازالىق وڭدەۋ ول، قازىرگى وڭدەۋ دەڭگەيى وزگەرمەيتىن جاعدايداعى ستسەناري. ەكىنشىسى – ەلىمىزدەگى كەيبىر تەحنولوگيالىق باسىمداققا بايلانىستى ەلەكتروندى قالدىقتار جويىلىپ كەتەدى. بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە اينىمالى ستسەناري ىسكە اسقان كەزدە ەلىمىزدىڭ ازاماتتارى ەلەكتروندى جابدىقتاردى سانالى تۇردە قولدانادى. ارى قاراي ارنايى ورىندارعا جىبەرەدى. بۇل جاعدايدا ەلەكتروندى قالدىقتار 100% وڭدەلەدى، ەكونوميكاعا دا پايداسىن تيگىزىپ، ءۇش ەسە تابىسقا كەنەلەدى. جالپى، ەلىمىزدە ەلەكتروندى قالدىقتاردى وڭدەۋدىڭ پوتەنتسيالى جوعارى»، - دەيدى قۋانىشبەك دۇيسەنوۆ.
اينىمالى ستسەناريدە قولدانىستان مورالدىق تۇرعىدا ەسكىرىپ، توزعان تەحنيكا تۇرلەرى جويىلادى. ەكىنشىدەن، نارىق قانىعادى، ياعني حالىقتىڭ كوپ بولىگى ەلەكتروندى جابدىقپەن قامتاماسىز ەتىلگەن كەزدە ءوسىمىن توقتاتادى. ۇشىنشىدەن، تەحنيكا ساپاسىنىڭ ارتۋى. ولار ۇزاق ۋاقىتقا شىداسا، سوعۇرلىم قالدىق تا ازايماق. ودان كەيىن قايتا قولدانۋدى ىسكە اسىرۋ. مىسالى، قايتادان جوندەپ، باسقا دەڭگەيدە قولداناتىن بولسا، ونىڭ ءومىرى ۇزارىپ، قالدىقتىڭ سانى تومەندەيدى.
سونىمەن، ءبىز ۇسىناتىن شەشىمدەر قانداي؟
- قازاقستاننىڭ ءار ايماعىنا ەلەكتروندى قالدىقتى وڭدەيتىن كاسىپورىن سالۋ;
- قالدىقتى وڭدەۋدە اينىمالى ستسەناريدى قولدانۋ;
- ەلەكتروندى قالدىقتاردى رەتتەۋ سالاسىنداعى زاڭنامانى جەتىلدىرۋ;
- ەلەكتروندى قالدىقتاردى ءوندىرۋ، جيناۋ جانە وڭدەۋ تۋرالى ستاتيستيكالىق دەرەكتەردى جيناۋ جانە وڭدەۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ;
- ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ، ءار ايماققا قوقىستى سۇرىپتاپ تاستايىن ورىندار سالۋ;
- ەلەكتروندى قالدىقتى وڭدەيتىن كاسىپورىنداردا تەحنولوگيالاردى جەتىلدىرۋ;
- حالىقتىڭ ەكوساۋاتىن ارتتىرىپ، اقپاراتتاندىرۋ.
ايتا كەتەيىك، قازاقستاندا «جاسىل دامۋ» قورى قالدىقتاردى سۇرىپتاۋ جانە كادەگە جاراتۋ جوبالارىن جۇزەگە اسىرۋعا 200 ملرد تەڭگە بولەدى. 2024 جىلدان باستاپ «ەكو قولداۋ» باعدارلاماسى ىسكە قوسىلدى، ول ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ءمينيسترىنىڭ ايتۋىنشا، جىلدار بويى قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەردى شەشۋگە ءتيىس. رەسمي وكىل، قازاقستان 2030 جىلعا قاراي قالدىقتاردىڭ 40%-ىن قايتا وڭدەپ، ءتۇپتىڭ تۇبىندە قالالاردا ەسكى ەلەكتر جابدىقتارىن جينايتىن پۋنكتتەر پايدا بولادى دەپ ۋادە بەردى.
بىرنەشە جىلدان بەرى قازاقستاندىقتار تۇرمىستىق جانە ەلەكتر قۇرىلعىلارىن ساتىپ العاندا، تاۋاردىڭ قۇنىنا قوسىلعان قايتا وڭدەۋ اقىسىن تولەپ كەلەدى. دەگەنمەن، كوپتەگەن قالالاردا كەلىپ، ەسكى جابدىقتاردى تاپسىرۋعا بولاتىن جيناۋ ورىندارى جوق ەدى. بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمى تابىلار كۇن الىس ەمەس.
دانا نۇرمۇحانبەت
بۇل ماتەريال شەشىم جۋرناليستيكاسى جانرىندا Solutions Journalism Lab جوباسى اياسىندا دايىندالعان جانە اۆتوردىڭ جەكە كوزقاراسىن بىلدىرەدى.
