قازىرگى زاماننىڭ بۇكىل الەم بويىنشا ەكوجۇيەلەرگە، ەكونوميكاعا جانە ادامداردىڭ ومىرىنە قاۋىپ توندىرگەن ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە اينالعان كليماتتىڭ وزگەرۋى – تەمپەراتۋرا مەن تەڭىز دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋىندە، ەكسترەمالدى اۋا-رايى قۇبىلىستارىنىڭ كوبەيۋىندە جانە تىرشىلىك ەتۋ ورتاسىنىڭ جويىلۋىندا كورىنىس تاۋىپ، الىس بولاشاقتاعى پروبلەما ەمەس، بۇگىنگى تاڭداعى بەتپە-بەت كەلۋىمىز كەرەك قاتال شىندىققا اينالىپ وتىر.
وسى رەتتە، عىلىمي كونسەنسۋس كليماتتىڭ وزگەرۋىن ادام ارەكەتىمەن، ەڭ الدىمەن كومىر، مۇناي جانە تابيعي گاز سياقتى قازبالى وتىنداردى جاعۋمەن بايلانىستىرادى. بۇل ارەكەتتەر اتموسفەراعا كومىرقىشقىل گازىن جانە باسقا دا پارنيكتىك گازداردى شىعارادى، ولار جىلۋدى ۇستايدى جانە پارنيكتىك اسەرگە اكەلەدى. بۇل جىلىنۋ ءۇردىسىنىڭ سالدارى الەم بويىنشا كەڭ تارالعان جانە الاڭداتارلىق دەڭگەيدە. كليمات وزگەرۋىنىڭ نەگىزگى سالدارىنىڭ ءبىرى – جاھاندىق اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ جىلدام كوتەرىلۋى. جەردىڭ ورتاشا تەمپەراتۋراسى يندۋستريالدى داۋىرگە دەيىنگى كەزەڭمەن سالىستىرعاندا قازىردىڭ وزىندە 1° س كوتەرىلدى، ال ەگەر ادەتتەگىدەي قورشاعان ورتاعا ءتيىمسىز جۇمىستار جالعاسا بەرەتىن بولسا، عاسىردىڭ اياعىندا كۇتىلەتىن تەمپەراتۋرانىڭ ءوسۋى تاڭقالارلىق 3-4° س بولادى. مۇنداي جىلدام جىلىنۋ ادامزات ءۇشىن دە، تابيعات الەمى ءۇشىن دە اۋىر زارداپتارعا اكەلەدى. سونىڭ ىشىندەگى كليمات وزگەرۋىنىڭ تاعى ءبىر سالدارى – تەڭىز دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋى، سەبەبى مۇزدىقتاردىڭ ەرۋى مۇحيتتاعى سۋ مولشەرىن ارتتىرادى. جاعالاۋ قاۋىمداستىقتارى سۋ تاسقىنى مەن ەروزيانىڭ كۇشەيۋىنە بايلانىستى تەڭىز دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋىنىڭ قاتال شىندىقتارىنا تاپ بولىپ، تومەن ورنالاسقان ارالدار مەن حالقى تىعىز ورنالاسقان جاعالاۋ ايماقتارى، اسىرەسە، ميلليونداعان ادامدار الداعى ونجىلدىقتاردا ۇيلەرىن تاستاپ كەتۋ قاۋپى بار. كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى داۋىل، اپتاپ ىستىق، قۇرعاقشىلىق جانە دالا ورتتەرى سياقتى ەكسترەمالدى اۋا رايى وقيعالارى جيىلەپ، كۇشەيە تۇسۋدە. بۇل وقيعالار ادام ومىرىنە، ينفراقۇرىلىمعا جانە ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ بارىسىندا ۇلكەن قاۋىپ توندىرەدى. اۆستراليا مەن كاليفورنيانى شارپىعان جويقىن ورمان ورتتەرىنەن باستاپ، ەۋروپانى كۇيدىرەتىن رەكوردتىق اپتاپ ىستىققا دەيىنگى بۇل وزگەرىستەردىڭ دالەلدەرىن جوققا شىعارۋ قيىن. سونىمەن قاتار، كليماتتىڭ وزگەرۋى بۇكىل الەمدە بيوارتۇرلىلىكتىڭ جوعالۋىنا جانە ەكوجۇيەلەردىڭ جويىلۋىنا ىقپال ەتۋدە.
تۇراقتى دامۋدىڭ 13-ماقساتى: كليماتتىڭ وزگەرۋى بويىنشا شۇعىل شارالار قابىلداۋ
دەگەنمەن، بۇل داعدارىستىڭ اۋقىمىنا قاراماستان، حالىقارالىق قاۋىمداستىق جاعدايدىڭ وزەكتىلىگىن مويىنداپ، كليماتتىڭ وزگەرۋىمەن كۇرەسۋ شارالارىن قابىلدادى. جاھاندىق كليماتتىق داعدارىس كۇشەيگەن ۋاقىتتا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ تۇراقتى دامۋ ماقساتتارىنىڭ (تدم) كليماتتىڭ وزگەرۋىمەن جانە ونىڭ سالدارىمەن كۇرەسۋگە باعىتتالعان 13-ماقساتى قالىپتاستى. 2015 جىلى 196 ەل قابىلداعان پاريج كەلىسىمى جاھاندىق تەمپەراتۋرانىڭ كوتەرىلۋىن تسەلسي بويىنشا 2 گرادۋستان الدەقايدا تومەن دەڭگەيدە شەكتەۋگە جانە ونى ونەركاسىپكە دەيىنگى دەڭگەيدەن جوعارى تسەلسي بويىنشا 1,5 گرادۋسقا دەيىن شەكتەۋگە باعىتتالدى جانە بۇل كەلىسىم مەملەكەتتەرگە پارنيكتىك گازدار شىعارىندىلارىن ازايتۋ جانە تومەن كومىرتەكتى بولاشاققا كوشۋ جونىندەگى جوسپارلارىن بەلگىلەۋ ءۇشىن بىرتەكتى نەگىزدى قۇرادى. ول ءۇشىن ەلدەر كومىرتەگى شىعارىندىلارىن ازايتۋ ءۇشىن تۇراقتى ساياسات پەن تاجىريبەنى قابىلداۋى كەرەك. بۇل تازا جانە تيىمدىرەك قۋات كوزدەرىنە اۋىسۋدى جانە كۇن مەن جەل ەنەرگياسى سياقتى جاڭارتىلاتىن تەحنولوگيالارعا ينۆەستيتسيالاۋدى، تومەن كومىرتەكتى كولىك جۇيەلەرىن ىلگەرىلەتۋ جانە ورمانداردى كەسۋمەن كۇرەسەتىن، قورشاعان ورتانى كوگالداندىرۋعا جاردەمدەسەتىن تۇراقتى دامۋ تاجىريبەسىن قابىلداۋ بويىنشا باستامالاردى قامتيدى. سايكەسىنشە، 13-ماقسات تۇراقتى ەنەرگيا كوزدەرىنە جاھاندىق كوشۋدى جەدەلدەتۋ قاجەتتىلىگىن مويىندايدى. بۇل رەتتە، ۇكىمەت، كاسىپورىندار مەن جەكە تۇلعالار وزدەرىنىڭ ەنەرگيا قوسپالارىندا بالامالى ەنەرگيا ۇلەسىن ارتتىرۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەۋى كەرەك. ساياساتكەرلەر تۇراقتى ەنەرگيا شەشىمدەرىن ودان ءارى ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق جۇمىستارعا ينۆەستيتسيا تارتۋدى قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. ناتيجەسىندە كليماتتىڭ وزگەرۋىنە توزىمدىلىكتى قالىپتاستىرۋ بارىسىنا بەيىمدەلۋ ەلدەردى كۇشتى ينفراقۇرىلىم مەن الدىن-الا حابارلاۋ جۇيەلەرىنە دەن قويۋعا جانە ولاردى قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىندىكتەرىن كۇشەيتەتىن بولادى. كليماتقا قولايلى اۋىل شارۋاشىلىعى جانە تۇراقتى قالا قۇرىلىسى سياقتى ناقتى شارالارعا باسىمدىق بەرۋ ارقىلى وزگەرمەلى كليمات جاعدايلارىنا بەيىمدەلۋگە جانە قوعام مەن ەكوجۇيەلەردىڭ وسالدىعىن بارىنشا ازايتۋعا كومەكتەسەدى. سونىمەن قاتار، 13-ماقسات كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قارسى ۇجىمدىق ارەكەت پەن قارجىلىق قولداۋدى قاجەت ەتەتىنىن مويىندايدى. دامىعان ەلدەر 2030 جىلعا قاراي دامۋشى ەلدەردى كليمات وزگەرۋىنىڭ سالدارىن ازايتۋ جانە بەيىمدەلۋ بويىنشا ءال-اۋقاتىنا كومەكتەسۋ ءۇشىن جىلىنا 100 ميلليارد دوللاردى جۇمىلدىرۋ جونىندەگى مىندەتتەمەلەرىن ورىنداۋعا شاقىرادى. بۇل رەتتە، كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قارسى كۇرەستە ادامدار دا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ەنەرگيانى تۇتىنۋدى ازايتۋ، جاڭارتىلاتىن ەنەرگيانى پايدالانۋ جانە تۇراقتى ساياساتتى ىلگەرىلەتۋ سياقتى قاراپايىم ءومىر سالتىن وزگەرتۋ ارقىلى ۇجىمدىق تۇردە ۇلكەن وزگەرىس جاساي الادى. كليماتتىڭ وزگەرۋىنىڭ سالدارى تۋرالى ءبىلىم بەرۋ جانە حاباردار بولۋ ارقىلى ماسەلەنى شەشۋ جولىندا قولجەتىمدى ارەكەتتتەردى جۇمىلدىرۋعا جانە ادامدارعا ءوز بەتىنشە كليمات بەلسەندىسى بولۋ مۇمكىندىگىن ۇسىنا الادى.
قورىتىندىلاي كەلە، كليماتتىڭ وزگەرۋى – شۇعىل ارەكەت ەتۋدى تالاپ ەتەتىن جاھاندىق داعدارىس. وسى رەتتە، ۇكىمەت، قاۋىمداستىق مۇشەلەرى مەن جەكە تۇلعالار پلانەتامىزدىڭ تۇراقتى بولاشاعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن كليماتتىڭ وزگەرۋىمەن كۇرەسۋگە باسىمدىق بەرۋ مىندەتكە الىنىپ وتىر. بۇل رەتتە، بالامالى ەنەرگياعا ينۆەستيتسيا سالىنىپ، جەردى باسقارۋدىڭ جاۋاپتى تاجىريبەسىن ەنگىزۋدى جانە ەكولوگيالىق تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتەتىن ساياساتتى قولداۋ قاجەت. سەبەبى وزگەرىس ۋاقىتىنداعى قازىرگى سىناقتى قابىلداپ، عىلىمي دالەلدەرى ايقىن جانە سالدارى كەڭ اۋقىمدى تەندەنتسيالارىمەن كۇرەسۋ، سانالى تاڭداۋلار جاساۋعا جانە بارلىق دەڭگەيدەگى ساياسات تالاپتارىنىڭ وزگەرۋىنە اكەلەدى. كليماتتىڭ وزگەرۋىمەن كۇرەسۋ ارقىلى شۇعىل جانە ءورشىل شارالاردى قابىلداۋ بارلىق الەمگە ورتاق ۇتىمدى ەكولوگيالىق ساۋاتتى بولاشاققا جول اشادى.
ابدوللا نازەركە
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى،
مەتەورولوگيا جانە گيدرولوگيا كافەدراسىنىڭ 2 كۋرس ماگيسترانتى
