نەكە وتباسىن قۇرۋدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. نەكە قيۋ، شاڭىراق كوتەرۋ – ەر ادامعا دا، ايەلگە دە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. دىندە دە ونىڭ بىرنەشە شارتى بار. سونىڭ ءبىرى بارشامىزعا بەلگىلى ءماھر سۇراۋ. نەكە قيىلعان سوڭ ايەل ادام ەر ادامنان ءماھر سىيلىعىن، ياعني نەكە سىيلىعىن سۇرايدى. الايدا، بۇل ءداستۇر قازاق سالتىندا بار ما، ونىڭ شارتى قانداي، قىمبات سىيلىق سۇراۋ دۇرىس نە بۇرىس ەكەنىن «ادىرنا» تارقاتادى.
نەكە قيۋ ءراسىمىنىڭ وزىندىك ءجون-جورالعىسى، ءمانى بار. ەجەلدەن-اق جاس-جۇبايلار نەكەسىن شاريعات بويىنشا قيىپ شاڭىراق كوتەرىپ، وتباسى اتانعان. قۇدالاسىپ، قالىڭدىقتى دۇرىس جولمەن، سالت-داستۇرگە ساي ۇيىنەن ۇزاتىپ اكەلگەنەن كەيىن جىگىتتىڭ ۇيىنە مولدا شاقىرتىپ نەمەسە مەشىتكە بارىپ نەكە قيۋ ءراسىمىن وتكىزەتىن بولعان. نەگىزىنەن بۇل ءراسىم بۇكىل ۇيلەنۋ سالتىنان بۇرىن نە بارلىعى ورىندالعانان كەيىن دە جۇرگىزىلەدى. ونىڭ ءوزىنىڭ بىرنەشە قادامدارى بولادى. ماسەلەن، اۋەلى ەكى جاستىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن ريزاشىلىعى، ەكىنشىدەن جاستاردىڭ نەكەسىنە كۋاگەردىڭ بولۋى، ءۇشىنشى قادامى قىزعا سۇراعان سىيىن بەرۋى، تورتىنشىدەن قىز بالانىڭ اتا-اناسىنىڭ اق باتاسى، بەسىنشى ءۇردىسى تۇز جانە قانت قوسىلعان نەكە سۋىن تاتۋى.
ءماھر تۇسىنىگى مەن جايتتارى
ءماھر - نەكە قيعاندا ايەلگە بەرىلەتىن سىي. ول ايەلدىڭ مۇلكى بولىپ سانالادى، وعان ەشكىمنىڭ قول سۇعۋعا قۇقى جوق. بىراق دىندە ءماھر مىندەت بولىپ سانالمايدى، ياعني نەكە شارتتارىنان ەمەس، نەكە ءماھردى اتاماي-اق، قيىلا بەرەدى.
قوعامدا نەكەلەسۋگە نيەتتەنگەن جاستار اراسىندا ءماھر ماسەلەسىنە كەلگەندە كەلىسپەي قالعانى، ءتىپتى اجىراسىپ كەتكەن جايتتارى دا كەزدەسەدى.
وسىعان دەيىن قوعامدا تالقىعا تۇسكەن ءماھر سىيلىعىنا قىمبات كولىك سۇراعان قىزدىڭ اڭگىمەسى داۋ تۋدىرعان بولاتىن. دراماتۋرگ سايا قاسىمبەك Facebook-پاراقشاسىندا وسى تۋرالى جازعان ەدى.
قىز بەن جىگىت نەكەلەسۋ ءۇشىن مەشىتكە بارعان. يمام قىزدان ماھرگە نە سۇرايسىڭ دەگەنگە، قىز قىمبات Hummer كولىگىن اتاعان. بولاشاق جارىنىڭ قىمبات كولىك سۇراعانىنا جىگىت ءۇنسىز ورنىنان تۇرىپ، «توي بولمايدى» دەپ، ەشكىمگە قاراماي شىعىپ كەتكەن. جىگىت دوستارىنىڭ ءبىرى قىزدىڭ «ويناپ ايتتىم» دەگەنىن ەستىگەن، ال جىگىت «قۇدايدىڭ ۇيىندە وينايتىن ايەل كەرەك ەمەس» دەگەن جاۋاپ قايتارعان.
وسىعان ۇقساس وقيعا ەل الدىنداعى بەلگىلى بلوگەرلەر ايان مەن ءۇمىت اراسىندا بولدى. ءماھر سىيىنا سۇرالعان ەكى بولمەلى پاتەر ءۇشىن جانجال تۋىپ، ارتىنشا وزگە دە ماسەلەلەر قوسىلىپ اقىرى حالىقتىڭ سۇيىكتى جۇبى اجىراسىپ كەتتى.
«ءبىزدىڭ ورتاق شەشىمىمىز بولدى. مەن ول كىسىگە باقىت تىلەيمىن. ارامىزدا ءتۇرلى كيكىلجىڭ بولدى. ءبارىن ايتىپ قارالاماي-اق قويايىن. بىراق ول ءالى كۇنگە دەيىن مەنىڭ ءماھرىمدى دە بەرگەن جوق. سول ءۇشىن مەن ۇيدەگى اقشانى الىپ كەتىپ قالدىم»، - دەدى ءۇمىت ءوز وقىرماندارىنا.
دىنتانۋشىلار نە دەيدى؟
ۇقساس وقيعالار قوعام اراسىندا ءتۇرلى پىكىر تۋىنداتتى. ماسەلەگە قاتىستى ءدىنتانۋشى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ PhD دوكتورانتى ءال-فارابي نۇربەكۇلى ويىمەن ءبولىستى:
«جالپى «ءماھرۋن» دەپ فيقھتا (يسلام يۋريسپرۋدەنتسياسىندا) ايەل ادامعا بەرىلەتىن نەكە سىيىن اتايدى. سۋننيتتىك يسلامنىڭ حانافي ءمازھابى بويىنشا نەكە سىيى «ءماھر» اتالۋى ءۇشىن 10 ديرھامنان از بولماۋى ءتيىس، ول دەگەنىمىز 4,25 گرامم التىندى قۇرايدى. قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى دا ءماھر جونىندە ءپاتۋا (شەشىم) قابىلداعان ەدى. ايەل ادام ءماھردى ءوزى بەلگىلەيدى، بىراق ەشنارسە سۇراماي-اق تۇرمىسقا شىعامىن دەسە، ول دا رۇقسات. كۇيەۋى كەلىسىلگەن ءماھر مولشەرىن نەكە كەلىسىمشارتى جاسالعاننان كەيىن قالىڭدىعىنا بەرۋى ءتيىس. ەگەر دە بىردەن بەرۋگە جاعدايى بولماسا، ونى ءبولىپ بەرۋگە دە بولاتىندىعى ايتىلعان. كۇيەۋى ايەلىنىڭ رۇقساتىنسىز بەرىلگەن نەكە سىيىنا قولىن سۇعا المايدى. ءماھردىڭ مانىنە كەلسەك، نەگىزى ءماھر – بۇل ايەل ادامنىڭ ماتەريالدىق كەپىلدىگى. ياعني، كۇيەۋىمەن اجىراسسا نەمەسە كۇيەۋى قايتىس بولسا، ءوزىن اسىراۋعا كومەك بولاتىن مۇلىك»، - دەپ ءتۇسىندىردى ول.
سونداي-اق، مامان قازاق داستۇرىندەگى «قالىڭ مال» ۇعىمىنىڭ ماھرگە قاتىسى جوق ەكەنىن ايتتى:
«قازاقتىڭ داستۇرىندە «قالىڭمال» دەگەن ۇعىم بار ەكەنى ءمالىم. ول بولەك نارسە، سەبەبى قالىڭمال تىكەلەي قالىڭدىقتىڭ اكە-شەشەسىنە بەرىلەدى، ال ءماھر بولسا تىكەلەي قالىڭدىققا بەرىلەدى. الايدا، ايەل ادام ءماھردى قالىڭمال رەتىندە قابىلدايمىن دەگەن جاعدايدا، وسى ەكى ۇعىمدى بىرىكتىرۋگە بولادى»، - دەپ جاۋاپ بەردى ءال-فارابي نۇربەكۇلى.
ءماھر قازاق سالتىنا «جالپاق» كەلمەي مە؟
قازاق سالتىندا نەكە قيۋ ءداستۇرى قالاي جۇزەگە اساتىنى تۋرالى ەتنوگراف، بەلگىلى مادەنيەتتانۋشى تاتتىگۇل قارتاەۆا بايانداپ بەردى:
«قازاقتا «ءۇي ىشىنەن ءۇي تىكسە جىلى بولادى» دەگەن ءسوز بار. بۇل كەزىندەگى ءۇي ىشىندە اتا-انانىڭ كوزىنشە قيىلعان نەكەلەرگە قاتىستى ايتىلعان ءسوز. ال قازىرگى قوعام مەشىتكە بارىپ، مولداعا نەكە قيدىرۋدى ادەتكە اينالدىردى. وتباسىلىق قۇندىلىقتىڭ ءمانىن وسىلايشا جوعالتىپ بارا جاتىرمىز. نەكە ۇيدە قيىلعانى دۇرىس. بۇرىنعى سالتىمىزدى قازىر يران قازاقتارى مەن تۇركياداعى قانداستارىمىز ساقتاپ قالىپ وتىر. ياعني، قىزدىڭ ۇيىندە، قىزدىڭ اكەسىنىڭ كوزىنشە اق باتاسىن الىپ وتباسىن قۇرۋ بۇل ەڭ دۇرىس جول. قىزدىڭ ارى-قاراي ءۇبىرلى-ءشۇبىرلى بولۋى وسى اكەسىنىڭ باتاسىنا قاراي جۇرەتىن
دۇنيە»، - دەپ ءتۇسىندىردى ول.
سونداي-اق، ءماھر سۇراۋ ماسەلەسىنە قاتىستى:
«ءماھر دەگەن ءسوز ءبىزدىڭ فولكلورلىق مۇرامىزدا بولعان ەمەس. ءتۇرلى داستاندارىمىز، عاشىقتىق جىرلارىمىز وسى كۇنگە دەيىن جەتتى. بىرەۋىنىڭ بىرنەشە نۇسقاسى بار. بىراق سونىڭ بىرىندە ماھرگە مىنانشا دۇنيە سۇراپتى دەگەنى كەزدەسپەيدى. دەسە دە «قالىڭمال» ۇعىمىن مۇنىمەن شاتاستىرۋعا بولمايدى. قالىڭ مالدى جىگىتتىڭ اكەسى قىزدىڭ اكەسىنە مال قۇنى رەتىندە بەرگەن. ال قالىڭمال كەيىن قىزدىڭ ارتىنان جاساۋ بولىپ قايتقان. قالىڭمال قۇدالار اراسىندا جۇرەتىن بولعاندىقتان ەجەلدە نەكە قيعان مولدالار قىز بەن جىگىت اراسىندا دۇنيە سۇراتپاعان»، - دەپ جاۋاپ بەردى ول.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
