ەفرەيتور ورازوۆتى قۇتقارۋ
كەزىندە اتىراۋ مەن اقتوبەنى دۇبىلتكەن سو ءبىر ۋاقيعاعا دا ەكى قازان (جۇلدىز) ۋاقىت تولىپتى-اۋ.
1944 جىلعى 19-مامىرمەن ەسەپ قىلساق...
سونىڭ الدىندا بىرنەشە كۇن بۇرىن – 3-مامىردىڭ تۇنىندە اتىراۋدىڭ جىلوي اۋدانىنداعى سارقاسقا دەيتىن شۇراتقا ۆەرماحت وبەر-لەيتەنانتى ءاليحان اعاەۆتىڭ باسشىلىعىمەن تۇسكەن نەمىستىڭ «الاش» اگەنتۋرالىق-ديۆەرسيالىق توبى قۋعىنشى نكۆد وتريادى مەن جەرگىلىكتى جاساقشىلاردان جەم وزەنىن، الاتاۋ الابىن بويلاپ قاشىپ، كوزدىڭ سۋى، قانجىعانىڭ تاۋى مەن قاباسانىڭ تاقىرى، قوجابايدىڭ ءتورت كولى دەيتىن جەرلەر ارقىلى اتىراۋدىڭ قىزىل-قوعا اۋدانىنا قاراستى اقشەلەك ەلدى مەكەنىنە تاياپ كەلەدى.
باستا اتىرەتتە 15 ادام بولعان. بىرەۋى دەسانت پاراشيۋتپەن تۇسكەن ءتۇننىڭ ەرتەڭىنە ۇشتى-كۇيدى جوق بولىپ شىعادى. جەمدى ورلەپ كەلە جاتقاندارىندا جانە جەتەۋى ءتۇن قاراڭعىلىعىندا ۇرا كەلە قاشىپ، وزەن جاعالاۋىنداعى قالىڭ قورىسقا تىعىلىپ قالادى دا، بىرنەشە كۇننەن كەيىن اقتوبەنىڭ بايعانين اۋدانىنا قاراستى الاتاۋدىڭ باۋرايىنداعى ءشيلىساي ماڭىندا توسقاۋىل قۇرىپ جاتقان چەكيستەر اتىرەتىنە وزدەرى كەلىپ بەرىلەدى.
قالعان پاراشيۋتشىلەر – اعاەۆ ءاليحان، لاقاپ اتى «يرانوۆ اعاي»، توپ كومانديرى; دوشانوۆ زۇلقايىر، لاقاپ اتى «زاكيروۆ زۇلقايىر»، نەمىس ارمياسىنىڭ فەلدفەبەلى، اتىرەت راديوستانساسىنىڭ باستىعى; بيسەناليەۆ باقي، ۋنتەر-وفيتسەر، راديست; «باتاشەۆ بالقاش» – «باتاشوۆ قامقور» (ەكەۋى دە لاقاپ اتى), ۋنتەر-وفيتسەر، توپ دارىگەرى; مۇحامەديەۆ احمەت («العىروۆ احمەت»، «العىروۆ ءمىر»), ۋنتەر-وفيتسەر، راديست; «دىنىشەۆ» مۇحامبەت، ۋنتەر-وفيتسەر جانە ورازوۆ ساتماعامبەت («مۇحاممەدوۆ»), بارلىعى جەتى ادام، 18-مامىر كۇنى ەرتەمەن قونعان جەرلەرى – قاباسا تاقىرىنان اتتانىپ، كاپىرمولا – اققۇدىق – مۇنايلىجال – اسەمكول – بۋراكول ارقىلى گۋرەۆ – ورسك مۇناي قۇبىرىنان ءوتىپ بارىپ، تەرەڭساي دەگەن جەردە ات شالدىرادى. شامامەن تۇسكە تاياۋ ۋاقىت. وسى جەردە پاراشيۋتشىلەر ەكىگە بولىنەدى: بەسەۋى جىرمانىڭ سايىن قۋالاپ وتىرىپ، اقشەلەك جازىعىنا جەتەدى، – ول كەزدەگى اتاقپەن مولوتوۆ اتىنداعى كولحوز پەرمىسى، – سوندا قونىپ، ەرتەسىنە ءبىر قۇناجىندى سويعىزىپ، ەتىنىڭ جارتىسىن ءپىسىرتىپ، جارتىسىن شيكىلەي سالىپ الىپ كەتەدى. جىرما – قوستومپەك – قويلىباي توبە – مۇزبەل – شۇقىربوگەت – اقبوگەت مارشرۋتىمەن ءجۇرىپ، №3 مۇناي ايداۋ ستانساسى تۇرعان توسقۇدىق اۋىلىنىڭ باتىس بەتىندەگى جانتەرەكتىڭ سايى دەيتىن تەرەڭ جىراقانىڭ اڭعارىنا جەتىپ بەكىنەدى.
دەسانتتىڭ تەرەڭسايدا نەگە كەنەت ەكىگە بولىنگەنى جايىندا جارىتىمدى دەرەك جوق. جانتەرەكسايعا جەتىپ بەكىنگەن بەس دەسانتشى سول 19 مامىردا، ەكىنتى كەزىندە سانى مول نكۆد اتىرەتىمەن اراداعى تەڭ ەمەس ۇرىس ۇستىندە تولىقتاي جويىلادى. ال قاۋىپسىزدىك ورگاندارى بەرگەن سول رەسمي مالىمەتتەردە جانتەرەكسايداعى شايقاس كەزىندە ا.مۇحامەديەۆ پەن س.ورازوۆتىڭ ءتۇن قاراڭعىلىعىن جامىلىپ قۇتىلىپ كەتكەندەرى ايتىلادى. بۇل – جاڭساق دەرەك، سەبەبى جانتەرەكسايداعى ۋاقيعا ءتۇس قايتا ساعات 4-ءتىڭ شاماسىندا باستالىپ، ءبىر ساعاتتان كەيىن، ياعني ىمىرت ۇيىرىلمەي تۇرىپ تىنعان. كوپ بولسا كەشكى الاكوبەڭ.
ەندى ءبىر دەرەككوزگە ايتقىزساڭىز، اعاەۆ ەكى ءپاراشيۋتشىنى گۋرەۆتە تۇراتىن كوكپاەۆ دەگەندى (بۇرىن تۇسىرىلگەن نەمىس اگەنتى) ىزدەپ تاۋىپ، سونىڭ راتسياسىن پايدالانىپ، گەرمان بارلاۋ ورىندارىمەن بايلانىس ورناتۋعا جۇمساعان-مىس. چەكيستەردىڭ جانە ءبىر «اڭىزى» – ەكەۋى اعاەۆ توبىنان قاشىپ كەتىپتى دەگەن ءسوز دە شىندىققا ساي كەلمەيدى، نەگە دەسەڭىز، بەس دەسانتشى اقشەلەكتەگى مال پەرمىگە كەپ قوناعا جاتقاندارىندا، كەشە كۇندىز احمەت پەن ساتماعامبەتتى تەرەڭسايدا بوساتىپ قويا بەرگەندەرىن ايتقان. مۇنى بىزگە الگى اڭگىمەنى اۋىل ادامدارىنان ەستىگەن اقشەلەك تۇرعىنى سەرىك قۇلشىقوۆ 2013 جىلدىڭ جازىندا «اعاەۆتىڭ» ىزىمەن ەكسپەديتسيا جاساعانىمىزدا اڭگىمەلەپ بەرگەن ەدى. «اعاەۆ ەكەۋىن نەگە ەركىنە جىبەرگەن؟» دەگەنىمىزدە سەرىك تاعى دا ۇلكەندەردەن ەستىگەنىن العا تارتتى: «اعاەۆ ەكەۋىن قۇتقارىپ قالماقشى بولىپتى، ويتكەنى ولار دەسانتتاعى ەڭ جاسى ەكەن».
احمەت پەن ساتماعامبەتتىڭ ەنەسىنەن ايىرعان قوزىداي، نەگىزگى توپتان بولەك كەتۋىنىڭ وسى، سوڭعى سەبەبى قيسىنعا سىيادى: شىنىندا دا، ول كۇندە احمەت مۇحامەديەۆتىڭ جاسى 25-تە، ال ساتماعامبەت ورازوۆتىڭ جاسى 22-دە ەكەن (بەريانىڭ ستالين مەن مولوتوۆقا جازباسىندا ورازوۆتىڭ تۋعان جىلى 1912 جىل دەپ، ءبىر تسيفرى قاتە كورسەتىلگەن، اۋىلداستارىنىڭ ايتۋىنشا، ول كەزدە ساتماعامبەت ءالى ۇيلەنە قويماعان جاس جىگىت ەكەن).
گولليۆۋدتىڭ «قاتارداعى جاۋىنگەر راياندى قۇتقارۋ» دەيتىن ءفيلمىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. ستيۆەن سپيلبەرگ بولعان ۋاقيعانىڭ جەلىسىمەن تۇسىرگەن: 1944 جىلعى نورماند وپەراتسياسى كەزىندە امەريكان ارمياسىنداعى اعايىندى بەس جاۋىنگەر – سالليۆاندار ءبىر مەزگىلدە مۇردەم كەتكەننەن كەيىن اسكەري باسشىلىق اعايىندى، باۋىر جاۋىنگەرلەردى ءبىر جەرگە توپتاماي، ءارتۇرلى بولىمشەلەرگە ءبولىپ جىبەرۋ، ولاردىڭ سوڭعى ءتىرى قالعانىن ەلگە قايتارۋ جونىندە شەشىم قابىلدايدى، الگى شەشىم نيلاند ەسىمدى اعايىندى جىگىتتەردىڭ ۇشەۋى قازا تاپقاننان كەيىن ءتورتىنشىسىن امان قالۋ بويىنشا جۇزەگە اسىرىلعان دەلىنەدى. سپيلبەرگ وسى ۋاقيعانى ماعىنالىق جۇكتەمەمەن كۇشەيتكەن ەكەن. شىنىندا دا فيلمدە ەكپىن مەن اكتسەنت بارىنشا ءدال تۇسىرىلگەن: گەنەرال-قولباسى دجوردج مارشالل باستاعان جوعارى شەندى امەريكان وفيتسەرلەرى قاتارداعى جاي سولداتقا ايرىقشا مەيىرباندىلىقپەن قاراپ جانە ءۇش بالاسىنان بىردەي ايىرىلعان انانىڭ سوڭعى تۇياعىن جوعالتقانى جايلى حابار العان كەزدە جۇرەگى شىداماۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرە كەلىپ، قاتارداعى جاۋىنگەر دجەيمس فرەنسيس راياندى نورمانديا مايدانىنىڭ قانقاسابىنان الىپ شىعۋ جونىندە شەشىم قابىلدايدى. بۇيرىقتى ورىنداۋ تاجىريبەلى كاپيتان دجون ميللەر باستاعان رەيندجەرلەرگە تاپسىرىلادى. سوعىستىڭ قىم-قۋىتىندا جۇرگەن قولباسىلاردىڭ قايداعى ءبىر قاتارداعى جاۋىنگەردىڭ تاعدىرىنا مازاسىزدانعان جينالىسىن كوزگە ەلەستەتۋ، ارينە قيىن، ايتسە دە الگى كورىنىستىڭ كورەرمەنگە اسەرى سۇراپىل. فيلمنەن الار ەكىنشى ساباق – ىزگى ادامداردىڭ ىزگى ماقسات جولىندا بىرىگۋى. وسى ورايدا الدىندا وزىنە بەرىلگەن بۇيرىقتى عانا ورىنداپ، راياندى امان الىپ شىعۋ ارقىلى ۇيىنە امان-ەسەن قايتۋىنا ىشتەي مورالدىق قاقىلىق يەلەنگىسى كەلگەن كاپيتان ميللەر ەڭ سوڭىندا ءوزىنىڭ كوماندير رەتىندە اينالاسىندا بولىپ جاتقاننىڭ بارلىعىنا دا جاۋاپتى ەكەندىگى جونىندە ويعا كەلەدى. «ءولىم الەتى تاقاعان سايىن ادامدار دا تازارا تۇسەدى» – ءفيلمدى تۇسىرۋشىلەردىڭ ءبىر ويى وسىنداي. ال لەيتموتيۆى – ءتىرى قالعانداردىڭ قازا تاپقان جانداردىڭ رۋحىنا لايىق ءومىر سۇرە ءبىلۋى.
كوردىڭىز بە، سپيلبەرگ ءبىر عانا مايدان جاعدايىنان تۇتاس عاقليا تۋىنداتقان! عاجابى سول، قۇتقارىلعان رايان تۋرالى كينولەنتانىڭ ۋاقيعاسى شىنايى ومىردە بولعان-بولماعانىن قازىردە ەشكىم تۇستەپ ايتا الماي وتىر – ءسىرا، سپيلبەرگ جوعارىداعى اسكەري باسشىلىقتىڭ بۇيرىعىن كوركەمدىك جاعىنان جەتتىكتىرىپ، سيۋجەتتى ويدان قۇراستىرعان بولۋى كەرەك دەگەن پىكىر بار. ءبىر قىزىعى، تاريحتاعى نورماند اسكەري وپەراتسياسى مەن اعاەۆ وقيعاسى مەرزىم جاعىنان ءوزارا شاپپا-شاپ: سوڭعىسى 1944-ءتىڭ مامىرىندا، الدىڭعىسى ماۋسىم ايىندا ورىن العان; رايان دا دەسانت – جاۋ تىلىنا تۇسكەن اۋە-دەسانت اسكەرىنىڭ ءپاراشيۋتشىسى; ەكەۋىنىڭ ايىرماسى – رايان ۋاقيعاسىنىڭ ومىردە ورىن العانى انىق ەمەس، ال اعاەۆتىڭ جانە ونىڭ جولداستارىنىڭ ءوز ىشتەرىندەگى ەكى جاستى ءولىم قاتەرىنەن قۇتقارماق بولىپ بوساتىپ قويا بەرگەندەرى ومىردە انىق بولعان نارسە. ا بىراق بىزدە وسى وقيعانىڭ سۇيەگىنەن شىعارىپ، Saving Private Ryan ءتارىزدى الەمگە اتى كەتكەن ەپيكالىق اسكەري دراما تۇسىرىلمەدى. تۇسىرىلسە، «راياننان» دا شىنايى، كۇشتى ەكشن شىعار ەدى-اۋ...
تەرەڭسايدا، اقىرعى قوشتاسار، ارىزداسار حالدە ۇلكەندەر كىشىلەرگە نە ايتتى ەكەن دەپ ويلايسىڭ. ءوزىڭ ءداپ سولار سياقتى جاعدايعا دۋشار بولماعان سوڭ – اجال جاستىعىنا باس قويىپ كورمەگەننەن كەيىن بولجاپ ايتقان ءسوزدىڭ ءبارى بەكەر. سوندا-داعى مۇندايدا باسقا الدىمەن كەلەر وي – ءاداميزاتتىڭ ءبىر-بىرىنە كومەك بەرىپ، قول ۇشىن سوزۋى دۇنيە جاراتىلىپ، سۋ اققالى بەرى قالماي كەلە جاتقاندىعى. عىلىمعا ايتقىزساڭىز، ادامدار ءبىرىن ءبىرى وزدىگىنەن، رەفلەكتورلى تۇردە، ياعني ەركىنەن تىس، سۇرسانامەن قۇتقارادى ەكەن. بۇل باعزىدا، جەر بەتىن مۇز باسىپ، ۇسىك العاندا ادامدار توبىنىڭ ءوزارا جاردەمدەسۋىنەن قالعان تاۋسىنشاق دوعال تۇيسىك كورىنەدى. كوكتەمدە قاڭقىلداپ ۇشقان قازداردىڭ ارەكەت-قيمىلىن باقىلاعان ورنيتولوگ عالىمدار مىناداي ءبىر قىزىق جاعدايدى، قازداردىڭ امىسە توپتانىپ، ءبىرىن-ءبىرى دەمەپ، قولداپ ۇشاتىنىن بايقاعان. ەگەر ۇيىردەگى الدەقانداي قاز اۋرۋ نە جاراقات سالدارىنان ۇشا الماي قالسا، ەكى قاز ءبولىنىپ كەلىپ، قاجەت كەزدە كومەك بەرۋ ءۇشىن سوڭىنان ەرىپ وتىرادى ەكەن. اۋرۋ قازدىڭ جاعدايى دۇرىستالعانشا، نە جەرگە قۇلاپ ولگەنشە جانىندا بولىپ، ودان ءارى ساپارلارىن جالعاستىرادى، نەمەسە وزگە ءبىر ۇيىرگە قوسىلىپ، ءوز توبىن قۋىپ جەتەدى. «ادام بالاسى كەيدە ءوزىنىڭ عانا ەمەس، وزگەنىڭ دە پەرزەنتى ءۇشىن جانىن پيدا ەتۋگە دايار تۇراتىن حايۋاننىڭ ىلۋدە بىرەۋى، ال بىراق ادام ءدال الگى قازدارداي عاقىل يەسى، اقىل يەسى بولعان بولسا ءبىر-بىرىنە قيىن كەزدە عانا باسسۇيەۋ بولىپ قويماي، ءدىرماندى، كۇشتى كەزدەرىندە دە ءوزارا قولداۋ كورسەتكەن بولار ەدى-اۋ»، – دەگەن وي ايتادى وسى ورايدا ساراپشىلار. شىنىندا دا، الەم تاريحىن قاراپ وتىرساڭىز، ادام بالاسى تراگەديالى اقىرعى ساتتە وزىنەن بۇرىن وزگەنى قۇتقارعان وقيعا از ەمەس، مىسالى، «تيتانيك» سۋعا باتا باستاعان كەزدە ميلليونەر دجون دجەيكاب استور IV قۇتقارۋ قايىعىنداعى ورنىن ەكى بالاعا بەرىپ، ءوزى كەمەدە قالعان. ءوزى مۇنى «مورالدىق تۇرعىدان دۇرىس ىستەدىم» دەپ ەسەپتەگەن. ياعني، ەرتەڭ كۇننىڭ كوزىنە تۋرا قاراپ ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن قابىلدانعان شەشىم، كىسىنىڭ جان جومارتتىعى ومىرىنەن الدەقايدا باعالى دەيتىن تۇسىنىك. الەمدىك ادەبيەتتە دە الگىندەي وقيعالار از سۋرەتتەلمەگەن. حەمەنگۋەيدىڭ «شال مەن تەڭىزىن»، ايتماتوۆتىڭ «تەڭىز جاعالاي جۇگىرگەن تارعىل توبەتىندەگى» مىلگۋن بالاعا قايىقتاعى جالعىز تورسىق سۋدى كوبىرەك قالدىرىپ وتىراتىن ورگان قارتتى ايتساق تا بولادى. بۇل جەردە مىلگۋن بالا – بولاشاق، ورگانداردىڭ جالعاسى. بىراق، وسىلاردىڭ بارلىعى دا باسقا ءىس تۇسكەن قيراكەزىك، قيىن جاعدايدا بەلگى بەرەتىن پسيحولوگيالىق-گۋمانيستىك ءحال، ال ادامدار بىردەي اۋىر جاعدايعا تۇسپەي تۇرىپ، جوعارىداعى قازدارشا كۇشتى كەزىندە السىزگە كومەكتەسپەۋى نەشىك؟ مىنە، وسى جەردە قازاق قوعامىنىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭىندە، XX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا ايقىن كورىنگەن ايرىقشا ءبىر قۇبىلىستى – ياعني زاماننىڭ تىنىش كەزىندە ۇلكەننىڭ كىشىگە ۇزدىكسىز (پەرمانەنتتى) كومەك بەرۋلەرىن ايتا كەتەيىك.
سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ عاني مۇراتباەۆتى، اۋەلبەك قوڭىراتباەۆتى، شامعالي سارىباەۆتى وقۋعا ءتۇسىرىپ، تاربيەلەنگەنى. سوڭىرا عانيدىڭ ءوزى دە وتەباي تۇرمانجانوۆ، نۇرتاس وڭداسىنوۆ، بەيسەنباي كەنجەباەۆ سىندى ءبىر توپ جاستى وقىتىپ-توقىتىپ، ادام قىلعانى... ساكەن سەيفۋلليننىڭ ورىنبوردا سابەڭ مەن عابەڭدى ۇيىنە جاتقىزىپ، وقىتقانى... ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ سەمەيدە شاكەن ايمانوۆتى كورىپ، الماتىعا الىپ كەلگەنى... سابەڭ، عابەڭدەردىڭ 37-ءنىڭ قىتىمىرى قاقاپ تۇرعاندا بەيىمبەتتىڭ قىزى عاليانى مەدينستيتۋتقا تۇسىرگەنى... ۇلكەندەر ويى ۇشقىر، ءتىلى ۇشكىر جاس ادامداردىڭ بوتەكەسىندە بىردەڭە بارىن ءجىتى اڭعارىپ، بولاشاعىنا داڭعىل جول اشقان مۇنداي مىسالدار ۇلتتىق تاريحىمىزدا جەتىپ ارتىلادى. تىنىش كەزدە، امان-ساۋ، باقۋات شاقتاعى وسى قالىپتارىن سوڭىرا ءولىم تۇزاعىن كۇتىپ وتىرعاندارىندا دا جوعالتپاعان. احاڭنىڭ (احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ) 1932 جىلى الماتى اباقتىسىندا مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءالىمحان ەرمەكوۆكە، تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ نكۆد تۇرمەسىندە شاھزادا شونانوۆاعا، احمەت مامەتوۆتىڭ تۇرمەدە ايتجان بۋتينگە ايتقان سوزدەرىنىڭ قۇيار ارناسى بىرەۋ بولىپتى: «بىزگە بۇل جەردەن ەندى شىعۋ جوق. سەندەر، جاستار، امان قالۋدىڭ جايىن ويلاڭدار. ول ءۇشىن كىنانى بىزگە اۋدارىپ، ءوز باستارىڭدى اراشالاڭدار». ادام بالاسى وزگەنىڭ پەرزەنتى ءۇشىن دە جانىن پيدا ەتە الاتىن قۇدايدىڭ عاجايىبى دەگەن جوعارىداعى پىكىرىمىزدىڭ شىندىعى وسى جەردە اشىلادى جانە وسى ورايدا، – ەگەر قاتەلەسسەم كەشىرىم سۇرايمىن، – وزگە حالىقتاردىڭ تاريحىندا ىلگەرىدەگىدەي وقيعالار بولدى دەگەندى الدەنەگە وقىماپپىن دا، ەستىمەپپىن دە. مۇنىڭ ءبىرىنشى سەبەبى، وركەنيەتتى الەمنىڭ ءوزارا ماتەريالدىق تا، رۋحاني دا يگىلىك تەڭدەي بولىنەتىن، بىرىنە ءبىرى كومەكتەسپەسە ءومىر سۇرە المايتىن رۋلىق قوعامنان ەرتەرەك قول ءۇزىپ كەتۋىنەن بە دەيمىز. ايتپەسە سول باتىستىڭ وكىلى كۋندەرا «جاستاردى اۋەيىلەندىرگەنىڭ – ەرتەڭگى كور قازۋشىلارىڭمەن اۋەيىلەنگەنىڭ» دەپ ايتپاس ەدى. ەكىنشىدەن، ازاتتىق الۋ، ەركىندىككە جەتۋ يدەياسىن تاڭداعان الاششىلدار سونىمەن بىرگە ونىڭ سالماعى قورعاسىنداي جاۋاپكەرشىلىگى دە بولاتىنىن جاقسى بىلگەن. «بالاپاننان باۋ تاعىپ، تالپىنتىپ قولدا وسىرگەن، جاستارعا سەنەمىن» دەي وتىرىپ، جاستاردىڭ ەرتەڭگى تاعدىرىنا وزدەرىن جاۋاپتى ساناعان.
بۇگىندە «اعاەۆ» دەسەڭ، «جانىن جالداعان جالداپ» دەگەن ءسوز سىرانىڭ شولمەگىنە جاپسىرىلعان قاعاز سياقتى تىركەسە كەتەتىن بولدى. قيت ەتسە «ساتقىن» تابراسىن ءىلىپ تاستايتىن ءبىزدىڭ قوعامداعى وسى ءبىر قاسپاق ادەت، قاساڭ شتامپ تاريحقا «ءاليحان اعاەۆ» دەيتىن اتپەن ەنگەن ءامىرحان تىلەۋماعامبەتوۆتىڭ شىن بەت-بەينەسىن كوپشىلىكتەن كولەگەيلەپ، كورسەتپەي كەلەدى. ال قولدا بار دەرەك، ازىن-شوعىن ەستەلىكتەرگە قاراساڭىز، تاريحي تىلەۋماعامبەتوۆ ايتىلىپ-جازىلىپ جۇرگەننەن مۇلدە باسقا ادام. البەتتە، اسكەري كىسى بولعان سوڭ ءسىلتىلى، ءتىپتى مىنەزسىز بولۋى مۇمكىن، كەي ساتتە ورايسىز قاتالدىق تا كورسەتىپ قالعان شىعار. دەسە دە، پەندەشىلىك ىستەرىن ۇلتىنا دەگەن رياسىز سەزىمدەرى جوققا شىعاراتىن تۇلعالار بولادى عوي، مەن ءامىرحاندى سونداي تۇلعالىق دارەجەسىنە جەتىسكەن ازامات دەپ بىلەمىن. بۇل رەتتە ونىمەن گەرمانيادا جۇزدەسىپ، داستارقانداس بولىپ، اڭگىمەسىن تىڭداي قالعان عايپەن بەيىسوۆتىڭ ەستەلىگى كوپ نارسەنى اڭعارتار ەدى. ومىردە ءمىنشىل ەمەس، سىنشىل كىسىنى كورەمىز عايپەكەڭنىڭ ول ەستەلىگىنەن. بىرەۋدى مىنەپ، كەكەتىپ، نە ودان بەت بۇرىپ، سىرت اينالمايتىن، ومىرگە، اينالاسىنا وي توقتاتىپ، سىن كوزىمەن قاراپ وتىراتىن جاننىڭ قالىبى. قىسقا عانا وتىرىستا دالالىق قالپىن بۇزبايدى، وتكىر وي، ءسىلتىلى ءسوزدى كەسەك-كەسەك، تۇيدەك-تۇيدەگىمەن تاستايدى. سۇسىمەن ايبىندىرىپ وتىرىپ، اتالى ءسوز ايتاتىن، كوشەلى وي ساباقتايتىن، ءتىپتى دەسە بىرەۋگە باس ءيدىرىپ، بىرەۋگە جەر ءبۇيدىرىپ، تۇتاسىمەن قۋسىرىپ، توگىلتە ايتار باياعىنىڭ بيلەرىنىڭ ماشىعى. ءبىر سوزدەن ءولىپ، ءبىر سوزبەن تىرىلگەن، قازاقتىڭ اقۋىز ءسوز مەكتەبىنىڭ مارجانىن تەرەڭنەن تەرىپ، تايىزدان سۇزگەن بيعازى.
سونىمەن بىرگە ءامىرحان – ءوز تۇسىنداعى الاش قايراتكەرلەرىن جاقسى بىلگەن. بىرقاتارىمەن مەكتەپتە، سوسىن كۋرستا، ينستيتۋتتا وقىپ جۇرگەنىندە ديدارلاسقان، نە سولاردىڭ الدىن كورگەن حالىق مۇعالىمدەرىنەن ءبىلىم تياناقتاعان. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «اققان ارىقتان سۋ اعادى» دەمەكشى، كەشەگى كەتپەنتۇياق ارىستارىمىزدىڭ سارقىتى. نەمىس جەرىندە جاساقتاعان اتىرەتىن «الاش» اتىقتىرعانى، ال وزىنە وپەراتيۆتىك ات رەتىندە «ءاليحان» ەسىمىن تاڭداعانى دا سودان. «جان قالسا بولدى» دەپ يتاياقتان سارى سۋ ءىشىپ، بيلىكتىڭ جەمدورباسىن باستارىنا ءىلىپ العان تۇقىمداردىڭ تۇقىمىنان ەمەس، الاششىلداردان كوپ قاسيەتتەردى ءتان العان. مىسالى، ايتىلعان ءسوز، بەرىلگەن انتقا ادالدىقتى ساقتاۋى. اترەت سۇزىلە كەلە ەكشەلىپ قالعان جەتى دەسانتشى قاندارى بولەك بولعانىمەن، ءبىر قولدىڭ سالاسىنداي، ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي ءارى مۇراتتاس، ءارى تۋىس ەدى. بىرگە تۋعانداردىڭ ءوزى تاۋىق ەكى شاقىرعانشا ءبىرىن-ءبىرى ءۇش ساتىپ جاتادى قازىردە، ال بۇل جەتەۋى دەسانت بولىپ تۇسكەن سارقاسقانىڭ مولاسىندا قۇران قۇشاقتاپ، وزدەرى تاعدىردىڭ ايداۋىمەن قۇرعان وتباسىن ساتپاي، ءبىر توبەدە قۇشاقتاسىپ جاتىپ ولۋگە سەرتتەسكەن جانە سول سەرتتەرىندە تۇرعان دا. سول ۋاعدامەن تەرەڭسايعا جەتكەندە، ەرتەڭ اجال ساعاتى انىق سوعاتىنىن بىلگەن بەس اعا شاقپاق تاستاي ەكى ىنىلەرىن كوپە-كورىنەۋ ولىمگە قيماي، «امان قالاتىن جاقتارىڭدى ويلاڭدار» دەگەن. سودان ون ەكى جىل بۇرىنعى احاڭنىڭ، جەتى جىل ىلگەرىدەگى تەمىربەكتىڭ، احمەتتىڭ قىلعانىن قىلعان. ولاردىڭ ويتكەنىن ءبىلدى دەيمىسىڭ بەسەۋى؟! جوق، ارينە. بۇل – تاربيەمەن، سانامەن، جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋمەن كەلەتىن نارسە. حالىقتىق پەداگوگيكا. كاتەكى زەرگەرلەر ەڭ كىشكەنە اسىل تاستى ەڭ تاجىريبەسىز ۇيرەنۋشىسىنە ەكىگە بولگىزەدى ەكەن، سەبەبى كورمەدىك شاكىرتتىڭ قولى تاس كەسكەندە ەش دىرىلدەمەيدى، الگى تاستىڭ قۇنىن بىلمەگەندىكتەن. جاس ادام دا سول سياقتى – ءومىردىڭ قادىرىن بىلمەيدى. مۇندايدا وعان ايتۋ، تاپتاپ ءتۇسىندىرۋ، ءجون سىلتەپ، باعىت بەرۋ ءجون. ەلىنىڭ، حالقىنىڭ بولاشاعىنا ءۇمىت ارتقاندىقتان كەسىمدى ناق شەشىم قابىلدار ءسات تە وسى. «الاش» دەپ ءجۇز ايتىپ، قىشقىرعاننان سولار بولىپ ءبىر ءىس تىندىرۋ. اقىرعى ىستەرىن، سوڭعى جاقسىلىعىن ۇلبىرەگەن ۇمىتكە وراپ تۇرىپ جاساۋ. قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىك يدەياسىندا ءۇزىلىس بولدى دەپ كىم ايتتى سىزگە؟! جوق، الاش يدەياسى – پەرمانەنتتى يدەيا، وندا ۇزىك تە، ءۇزىلىس تە بولماعان. سونىڭ ءبىر ءتىلسىز كۋاسى – بۇگىندە ۇمىتىلعان، ەل جادىنان وشىرىلگەن تەرەڭساي باسىنداعى ۋاقيعا. ءيا، ءيا، ءدال وسىلاي – وقيعا (سلۋچاي) ەمەس، باس ارىپپەن جازىلار ۋاقيعا (سوبىتيە).
بىراق بۇگىنگى ءبىز سول تەرەڭسايدىڭ، سول جانتەرەكسايدىڭ قادىرىنە جەتىپ ءجۇرمىز بە؟ اسپاننان بەلگىسىز بوپ تۇسكەن بەسەۋ ءبىر وق اتپاستان، ءبىر گرامم قان شىعارماستان، ەسىكتى قايتىپ اشىلماستاي ەتىپ قاتتى سەرىپپەستەن كەتە باردى. انتقا دا، يدەياعا دا، دوستىققا دا ادالدىقتارىن ساقتاپ، ءوزىن تاسقا سوعىپ ولەتىن قىران سياقتى ولىمدەرىن دە ۇلگى ەتىپ، قيادا قازالاندى. سوڭىنداعى ءناسىل-نەسىبىنە، مىنا بىزدەرگە بىلگەنىمىزشە ءومىر كەشۋىمىزدى ەنشى ەتىپ قالدىرىپ، جارىق دۇنيەدەن جۇزدەرىن ءۇيىردى. مىنە، سودان بەرى سول بىلگەنىمىزشە ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز. بۇرىنعىمىزدان دا بەتەر بولشەكتەنىپ، جاڭقالانىپ. قارا تۇياعىمىزدان جان كەتكەنشە ءبىر جەرگە قادالىپ، سەنەرى جوق جاستارعا جول بەرمەي. سۇيسىنەرى قالماعان كەيىنگىلەر ءوز كەزەگىندە الدىڭعىلاردى بەتكە سوعىپ.
1944-ءتىڭ مامىرىندا جانتەرەكسايدا ءوز قازاعىن جۋساتىپ سالعانداردىڭ ۇرپاعى تاريح جۇزىنەن جوعالماي قازاقتىڭ كورەر قۇقايى جوعالمايتىن شىعار...
* * *
احمەت مۇحامەديەۆ پەن ساتماعامبەت ورازوۆتىڭ تەرەڭسايدا ەكىگە ايىرىلعاننان كەيىنگى سايد-ستەپى جايلى ءسوز ارنەكي.
رەسپۋبليكا قاۋىپسىزدىك ورگاندارى باسشىلىعىنىڭ ماسكەۋگە جولداعان حابارلاماسىندا بۇل ەكى ءپاراشيۋتشىنى 24 مامىردا ماقات اۋدانى اۋماعىندا، قاينار وزەنى ماڭىندا جەدەل قيمىل توبى ۇستاعانى ايتىلعان. بەلگىلى «ۇلكەن تۇركىستاننىڭ كۇيرەۋى» كىتابى بويىنشا ەكەۋى ماقات اۋداندىق نكۆد بولىمىنە وزدەرى كەلىپ بەرىلگەن. ەندى ءبىر دەرەكتە مۇناي ايداۋ ستانساسىنداعى ۆوحر (اسكەريلەندىرىلگەن كۇزەت) ەكەۋىن كورشى اۋىلدا تىعىلىپ جاتقان جەرىنەن قولعا تۇسىرەدى. 2000-شى جىلدارى اتىراۋلىق ءبىر جۋرناليسكە ينتەرۆيۋ بەرگەن وقيعا كۋاگەرى تۇرعان ماتەنوۆانىڭ (توسقۇدىق اۋىلىنىڭ تۇرعىنى، س.ورازوۆتىڭ قۇرداسى) ايتۋىنشا دا ەكى قاشقىن اۋىل سىرتىندا جاتقان جەرىندە تۇتقىندالعان. جوعارىداعى سەرىك قۇلشىقوۆتىڭ بىزگە ايتقان اڭگىمەسى بويىنشا دا ەكەۋى تەرەڭسايدا ءبولىنىپ كەتكەننەن كەيىن بۋراكول، بەيسەنقارا دەگەن جەرلەرمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، مايبوگەت ارقىلى قاينار وزەنىنىڭ تۇستىگىندەگى اقشي قولاتىنا كەلىپ جاتادى. ول كۇندە وندا مال باعاتىن قوس تۇرعان. جوعارىدا «كورشى اۋىل» دەپ جۇرگەندەرى سول مال بولىمشە. ەكەۋىنىڭ بۇل جەرگە كەلگەن سەبەبى، توسقۇدىق – ساتماعامبەت ورازوۆ تۋىپ-وسكەن اۋىل، اكەسى وراز ەسەنعاليەۆ دەگەن. وسىندا ول سوعىسقا دەيىن حات تاسۋشى بولىپ ىستەگەن. سوندا جاتىپ ەكەۋى باقتاشى ارقىلى توسقۇدىققا حابار سالادى. «اۋىلدى ساعىندىق، بارايىق دەسەك ءۇي ماڭىندا ميليتسيا (ساقشى) ءجۇر، بىزدەن قاۋىپ تە جوق، زيان دا كەلمەيدى، مۇمكىن بولسا ءبىزدى وسى جەردەن تۇتقىنداپ الىپ كەتسىن» دەيدى. بىراق توسقۇدىقتا وتىرعان چەكيستىك جەدەل توپتىڭ باسشىلىعى بۇعان سەنبەي، اقىرى اۋىل ادامدارىنىڭ ۇگىتتەۋىمەن ساتماعامبەتتىڭ شەشەسى ايعانانى جىبەرەدى.
ەش قارسىلىقسىز بەرىلگەن پاراشيۋتشىلەردى ۆوحر جاساقشىلارى ستانسا باسىنا اكەلىپ، سارايعا قاماپ تاستايدى. ۇزاماي كونۆويمەن ماقات اۋدانىنىڭ ورتالىعى دوسسورعا جەتكىزىپ، سول جەردە وپريچيننيكتەر ەكەۋىنە «شمون» جاساپ، بويلارىنان تابىلعان قۇرال-جابدىق، اقشانى تىزىمدەپ، ودان ءارى گۋرەۆكە اكەتەدى. احمەت مۇحامەديەۆ قولىنىڭ كوزى بار راديست ەكەن، اعاەۆ وعان سەنگەنى سونشا، ادەتتە توپ كومانديرى عانا ءبىلۋى ءتيىس ۇلكەن كەستەنىڭ ايرىقشا كودىن دا قولىنا بەرىپ قويىپتى، سول سەبەپتى ورىنبورداعى وڭتۇستىك-شىعىس اسكەري وكرۋگىنىڭ اسكەري قارسى بارلاۋ قىزمەتى – سمەرش مۇحامەديەۆتى نەمىستەرمەن اراداعى راديوويىنعا پايدالانعان. سودان كەيىنگى تاعدىرى بەلگىسىز.
احمەد مۇحامەديەۆتىڭ (مۇحامەدوۆ، مۇقاتوۆ دەپ تە جازىلادى) ناقتى كىم ەكەنىن انىقتاۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى. بەريا حابارلاماسىندا باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ءىلبىشىن (بۇرىنعى تايپاق، قازىرگى اقجايىق) اۋدانىنان ەكەنى ايتىلعان. بىزدىڭشە، وسى وڭىردەن شىققان العاشقى دارىگەردىڭ ءبىرى، باتىس الاش-وردا قايراتكەرى باقتىعالي بەيسەنوۆتىڭ ۇلكەن ۇلى ماحمۋد بەيسەنوۆ بولۋى ابدەن مۇمكىن. ماحمۋدوۆ، مۇحامەديەۆ دەگەن وپەراتيۆتىك نىسپىسىنا جانە سوعىسقا دەيىن ساراتوۆتا جوعارى تەحنيكالىق ءبىلىم الۋىنا قاراعاندا. بۇل، ارينە، بولجام عانا.
ال ساتماعامبەت ورازوۆ (چەكيستىك قۇجاتتاردا اسكەري شەنى ايتىلماعان، بىراق ابۆەردىڭ ارنايى دايارلىق مەكتەبىنەن قاتارداعى جاۋىنگەر شىقپايتىنىن ەسكەرسەك، ەفرەيتور نە وبەر-ەفرەيتور بولۋى ابدەن مۇمكىن) باياعى قامىس اراسىنا تىعىلىپ قالىپ، ءشيلىسايدا جەدەل توپقا بەرىلەتىن ليۋككەنۆالدەلىك «پلەنگە تۇسكىش» جەتەۋمەن بىرگە الماتىعا اكەتىلگەن. كۇزدە بۇل توپتان ءتورت ءپاراشيۋتشى اتىلدى، ال قالعان تورتەۋى جونىندە مالىمەت جوق. ءسىرا، ارقايسىسىنا 25 جىلدى باسىپ، كولىماعا «پروپيسكا» جاساپ بەرگەن. ايتەۋىر، ساتماعامبەت سول كەتكەننەن توسقۇدىققا ورالماعان.
تەرەڭسايدىڭ جىلعاسىندا تۇرىپ اعاەۆ وزدەرىنىڭ قۇنسىز كەتىپ، سۇيەكتەرىنە قىنا بىتەتىنىن بىلگەنىمەن، ەكى جاستىڭ عۇمىرىن كوپ بولسا بىرنەشە جىلعا عانا ۇزارتقانىن، ەلىنىڭ ءوزى مۇرات تۇتقان كەلەشەگى قاناتىنان سىنعانىن، مۇحتار اقىندى وزگەرتىڭكىرەپ ايتساق، ون تورتتەن جەتىنى الساڭ ەشتەڭە دە قالمايتىنىن ءسىرا سەزدى مە ەكەن؟!
بۇگىن قازاق تاريحىنداعى كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن قارالى بەتتەردىڭ ءبىرى – جانتەرەكساي قىرعىنىنا 79 جىل عوي. قۇران باعىشتاپ، جەتى شەلپەك تۇسىرگەنىم بولسىن دەپ وسى جازۋدى جازدىم...
ماقسات ءتاج-مۇرات
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
