ەلىمىزدە اسا قادىرلى تۇلعالارعا ەسكەرتكىشتەر ورناتىلدى. الايدا، ودان كەيىن ولاردى مۇلدەم ۇمىت قالدىرامىز. جازدىڭ جايما شۋاق كۇندەرى ەڭسەلى ەسكەرتكىشتەردىڭ جانىندا تاعىلىمدى ءىس-شارالار وتكىزۋگە بولار ەدى عوي. جوق، ەسكەرتكىشتەر ەلەۋسىز قالعان. مىسالى، رەسەيدە پۋشكين ەسكەرتكىشىنىڭ جانىنا بارىپ، پوەزيا كەشىن وتكىزۋ، جاس اقىندار ءوز ولەڭدەرىن وقيتىن ءداستۇر بار.
استانادا ساۋلەتتى ەسكەرتكىشتەر قاتارى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. وسى ورايدا، بوگەنباي باتىر، كەنەسارى، باۋىرجان مومىشۇلى مەن راقىمجان قوشقارباەۆتىڭ، مانشۇك پەن ءاليانىڭ ەسكەرتكىشتەرى جانىندا پاتريوتتىق تاقىرىپتا ءىس-شارالار تۇراقتى ءوتىپ تۇرسا، قانداي عانيبەت! ءال-فارابي، كەرەي مەن جانىبەك حاندار، قانىش ساتباەۆ، جۇمابەك تاشەنوۆ ەسكەرتكىشتەرى عىلىم مەن ءبىلىم، ەلدىك تاقىرىپتى قامتيتىن باسقوسۋلاردىڭ الاڭى بولسا، ارتىق ەتپەس ەدى.
2012 جىلى 5 شىلدە كۇنى قۇرمانعازى ساعىربايۇلىنىڭ ەسكەرتكىشىنىڭ سالتاناتتى اشىلۋ ءراسىمى ءوتتى. قۇرمەتتى مەيماندار مەن قالا تۇرعىندارى كوپ جينالدى. وكىنىشكە وراي، سودان بەرى ەڭسەلى ەسكەرتكىش الدىندا بىردە-ءبىر ءىس-شارا ۇيىمداستىرىلماعان ەكەن!بيىل العاش رەت بولىپ وتىرعانىن اتاپ وتكىم كەلەدى. تەك قانا اباي ەسكەرتكىشىنىڭ الدىندا جىل سايىن اقىننىڭ تۋعان كۇنىندە، ياعني، 9 تامىزدا مادەني-رۋحاني باسقوسۋلار ءوتىپ ءجۇر. ءبىز داۋىلپاز كۇيشى دينا نۇرپەيىسوۆا ەسكەرتكىشىنىڭ الاڭىندا «كۇي جارمەڭكەسىن» وتكىزۋدى قولعا الدىق.
«كۇي اناسى» رەسپۋبليكالىق قورى 2020 جىلدىڭ شىلدە ايىندا قۇرىلىپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن ونەر سالاسىندا كوپتەگەن شارالاردى جۇزەگە اسىردى. سونىڭ ىشىندە دومبىرانى، كۇيلەردى، سونىمەن قاتار كۇيشىلەر مەن كومپوزيتورلاردى دارىپتەپ كەلەدى. قوردىڭ جانىنان «اقساقالدار القاسى» قۇرىلدى. ونىڭ قۇرامىندا ەلىمىزگە بەلگىلى زاڭگەر يراك ەلەكەەۆ باستاعان تانىمال قوعام قايراتكەرلەرى، ونەرگە ەڭبەكتەرى سىڭگەن كۇيدىڭ حاس شەبەرلەرى بار. سول ازاماتتاردىڭ ايتقان اقىل-كەڭەستەرى مەن ۇسىنىستارى بىزدەردى ناتيجەلى جۇمىستاردى اتقارۋعا جىگەرلەندىردى. كۇي مەرەكەسىن وتكىزۋگە قولداۋ كورسەتكەن قالالىق قوعامدىق كەڭەسكە، ەسىل اۋدانىنىڭ اكىمشىلىگىنە، قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنە ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرەمىز.
وسى كۇنگە دەيىن «كۇي اناسى» قورى ارنايى شەبەرلەرگە 200-دەن استام دومبىرانى جاساتىپ، ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى نىسانداعى ونەر مەكتەپتەرىنە تەگىن تاراتتى. سونداي-اق بيىل جامبىل جاباەۆ ەسكەرتكىشى الدىندا كەرەمەت ءىس-شارا ءوتتى.
2022 جىلى ەلوردادا كوپتەگەن مادەني ءىس-شارالار ءوتتى. سونىڭ ىشىندە قۇرمانعازى ەسكەرتكىشىنىڭ جانىندا وتكەن كۇي جارمەڭكەسىنىڭ ورنى بولەك! بۇل شارانىڭ ماقساتى – قازاقتىڭ ءتول ونەرى – كۇيدى ناسيحاتتاۋ جانە ۇلى كۇيشىنىڭ ۇشان-تەڭىز مۇراسىن قايتا جاڭعىرتۋ، ۇرپاقتان ۇرپاققا تاراتۋ.تاماشالاعان ادامدار ۇلكەن اسەر العانىن جانە ساليقالى باسقوسۋ بولعانىن اتاپ ءوتتى.
وسى ورايدا، قۇرمانعازىنىڭ قازاقتىڭ كۇي ونەرىندەگى ورنى ايرىقشا بولسا، ءبىزدىڭ اۋلەتىمىز ءۇشىن دە ءرولى زور ەكەنىن ايتا كەتكەنىم ءجون.
جاستايىمىزدان انامىز اقجان نۇرپەيىسوۆانىڭ ءالديىن تىڭداپ وستىك جانە ايتقان قىزىقتى اڭگىمەلەرىن، جاس بولساقتا،سانامىزعا ءتۇيىپ الۋعا تىرىسىپ باقتىق.
ەستە قالعان اڭگىمەلەرىنىڭ بىرىندە انامىز تەرەڭ تولعانا كەلىپ:«ءبىزدىڭ اۋلەتىمىز، ياعني، نۇرپەيىسوۆتەر مەن قۋانىشەۆتەر وتباسى قۇرمانعازى اتالارىمىزعا ءومىر بويى قارىزدار بولىپ وتەمىز. ولاي دەيتىن سەبەبىم،حVIII عاسىردىڭ سوڭعى جىلدارىندا قۇرمانعازىنىڭ نازارىنا سول كەزدەگى9-10 جاسار دينا نۇرپەيىسوۆا ىلىنبەسە، بويجەتكەن شاعىنا دەيىن ديناعا دومبىرا تارتۋ تاسىلدەرى مەن ادىستەردى ەشكىم ۇيرەتپەسە، سونداي-اق ءان مەن كۇي سالاسىن تەرەڭزەرتتەۋشى، كۇيشى-كومپوزيتور، ديريجەر احمەت جۇبانوۆقا بەكەتاي قۇمىنان شىعىپ، كەيىن استراحان وبلىسىندا، شالعاي اۋىلدا كۇيشى اتانىپ جۇرگەن دينا تۋرالى حابار تيمەسە، ال ول كىسى ءوزىنىڭ شاكىرتى سماعۇل كوشەكباەۆتى سول وڭىرگە جىبەرىپ، دينانى قالاي دا بولسا، سول كەزدەگى قازاق ەلىنىڭ استاناسى – الماتىعا الىپ كەلۋدى قاتاڭ تاپسىرماسا، دينا اجەمىز 75 جاسقا كەلگەنىنە قاراماستان، مۇرات بالاسى مەن نەمەرەلەرىن ەرتىپ الماتىعا بارماسا، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ارداگەرى، اكەلەرىڭ شاڭعىتباي قۋانىشەۆ اقتوبە ءوڭىرىنىڭ بوگەتساي ەلدى-مەكەنىنەن ءبىلىم الامىن دەپ الماتىداعى زاڭ ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇسىپ، ەكەۋمىز سول جەردە تانىسىپ وتباسىن قۇرماساق، سەندەردىڭ ءبۇل دۇنيەدە ءومىر سۇرۋلەرىڭ ەكى تالاي ەدى»،- دەپ اڭگىمەسىن اياقتاعان بولاتىن.
تاعى بىردە كوزىڭنەن ەرىكسىز جاس شىعىپ كەتەتىندەي ساتتەردى ايتىپ وتىراتىن. ەلدىڭ باسىنا جاپپاي اشتىق تونگەن جىلدارى، شامامەن 1934-1935 جىلدارى بولۋى كەرەك، سەبەبى انام اقجان 1929 جىلى تۋعان. جاس جاعىن جوبالايتىن بولساق، 6-7 جاستاعى كەزى سياقتى. سوندا انام: «مەن مەكتەپكە باراتىن شاقتامىن. ول جىلدارى بىزدەر استراحان جەرىندە تۇراتىنبىز. اش، جالاڭاش ءجۇرىپ جاتقان ءجايىمىز بار. ەلدى اشتىق جايلاعان، حالىقتىڭ توز-توزى شىعىپ، جان-جاققا بوسىپ جاتتى. بىزدەردە ۇلكەن قينالىس جاعدايىندا بولدىق. ارامىزدان جاقىن تۋىسقاندارىمىز، ءىنى-سىڭلىلەرىمىزدە اشتىقتان كوز جۇمعان جاعدايلاردىڭ كۋاسى بولىپ، ەرتە ەسەيدىك. وسىنداي شاقتا ءسال دە بولسا تاماق رەتىندە قۇمارشىق اتتى ءشوپتىڭ ءدانىن ديىرمەنگە تارتىپ، قارا سۋعا قايناتىپ، بىلامىق قىلىپ، سونىمەن كورەكتەنگەن ەدىك»،- دەدى ءبىر كۇرسىنىپ الىپ. ال حالىقتىڭ وسىنداي قينالعان شاعىندا دينا اجەمىز دومبىراسىن الىپ، جايعاسىپ وتىرىپ، ءوزىنىڭ ۇستازى كۇرمانعازىنىڭ كۇيلەرىن تارتىپ، ەل-جۇرتتى جىگەرلەندىرىپ وتىرادى ەكەن...
ەندى اتالعان ءىس-شاراعا كەلەيىك. جۇرتشىلىق الدىندا ءسوز سويلەگەن قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى، كۇيلەردىڭ تاريحىن زەرتتەۋشى، پروفەسسور ايتجان توقتاعان: «قازاقتىڭ ارقالى اقىنى حاميت ەرعاليەۆ «قۇرمانعازى» پوەماسىن جازدى. قۇرمانعازىنى زەرتتەۋشى عالىم، اكادەميك احمەت جۇبانوۆ سول كەزدە حاميت اعامەن بىرگە كوپ دۇنيە جاسادى. 1967-72 جىلدارى مەن كونسەرۆاتوريادا وقيتىن ەدىم ءارى قۇرمانعازى وركەسترىندە ىستەيمىن. ءالى ەسىمدە، حاميت اعا ءوزى قاتىسىپ وتىرىپ، پوەماسىن وقيدى، شامعون قاجىعاليەۆ وركەسترگە ديريجەرلىك جاسايدى. وركەستر جىلىنا ءبىر كونتسەرت بەرەدى. سوندا قۇرمانعازىنىڭ كۇيلەرى تۇگەلگە جۋىق ورىندالادى. ول كونتسەرتكە كورەرمەندەر بيلەت تابا المايتىن-دى. حالىق تۇرەگەلىپ تۇرىپ تىڭدايتىن ەدى. حاماعاڭ جۋان داۋسىمەن كۇركىرەپ وقىپ وتىرعاندا، ءار كۇيدىڭ شىعۋ تاريحى ايتىلىپ، وركەستر ورىنداعاندا، تىڭدارمان قاۋىم كەرەمەت اسەر الاتىن. ءبىز سونداي عاجايىپ ونەردى كورە قالدىق»،- دەي كەلىپ، كۇيشى تۋرالى بىرنەشە قۇندى مالىمەتتى جاريا ەتتى.
ا.توقتاعان ءسوزىن ودان ءارى جالعاپ: «قۇرمانعازى تۋرالى ءبىر دەرەكتى ايتايىن. 1973 جىلى سول كەزدەگى استانامىز الماتىدا دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ ۇلكەن فورۋمى ءوتتى. سوندا قۇرمانعازىنىڭ «سارىارقا» كۇيى يۋنەسكو-نىڭ الەمدىك مۋزىكا قورىنا ءوتتى. سول كۇنى دۇنيەجۇزىنىڭ 46 راديو ستانتسياسىندا «سارىارقا» كۇيى ورىندالدى. قۇرمانعازىنىڭ ءومىرى قيىن جاعدايدا وتكەن. قۋعىن-سۇرگىنگە تۇسكەنىن جانە يساتاي مەن ماحامبەتكە ەرگەنىن بىلەمىز. سونىڭ وزىندە ونەردى بيىك ۇستاپ، ءوزىنىڭ سوڭىنا وشپەس مۇرا قالدىرعان تۇلعا. قۇرمانعازىنىڭ ەڭ باستى جەتىستىگى – كۇي ونەرىندەگى ەپيكالىق ءداستۇردى ەڭ بيىك شىڭىنا جەتكىزگەنى. ول ەكى باعىتتا ىزدەنىس جاساعان ادام. كۇي ونەرىندەگى مۇمكىندىكتەردى جەتىلدىرىپ، كەمەلدەندىرىپ، سارقا پايدالانىپ، جوعارى ورىنداۋشىلىق دەڭگەيگە جەتكىزگەن. ەكىنشى قىرى – كۇيدە جاڭا تياناق، جاڭا بايلام ورناتقان ادام»،- دەدى.
كەلەسى كەزەكتە قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، پروفەسسور، كۇيشى ۇستاز ورىنباي دۇيسەن ءسوز الىپ: «قازاقتىڭ اسپاپتىق مۋزىكاسىنىڭ التىن عاسىرى (رەنەسسانسى) دەپ تانىلعان ءحىح عاسىردا ءومىر سۇرگەن تەڭدەسى جوق جارقىن ۋاكىلى، قازاقتىڭ حالىق كومپوزيتورى قۇرمانعازى ەكەنى داۋسىز. اكادەميك احمەت جۇبانوۆ: «قۇرمانعازى كەيبىر كۇيلەردى ادامنىڭ تىلىمەن سويلەتكىسى كەلەدى»،-دەپ باعا بەرگەن. احاڭنىڭ پىكىرىن جالعاستىرا كەلە ايتارىمىز، قۇرەكەڭ – ءوز كۇيلەرىن سول زاماننىڭ، قالىڭ بۇقارانىڭ تىلىمەن سويلەتە بىلگەن حالىق ونەرپازى. «كۇي اتاسى – قۇرمانعازى» اتانۋى دا سوندىقتان. بۇل ءسوزىمدى ونىڭ «اداي»، «سارىارقا»،«كىشكەنتاي»، «اربا سوققان»، «قايران شەشەم»، «الاتاۋ»، ت.ب. كۇيلەرى ايعاقتاي تۇسەدى. وسى كۇيلەردەن ءنار الىپ وسكەن جەتكىنشەك ۇرپاقتىڭ جانى تازا، رۋحى بيىك، ەلىمىزدىڭ تولىققاندى ازاماتى بولارى ءسوزسىز.بۇل مادەني شارانىڭ جوعارى دەڭگەيدە ءوتۋى، وعان جاستاردىڭ كوپ قاتىسۋى كۇي ونەرىنىڭ ساباقتاستىعى دەپ بىلەمىن.بۇگىندە قۇرمانعازىنىڭ كۇيىن شەبەر ورىنداۋعا داعدىلانىپ جۇرگەن جاستار بار. سول شاكىرتتەر ۇلى كۇيشىنىڭ مۇراسىن ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاستىراتىنىنا سەنەمىن»،- دەپ وي تولعادى.
وسى كۇنى ءداستۇر بويىنشا جاس ورەنگە دومبىرانى ۇسىنىپ، باتا بەرۋ ءراسىمى بولدى. قر مادەنيەت قايراتكەرى، ديريجەر، كومپوزيتور نۇرلان بەكەنوۆ اسلان اسقارۇلى ەسىمدى جاس دارىنعا دومبىرا سىيلاپ تۇرىپ، «قازاقتىڭ قارا دومبىراسى – حالىقتىڭ ءۇنى، تاريحى. وسى جاس ورەنگە دەنى ساۋ بولىپ، ونەردىڭ ەڭ بيىگىنە كوتەرىلۋىنە اللا ءناسىپ ەتسىن دەپ باتامدى بەردىم»،- دەدى.
ودان كەيىن ن.بەكەنوۆ: «تۇمانباي مولداعاليەۆ ۇلى كۇيشىگە ارناعان ولەڭىن:
«تۇعىر ىزدەپ، ۇيقى كورمەي، ءتۇن قاتتىم.
تاۋدى تىڭداپ، ءوزىم دە وعان ءتىل قاتتىم!
قۇرمانعازىنىڭ قۇدىرەتىنە باس يمەي،
قازاقپىن دەپ ايتا كورمە، قىمباتتىم!»،- دەپ تۇيىندەگەن ەكەن.
قۇرمانعازىنىڭ ءومىرى قيىندىققا تولى. وعان جالا جابىلىپ، بىرنەشە مارتە تۇتقىندالىپ، ورىنبور تۇرمەسىنە قامالعان. سىبىرگە ايدالعان. عۇمىرىنىڭ سوڭىنا قاراي ناعاشىلارىنا بارعان ەكەن. سول جەردە ماقاش پراۆيتەل اتانعان مۇحامبەتجان بەكمۇحامبەتوۆكە: «قاشانعى وسىلاي جۇرمەكپىن؟ قۋعىنداۋدان قۇتقار. ماعان تىنىشتىق بەرەتىن ءومىر سىيلا»،- دەپتى. سوندا ماقاش پراۆيتەل ءوزىنىڭ باسىن بايگەگە تىگىپ، پاتشا وكىمەتىنەن قۇرمانعازىعا باس بوستاندىعىن كۋالاندىراتىن تولقۇجات الىپ بەرگەن ەكەن. ءسويتىپ، ۇلى كۇيشىنىڭ عۇمىرىنىڭ سوڭى تىنىشتىقپەن وتكەن. قازاق مۋزىكاسىندا قۇرمانعازىنىڭ كۇيشىلىك ونەرى جوعارى دەڭگەيدە تۇر. كۇيلەرى الەمدى تامساندىرعان. قازىر كىشكەنتاي بالادان ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن قۇرمانعازىنىڭ كۇيلەرىن تىڭداپ، رۋحتانادى»،- دەدى. سوسىن قولىنا دومبىرا الىپ، قۇرمانعازىنىڭ بالقايماق» كۇيىن ورىنداپ، كورەرمەندەردىڭ قوشەمەتىنە يە بولدى.
تۇرار الىپباەۆ پەن انار مۇزداحانوۆا سىندى تانىمال كۇيشى-دومبىراشىلار قۇرمانعازىنىڭ بىرنەشە كۇيىن ورىنداپ بەردى. سونداي-اق دارىندى جاستار ءوز ونەرلەرىن ورتاعا سالدى.اقىن، سازگەر ابدىعاني ءبازىلحانۇلى ءوز ارناۋىن جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىندى.اقىن ايباتىر سەيتاق قۇرمانعازى ساعىربايۇلىنا ارناعان «ۇلى دالانىڭ ءدۇلدۇلى» اتتى ولەڭىن وقىپ بەردى. قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 4-كۋرس ستۋدەنتى تىلەۋلەس نۇرلىبەك حالىق اقىنى حاميت ەرعاليەۆتىڭ قۇرمانعازىعا ارنالعان پوەماسىنان ءۇزىندى وقىدى.
سول كۇنى ازاماتتاردىڭ جانە اقساقالدار القاسىنىڭ قولداۋىمەن «كۇي اتاسى» اتانعان داۋىلپاز كۇيشى-كومپوزيتور قۇرمانعازى بابامىزدىڭ ەسكەرتكىشى جانىندا 4-ءشى مارتە «كۇي جارمەڭكەسى» وتكىزىلدى.داۋلەت وڭعار ەسىمدى جاس جىگىت باس جۇلدەنى جەڭىپ الىپ، ۇكىلى دومبىراعا يە بولدى. وزگە جۇلدەگەرلەرگە باعالى كىتاپتار تابىس ەتىلدى.
قورىتا ايتقاندا، بۇل كۇيشى، دومبىراشىلاردىڭ مارتەبەسى وسكەن كۇن بولدى.
تولەگەن قۋانىشەۆ،
قوعام قايراتكەرى، «كۇي اناسى» رەسپۋبليكالىق قورىنىڭ جەتەكشىسى.
استانا
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
