مەملەكەتتىك حاتشى ەرلان قاريننىڭ سۇحباتىن كورىپ شىقتىم. اڭگىمە ماعان ۇنادى. نەسىمەن؟
ساياسي قىزمەتكەرلەر “قازاندى قىزدىرىپ”، قوعامدىق ديسكۋرسكە باستاماشىل بولىپ وتىرماسا، ونى مەملەكەتتىك باسقارۋدا قۇزىرەتى جوق جاندار باستايدى. كومپەتەنتسياسى جوقتاردا ادەتتە كاسىبي پىكىر ەمەس، داۋرىقپا باسىم بولادى.
ساياسي قىزمەتكەرلەردىڭ ءۇنى ەستىلمەسە، اقپاراتتىق ۆاكۋم پايدا بولادى. ول ۆاكۋمدى جەل ءسوز، قاريننىڭ ءوزى ايتپاقشى، فەيك تولتىرادى. سوندىقتان ساياسي قىزمەتكەرلەردىڭ بارلىعى اقپاراتتىق الاڭنان تابىلعانى ابزال. ساياسي ليدەرلەر شىقپاسا، مۇسا پايعامباردىڭ قاتەلىگىنە ۇرىنىپ، باسقا نەبىر ليدەرلەر، يدولدار پايدا بولادى.
ادەتتە ساياسي قىزمەتكەرلەردىڭ قولى تيمەيدى. قاعاز كوپ، جينالىس جەتەدى، شارۋا شاش ەتەكتەن. بىراق ساياسي قىزمەتكەرلەر شارۋاشىلىقپەن عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن ساياساتپەن شۇعىلدانعانى ءجون. ساياسات دەگەن اقپارات، ياعني حالىققا جۇرگىزىلىپ جاتقان ساياساتتى تۇسىنىكتى تىلمەن جەتكىزىپ وتىرۋ، وي سالۋ، ويلاندىرۋ، اقپاراتتىق ترەندتەرگە ءۇن قوسۋ.
قارين مىرزانىڭ قۇندىلىق جونىندە ايتقانى ويلاندىردى. سەبەبى بۇل تاقىرىپ مەنى قىزىقتىرادى. ءۇش جىل بۇرىن جۇرگىزگەن ترەنينگتەرىمدە ءبىر ساعاتتىق ساباعىم وسى تاقىرىپقا ارناعام. قۇندىلىق جۇيەسى بىردەي بولسا، ەل باسقارۋ ءىسى ءتيىمدى ىسكە اسادى.
سونىمەن، قۇندىلىق دەگەنىمىز نە؟ مەن وسى تاقىرىپقا وقىرماندارىم ءۇشىن وي قوسسام دەپ ەدىم. جاڭا قازاقستان - ءتۇرلى پىكىر، ءتۇرلى تالقىلاۋدان كەيىن ورتاق كونسەنسۋسكە كەلۋ بولسا، مۇنى دا ءبىر وي دەپ قابىلداعايسىزدار.
قۇندىلىق - بۇل ءبىز ءۇشىن قۇندى دۇنيە. ماسەلەن، دەنساۋلىعىمىز بىزگە قۇندى، ياعني قىمبات پا؟ دەمەك ءبىزدىڭ قۇندىلىعىمىز - دەنساۋلىق. بىراق ادام بالاسى ادەتتە قۇندىلىعىنا ساي ءومىر سۇرە بەرمەيدى. ونى تۇزەۋ ءۇشىن ساياسات ارالاسادى. ماسەلەن، باتىس ەلدەرىندە تىلەپ العان اۋرۋدان ەمدەلە بەرەتىندەردىڭ ساقتاندىرۋ ءپوليسى قىمبات. ادامدار اۋىرىپ قالماس ءۇشىن (اۋىرسا قالتاسى قاعىلادى), سپورتپەن شۇعىلدانىپ، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانادى. بۇل - ساياسات. ادام ومىرىنە مەملەكەتتىك ينتەرۆەنتسيا.
ادامدار تەمەكى شەگەدى. دەنساۋلىققا زيان. مەملەكەت ادامدار از شەكسىن دەپ اكتسيز قۇنىن كوتەرەدى. بۇل دا ساياسات. “حالىق بۇلىنسە - ساياسات تۇزەيدى” دەپ كىم ايتىپ ەدى، ءجۇسىپ بالاساعۇن با؟
ادامدار قۇندىلىعى ءۇشىن ادەتتە كۇرەسەدى. قۇندى دۇنيەڭىزدى تارتىپ الىپ جاتسا، بالاڭىز اۋىرىپ قالسا، كۇرەسەسىز عوي. سول سياقتى. سوندىقتان قازاققا نە قۇندى، سونى انىقتاپ العان ءجون. قازاق نە ءۇشىن كۇرەسەدى؟ ماسەلەن، مەن وقىعان امەريكانىڭ بىرنەشە قۇندىلىعى بار. سونىڭ ءبىرى - ءسوز بوستاندىعى. ەگەر سول قۇندىلىققا نۇقسان كەلسە، حالقى ورە تۇرگەلەدى.
تاعى ءبىر ۋنيۆەرسال قۇندىلىق - ادىلەتتىلىك. ەگەر سونى قوعامدىق قۇندىلىق دەپ تاپساق، وندا ادامدار ادىلەت ءۇشىن كۇرەسۋگە ءتيىس. ءادىل سايلاۋ، ءادىل سوت… كەتە بەرەدى. سايلاۋ ادىلەتسىز بولسا، سوت ءادىل وكىم شىعارماسا، ادامدار كۇرەسەدى. ەڭ سوڭىندا ادىلەتتىلىك الەۋمەتتىك نورماعا اينالادى. سوتتىڭ ادىلەتسىز شەشىم شىعارۋى، سايلاۋدىڭ ادىلەتسىز ءوتۋى نونسەنس بولىپ قالادى. بىراق ول ءۇشىن ۇزاق ۋاقىت بويى بىزگە ماڭىزدى قۇندىلىقتارعا بەرىك بولۋىمىز كەرەك. قوعامدىق نورماعا اينالىپ كەتكەنشە. ادەتتە ادام جاقسى ادەتكە ۇيرەنۋ ءۇشىن كەمى توعىز اي ۋاقىت كەرەك ەكەن. ال ءبىر الەۋمەتتىك نورما ءاربىر ادامنىڭ ساناسىنا سىڭگەنشە قانشا ۋاقىت كەرەك!
ادىلەتتىلىكتى ورناتاتىن كىم؟ تاعى دا ساياسات. ساياساتتى جۇرگىزەتىن كىم؟ بيلىك. بيلىكتىڭ باستاۋى كىم؟ حالىق. ياعني، حالىق بيلىكتى جۇرگىزىپ وتىرۋ ءۇشىن پرەزيدەنتكە، پارلامەرتكە ء(ار ەلدە ارقالاي) “سەنىمحات” بەرەدى. كولىگىڭىزدى پايدالانا تۇرۋ ءۇشىن “سەنىمحاتپەن” سەنىپ تاپسىرعانداي.
دەمەك پرەزيدەنت باستاعان بيلىك فۋتبول ويىنىنداعى تورەشى سەكىلدى ادامداردىڭ ءومىر دەگەن ويىندى ءادىل ويناۋىنا جاعداي جاسايدى. ءادىل ويناماعانداردى جازالايدى، ءادىل ويناعانداردىڭ ارقاسىنان قاعادى. الەۋمەتتىك مارتەبەسى نەمەسە قىزمەتىنە قاراماستان. ال ەگەر تورەشى ويىنعا ءادىل تورەلىك ەتپەسە شە؟ وندا جانكۇيەرلەر (حالىق) ىسقىرادى، بالاعاتتايدى. فۋتبولعا بارىپ جۇرسىزدەر عوي، ءدال سولاي بولادى. نەگە؟ سەبەبى حالىقپەن كەلىسىلگەن قوعامدىق كەلىسىم-شارتتىڭ - باستى قۇندىلىقتىڭ - ادىلەتتىلىكتىڭ بۇزىلىپ جاتقانىنا حالىقتىڭ جانى كۇيەدى.
بۇل - قوعامدىق، ياعني بارىمىزگە ورتاق قۇندىلىق. ول بۇزىلسا، ءبارىمىزدىڭ مۇددەمىزگە زيان كەلەدى.
ال ەندى جەكە قۇندىلىق دەگەن بار. ونى ءوز باسىم ەكىگە ءبولىپ قارايمىن. ونى تاعى بىردە ءسوز ەتەرمىن.
P.S. ايتپاقشى، “باستى قۇندىلىعىمىز - تاۋەلسىزدىگىمىز” دەپ ءجۇرمىز. ءيا، شىنىندا دا سولاي. بىراق قازاقستاننان كەتىپ قالعان ءبىراز قازاقتى بىلەمىن. ءبىرازى وزگە ەلدىڭ ازاماتتىعىن الىپ ۇلگەردى. سوندا ولار تاۋەلسىزدىكتى قۇندى كورمەگەنى مە؟ دەمەك ءبىر نارسە دۇرىس ەمەس.
قازىرگى پراگماتيك الەمدە ەرتەگىدەگىدەي رومانتيكالىق-پاتريوتتىق سەزىم، ەلىڭ-جەرىڭ دەگەننىڭ وتە قويۋى قيىن. ەگەر ءوز جەرىندە ماماندىعى بويىنشا جۇمىس تابا الماسا، ەگەر ءوز ەلىندە ءبىر سۇيەۋ جەرى نەمەسە باسپاناسى بولماسا، وندا ول ادام ءۇشىن بۇل جەردە، بۇل ەلدە قۇندىلىق بار ما؟ “ەرىم دەيتىن ەل بولماسا، ەلىم دەيتىن ەر قايدان بولسىن!”
لي كۋان يۋ سينگاپۋردى قولعا الىپ، اسكەر قۇرا باستاعاندا ەڭ ءبىرىنشى اسكەرگە الىنعاندارعا ءۇي بەرۋ ءۇشىن ارنايى باعدارلاما قابىلدايدى. بۇل قالاي بولدى دەگەندەرگە: “ەگەر بۇل ەلدە ونىڭ مۇلكى بولماسا، اتا-اناسى مەن بالا-شاعاسى قاڭعىپ جۇرسە، ساربازدار بۇل ەلدى نە ءۇشىن قورعاۋعا ءتيىس”، - دەگەن ەكەن. ايتقانداي، لي كۋان يۋ-ءدىڭ ء“ۇشىنشى الەمنەن بىرىنشىگە” دەگەن كىتابىن اۋدارتىپ جاتىرمىز.
ارينە، مەملەكەت از قامتىلعان نەمەسە قامقورلىققا الىنعان كاتەگوريا بولماسا، جۇرتتىڭ بارىنە ءۇي الىپ بەرسىن دەگەن ۋتوپيالىق يدەيادان اۋلاقپىن. اركىم ءوز ەڭبەگى، اقىل-قابىلەتى شەگىندە ءومىر سۇرۋگە ءتيىس. جالقاۋ مەن ىسكەردىڭ قولى بىردەي يگىلىككە جەتۋى مۇمكىن ەمەس.
ال يگىلىككە جەتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ تابىس تابۋ كەرەك. تابىس تابۋ ءۇشىن سۇرانىسقا يە ماماندىعىڭ مەن باسەكەگە قابىلەتتى بىلىك كەرەك. سوندىقتان بارىنە ورتاق قۇندىلىقتار جۇيەسىن قالىپتاستىرۋدىڭ وزىندە ءبىر ءپىشتىم-ءبىر كەستىم دەيتىندەي وڭاي جاۋاپ جوق، ءبىر-بىرىمەن بايلانعان كوپتەگەن فاكتورلارعا بايلانىستى. سوندىقتان “قازاندى قايناتىپ”، مەملەكەتتىك حاتشى ايتپاقشى، قوعام بولىپ تالقىلاپ، قازاققا ءوزى نە قۇندى، نە قىمبات، سونىڭ باسىن اشىپ الۋ كەرەك.
شىڭعىس مۇقان
