Belgili bir mádenıettiń bóten mádenıetpen júzbe-júz jolyǵyp, teńbe-teń suhbattasqan sátinde ǵana ózin anaǵurlym tolyǵyraq, tereńirek tanyp-túısinip, qadir-qasıetin qaıta kunttaıtyny sózsiz. Bul bir mádenıettiń basqa bir mádenıetke jutylý arqyly joıylyp tynýyn emes, kerisinshe — ózara aýysý-almasý, sińisý-sıntezdelý, úırený-úrdistený nátıjesinde burynǵydan beter baıýyn, baǵalanýyn kózdeıdi. Al mádenıetter toǵysynyń shet-shekarasyn dıalogızm prınıpine oraılasqan (M.Býber, M.Bahtın, V.Bıbler, Iý.Lotman) mádenıetter mámilesi qaǵıdasymen qıystyrǵan utymdy. Álbette, mádenıetter mámilesin atústi, asyǵys túsinýdiń — ıaǵnı, ony aıaq asty etýdiń óli sýdaı tomaǵa-tuıyqtyqqa, absolıýttendirýdiń buldyr, beımálim baǵdarsyzdyqqa súıreıtindigin de árkez umytpaǵan jón; is júzinde aqyrǵy tórelikti aıtatyn tóbebı — tarıhı sıtýaııa týdyrǵan ulttyq murat-múdde.
Sondaı-aq, «Shyǵys-Batys» paradıgmasyn qaısybir mádenı qubylysqa, onyń ishinde jekelegen avtordyń jekelegen týyndysyna tańyp, tańbalaǵanda da abaı bolǵan abzal.
Uly Abaıdyń teńdessiz talantynyń suryp-súzgisi arqyly tól topyraǵymyzǵa Maǵyryp pen Mashyryq mádenıetiniń betaldy baspalamaı, ınabattana, ıkemdele kelgendigin, burynǵy baı dástúrge jańashyldyqpen juptasa jarasyp ketkendigin kóremiz. Abaılyq «mennen» tanylatyn Qazaq-Shyǵys-Batys sıntezi aqyn shyǵarmashylyǵynyń kúlli konteksinen kózi qaraqty kisige ońaı oqylady. Bálkim, aýyzsha aıtsa aıtqan shyǵar, biraq danyshpan tulǵanyń óleńderinen ne qara sózderinen «Men Batystan mynany bildim, Shyǵystan anany anyqtap aldym...» degen sekildi birde-bir silteme sózdi ushyratpaımyz; tipti ol úshin Batysqa, Shyǵysqa bólinbeıtin tutas álem ǵana bar tárizdi. Biz bolsaq, keıde joq jerden jańalyq jasaýǵa júgiretin ádetimizge áýestenip, Abaıdy burmalap jibergenimizdi baıqamaı jatamyz; qyzdy-qyzdymen oılamaǵanyn oılatamyz. Mysaly, aqynnyń «Segiz aıaq» óleńindegi: «Ǵylymdy izdep, Dúnıeni kózdep, Eki jaqqa úńildim...» - degen qatarlar oqymystylarymyzdyń orynsyz qateliginiń qurbandyǵyna jıi shalynyp júr. Bar bále mynada, «eki jaqqa úńilý» bizdiń eklektıkalyq óris-óremizde («Abaıdyń muny jazbaýy múmkin emes» nemese «Izdegenimdi tappaı qoımaımyn» syńaıyndaǵy baıyzsyzdyǵymyz taǵy bar) «Batys pen Shyǵysqa úńilý» degenmen assoıaııalana, aıqushaqtana qalady. Buǵan qosa, avtordyń «ǵylymdy izdep, dúnıeni kózdep» sharq urǵandyǵynan da sony shamalaımyz. Logıkalyq jaǵynan bári qıysyp-quıylyp turǵandaı. Biraq bizdiń elep-eskermeıtinimiz jalǵyz-aq nárse, ol – Abaıdyń «Segiz aıaq» óleńindegi ár shýmaqtyń bir-bir túıindelgen, tujyrylǵan oıdy tııanaqtaıtyndyǵy. Sondyqtan onymen tolyq tanysalyq:
Ǵylymdy izdep,
Dúnıeni kózdep,
Eki jaqqa úńildim.
Qulaǵyn salmas,
Tilińdi almas,
Kóp nadannan túńildim.
Eki keme kuıryǵyn,
Usta, jetsin buıryǵyń!
Basqasyn bylaı qoıǵanda, qorytyndy qos qatardyń ózi-aq bizdiń adasqanymyzdy ańǵartady. «Eki kemeńiz» de Batys pen Shyǵysty meńzese, olardyń «quıryǵyn ustaımyn» dep júrgende «buıryǵyńyz jetse», onda «eki jaqqa úńilip» qajeti qansha?! Endeshe, shýmaqtyń tylsym-tuspaly basqada bolǵany da.
Bizge eń aldymen Abaıdyń ózi kómekke keledi.
Ol «Tórtinshi sózinde»: «Osyndaı ǵafıldik kóp ótkizip, ólmegen kisiniń ne dúnıede, ne ahırette basy bir aýyrmaı qalmasa kerek. Árbir ýaıym-qaıǵy oılaǵysh kisi ne dúnıe sharýasyna, ne ahıret sharýasyna ózgeden jınaqyraq bolsa kerek», –dep jazypty. Mine, biz ádeıi kýrsıvpen terip kórsetken dúnıe jáne ahıret uǵymdary Abaı óleńindegi «eki jaqty»bildiredi.
Aqynnyń «dúnıeni kózdeý» degenin jaryq jalǵanda «bos jatpaý, tirshilik etý, sharýa qylý, eńbek jasaý, paıda tabý» maǵynasynda túsinsek, «ǵylymdy izdeýiniń» jaı-japsaryn «Onynshy sózinde» aıtylǵan «Ǵylymsyz ahıret te joq, dúnıe de joq. Ǵylymsyz oqyǵan namaz, tutqan oraza, qylǵan qaj eshbir ornyna barmaıdy» degen sózderinen salmaqtaımyz.
Ǵulama oıshyl munymen de toqtap turmaı, bir-birinen bólgisiz «ahıret-dúnıe» máselesin ári qaraı tereńdete túsedi. Oǵan «Otyz tórtinshi sózdegi» kelesi paıymdary kýá: «Kimde-kim ahırette de, dúnıede de qor bolmaımyn dese, bilmek kerek: esh adamnyń kóńilinde eki qýanysh birdeı bolmaıdy, eki yntyq qumarlyq birdeı bolmaıdy, eki qorqynysh, eki qaıǵy – olar da birdeı bolmaıdy. Mundaı eki nárseni birdeı bolady dep aıtýǵa múmkin emes. Olaı bolǵanda, qaı adamnyń kóńilinde dúnıe qaıǵysy, dúnıe qýanyshy ahıret qaıǵysynan, ahıret qýanyshynan artyq bolsa – musylman emes. Endi oılap qaraı ber, bizdiń qazaq ta musylman eken! Egerde eki nárse kez kelgende alarmyn dep, joq, eger kez bolmaıtuǵyn bolsa, keń qudaı ózi keńshilikpen keshiredi-daǵy, myna kezi kelip turǵanda muny jiberip bolmas dep, dúnıege kerektini alsa, endi ol kisi janyn berse, ahıretti dúnıege satqanym joq dep, nanýǵa bola ma? Adam balasyna adam balasynyń bári – dos. Ne úshin deseń, dúnıede júrgende týysyń, ósýiń, toıýyń, ashyǵýyń, qaıǵyń, qazań, dene bitimiń, shyqqan jeriń, barmaq jeriń – bári birdeı, ahıretke qaraı ólýiń, kórge kirýiń, shirýiń, kórden mahsharda suralýyń – bári birdeı, eki dúnıeniń qaıǵysyna, pálesine haýpiń, eki dúnıenińjaqsylyǵyna rahatyń – bári birdeı eken». Demek, aqyn óleńindegi «eki keme» – Batys pen Shyǵystyń emes, fánı men baqı – eki dúnıeniń balamasy. Jáne «myńmen jalǵyz alysqan» danany – ne ahırettiń, ne dúnıeniń qamyn jasaı almaı júrgen, «qulaǵyn salmas, tilińdi almas, kóp nadannan túńilip», aqyr sońynda olarǵa: «Eki keme quıryǵyn, Usta, jetsin buıryǵyń!» – dep aylap aıtýynyń astary da ashylady.
Endeshe, óz zamanyndaǵy qazaq rýhynyń qalpyn rámizdegen «Segiz aıaqtyń» biz taldaǵan shýmaǵy Abaı gýmanızmniń dinı ustyn-uıtqysynan habardar etedi eken.
Aqynnyń moraldyq fılosofııasynyń sorabyn sezdiretin álgidegi: «...qaı adamnyń kóńilinde dúnıe qaıǵysy, dúnıe qýanyshy ahıret qaıǵysynan, ahıret qýanyshynan artyq bolsa – musylman emes!» – degen koneptýaldy kózqarasy onyń óleńderinde de órnektelgen.
Mysaly:
Dúnıege dos ahıretke birdeı bolmas,
Ekeýi tap birdeı bop ornyǵa almas.
Dúnıege yntyq, máshǵarǵa amalsyzdyń
Imanyn túgel deýge aýzym barmas.
Jalpy, zar zamannyń dindar aqyny Shortanbaıdy bylaı qoıǵanda («Jalǵandy joldas demeńder, Ahıret qamyn izdeńder!»), Abaıdan sońǵy qazaq poezııasyndaǵy aǵartýshylyq aǵym ókilderiniń arasynda da eki dúnıe taqyrybyn aınalyp ótkenderi az. Olardyń barshasyna bul dúnıeniń ólshemi — ahıret; tek tarazy-talqyǵa salatyn nárseleri ártúrli.
Islam ǵulamasy Hasan ál-Basrıdyń (642-728 jj.) paıymy
Aıtalyq, Ábýbákir Kerderiniń tezge tartatyny — ádildik pen ákimdik jáne dinge adaldyq máseleleri. Ol óziniń bir tolǵaýynda:
Ádildik eki jıhanda birdeı jaqsy,
Ujmaqtyń kórer degen raıysyn.
Dúnıede hakim bolyp, ǵadil bolsa,
Keshirer degen sóz bar kúnáıisin, –
dese, Derbisáli bıdi: «Dúnıe, ahıretti birdeı oılap, Jandyryp din shyraǵyn, meshit saldyń», – dep madaqtaıdy.
Sultanmahmut Toraıǵyrov gýmanızminiń ıdealy da — ádilet pen adamshylyq («Jan qaıda ádiletti izdeıtuǵyn, Adamshylyq ataqty kózdeıtuǵyn. Tirlik pen ólgen kúndi birdeı oılap, Eki jaıdan kúderdi úzbeıtuǵyn»).
Shákárim Qudaıberdiuly ar jolynan aınyǵandardy «eki dúnıe» jazasyna jegilýden saqtandyrady («Qudaı kesher alda» — dep kúná qylmaq, Ar ketirip, ant iship, jan satylmaq, Ne jalǵanda, nemese ahırette Ońa almastaı ókpeden bir atylmaq»).
Abaı izimen, aǵartýshylyq ańsaryna sáıkes ǵylymdy kókke kóterý talaby da barshylyq (Maqysh Qaltaıuly: «Kúlli isi ońǵa kelmes nadandardyń, Eki dúnıe ǵalym men nadan teń be?»; Baımuhambet Beısembınov: «Ǵylymnyń qadirin bilip oqymaǵan, 3arýr bop eki dúnıede qalar deıdi», t.b.).
Sóıtip, musylmanshylyq aıasyndaǵy eki dúnıe taqyryby aǵartýshylyq kezeń poezııasynda keń paryqtalǵandyǵy kórinedi jáne onyń sol tustaǵy jalpy jurtqa ortaq moraldyq oı mashyǵynan maǵlumat bere alatyndyǵy baıqalady.
Mirjaqyp Dýlatuly óziniń «Oıan, qazaq!» kitabynyń kirispesinde halqyna nasıhat-nusqa taratqanda da sol saryndy qystyra sóıleıdi. «Qoı, búıtpelik, hár halyqtyń kúshi húner bolsa, ol húnerge Allataǵala qasynda hımmátimiz saıasynda biz qazaqtar da ortaq bolsaq kerek, sonyń úshin musylmansha ǵylymdar oqyp, dinimizdi tanyp, nadandardyń kózin qoıyp, kóńilin ashyp, munymen ahırettik faıdamyzdy tabalyq, – dep jazady ol, – Ekinshi – dúnıemizde qajetti haqylarymyzdy alyp, jerimizdi, malymyzdy saqtaý úshin, basqalardan qorlyq kórmes úshin oryssha oqyp, húnerli bolalyq». Bir qyzyǵy, qaıratker-qalamgerdiń myna úgit-úndeýdiń mátinine úńilsek, onyń qyrtys-qatparynan ahırettik paıdanyń – Shyǵyspen (dinı ıslam), dúnıelik haqylardyń – Batyspen (oqý, ǵylym, óner, kásip, t.b) ózdiginen órelesip-órilip jatqandyǵyn ajyratyp alamyz.
Tárizi, HH ǵasyrdyń basynda qazaq qoǵamynda oryn tepken obektıvti tarıhı oqıǵalar, ıdeologııalyq ıtyrqyljyńdar, eń aqyry – sanasy oıanǵan saharada Shyǵys pen Batys qundylyqtarynyń is júzinde betpe-bet kelýi zııalylarymyzdyń daǵdyly tanym-túsinigine syzat túsirip, dinı eki dúnıe taqyrybynyń azamattyq aıada keregesin keńeıtýine septigin tıgizdi.
Zamana sazyna sáıkestengen sana-sezim evolıýııasyn saraptap alǵan soń, Maǵjan Jumabaıulynyń «Túrkistan» atty óleńiniń: «Túrkistan – eki dúnıe esigi ǵoı» degen alǵashqy jolyna jumyrlana jınaqtalǵan, syǵymdala syıǵyzylǵan mánisterdi baıyptaýǵa bolady.
Birinshiden, bul qatarda úırenshikti, úrdisti eki dúnıe máselesi jańasha jańǵyrtylǵan. Tarıhı bilimi tereń aqyn Túrkistan aımaǵynyń eki – kóshpendi jáne otyryqshy mádenıetti toǵystyrýǵa tutqa bolǵandyǵyn, onyń eki ıdeologııalyq arna – májýsılik pen musylmanshylyqtyń «arasyn buzyp ótip dindi ashqan» (Qaztýǵan) mán-mańyzyn ısharalaıdy.
Ekinshiden, búkil óleńniń bitiminen baıqalatyndaı, aqyn eki dúnıe uǵymyn romantıkalyq áýezben jyrlanatyn baıyrǵy men búgingi arasyndaǵy baılanyspen astastyrady. Mundaǵy tápsirlenetin «baıyrǵysy» («Bolmasa, barsańshy izdep babań beıitin!») – ahırettiń, «búgingisi» – qazirgi bar bolmystyń, jaryq jalǵannyń sımvoly.
Úshinshiden, «Kúnbatys-Kúnshyǵys» taıtalasyn jerine jetkize jyrlaǵan aqyn Túrkistannyń osy eki dúnıe – Batys pen Shyǵys órkenıetterin kóneden túıistirip kelgen kindikkópir meken ekendigin eleýsiz qaldyrýy da – neǵaıbyl nárse.
Sondyqtan «eki dúnıeniń esigi» bolǵan Túrkistan madaqtaýǵa da, maqtanýǵa da laıyq:
Túrkistan — eki dúnıe esigi ǵoı,
Túrkistan — er túriktiń besigi ǵoı.
Tamasha Túrkistandaı jerde týǵan
Túriktiń táńiri bergen nesibi ǵoı!
Mine, din men saıasatty poetıkalyq pishinde sıntezdeýdiń keremet úlgisin kórsetken Maǵjannyń túrikshildigi musylmanshylyqtyń eki dúnıe týrasyndaǵy qaǵıda-qısynymen osylaısha kiriktirilip-kontamınaııalanǵan.
Sonymen, realıst Abaıdan romantık Maǵjanǵa deıingi aralyqta «eki jaq» (eki dúnıe, eki jıhan, eki jaı) taqyrybynyń ádebı-tarıhı damýdyń dańǵylynda ózeginen ótkergen ózgeristerin tekserip-taldap-talqylaýdan túıgenimiz osy.
Tek tııanaqtap aıtatynymyz: Abaıdyń «Segiz aıaq» óleńinde «eki jaqqa úńilýi», biz oılaǵandaı, «Batys-Shyǵys» paradıgmasyna sabaqtas emes; onyń ornyna – «Qazaq-Shyǵys», naqtylaǵanda, «qazaq-ıslam» ara qatysymen qaýyshyp-qabysyp jatyr.
Amantaı ShÁRIP,
QR UǴA korrespondent múshesi,
fılologııa ǵylymdarynyń doktory
