Adamzat balasy 1492 jyly Amerıka qurlyǵyn ashty. Batystyń damýyna tikeleı yqpal etken osy muhıttyń arǵy betinde ne bar, Úndistandaǵy aty máshhúr altyndarǵa qalaı jetemiz degen arman men suraqtardan bastalǵan. Muhıtta júzdi. Keme tehnologııasyn jetildirdi. Ónertapqyshtaryna ınvestıııa saldy. Tehnokrattyq bým bastaldy.
Sol zamandary Osman ımperııasy da dúrkirep turǵan. Biraq jaryqtyqtar dinge berilip, dogmamen ketip, quranda jazylǵan Stambýldy aldyq dep 5 ǵasyr bir áńgimeni myń qaıtalap, adamzat damýynyń sońynda qalǵan ǵoı. Evropalyqtar Amerıkany ashyp jatqanda Osmanly jerdiń kindigi Stambýl dep otyrǵan ornynan qozǵalmaǵan. Mesheý qalǵan qoǵam 1900 jyldardyń basynda "Meshitke toq tartqan durys pa?", "Qurandy batys elderi jasaǵan stanokpen basyp shyǵarsaq jaratýshynyń qaharyna qalmaımyz ba?" degen suraqtardy talqylap otyrǵan. Búgingi bizdiń zııalylardyń XXI ǵasyrda otyryp "Shyńǵys han qazaq pa?", "Attan túsip rýhymyzdan aırylyp qalmadyq pa?" degen qyrt áńgimesi sekildi ǵoı qysqasy.
XXI ǵasyrda órkenıetti elder Amerıkany qoıyp, asteroıdtardan paıdaly qazbalar izdeı bastady. Sonyń biri Japonııa. 2014 jyly Hayabusu atty spýtnıgin ǵaryshqa ushyrdy. Álgi Hayabusu 4 jyl Rıýgý atty asteroıdty qýalap júrip 2018 jyly 80 metr qashyqtyqqa deıin jaqyndady. Ońtaıly sátti paıdalanyp 2 robotty asteroıdqa túsirdi. Álgi robottar asteroıdty tesip, grýnttaryn alyp, sýretke túsirip, qaıtadan Hayabusu spýtnıgine tirkeledi. Jaryqtyq Hayabusu asteroıd grýnttaryn jer orbıtasyna jaqyndap Avstralııadaǵy arnaıy belgilengen orynǵa baǵyttap jiberedi. Ózi ármen qaraı ekinshi asteroıdty zertteý úshin sońynan qýalap ushyp ketti.
Japondar Hayabusu spýtnıgine 146 mıllıon dollar jumsaǵan. Ne úshin? Jaýaby qarapaıym. Eń birinshisi asteroıdtardyń grýnttaryn zerttep bizdiń ǵalamshardyń paıda bolý zańdylyqtaryna ǵylymı turǵyda jaýap alý. Ekinshisi eń qyzyǵy. Asteroıdtarda temir, nıkel, kobalt syndy paıdaly qazbalar bar ma degen suraqqa jaýap tabý. Baıqasańyz 500 jyl buryn muhıt asyp tabıǵı baılyq tasyǵan órkenıetti elder endi baılyqty asteroıdtardan izdep júr. Ǵylymnyń kúshi ǵoı bári.
Jalpy álem qaıda, biz qaıda?.. Erteń órkenıetti elder ǵaryshtan biz bilmeıtin jaratylystyń, fızıka, bıologııanyń jańa zańdaryn ashyp, paıdaly qazbalar men jer planetasynda joq metaldyń jańa túrin taýyp jatsa she? Qaryshtap damyp, bizge tas dáýiri elderi dep qaraı bastaıtyny anyq. Tehnologııasy kúsheıgen eldiń saıasaty da kúsheıedi. Uly dalany ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda ustaıtyn saıasatqa kóshse she? Nemizdi qarsy qoıamyz?.. Atqa minip shabamyz ba?.. Dombyra tartyp, rýhpen betin qaıtaramyz ba?..
Negizi biz amorfty oılaıtyn, abstrakti dúnıelerge áýes halyqpyz. Bizdiń oılaý júıemiz álemdik básekege, tipti kapıtalızmde ómir súrýge beıimdelmegen. Jalpy eshqashan álemdik konkýrenııaǵa da túsip kórmegen halyqpyz ǵoı. Dál osylaı kete bersek "Máńgilik el" degen uranymyz da abstrakti dúnıe bolatynyna esh kúmánim joq. Qazaq tehnokratty ultqa aınalmaı erteń ýaqyt, saǵatymen sol tehnokrattyq elderge jutylyp ketetinimiz anyq. Senbesek aınalamyzǵa qaraıyq. Tarıhqa kóz júgirteıik. Kimniń tehnologııasy myqty sonyń ekonomıkasy myqty. Al, kim myqty sol álsiz elderdi jer betinen joıyp, jutyp otyrǵan. Bul fakt!
Biz XXI ǵasyrdaǵy tehnologııalyq býmda ómir súrip jatyrmyz. Tehnologııada eń úlken qasiret - ýaqyttan utylý. Al, biz utylýdamyz. El basqarǵan bizdiń úkimet budan qorytyndy shyǵarýy qajet.
Baýyrjan SERIKBAEV,
"Adyrna" ulttyq portaly
