Taıaýda eńbek resýrstaryn damytý ortalyǵy 2030 jylǵa qaraı qazaqstandyqtardyń sany 11% ósip, shamamen 20 mıllıon 600 myńnan asady dep boljam jasapty. Jasalǵan boljamnyń qyzyqty tustary da joq emes eken.
Mamandardyń aıtýynsha, aldaǵy ýaqytta Almaty jáne Túrkistan oblystarynda 2 mıllıon adamnan turýy múmkin. Al Qaraǵandy, Shyǵys Qazaqstan jáne Jambyl oblystarynda 1 mıllıonnan astam turǵyn bolady. Saraptamaǵa sáıkes, elimizde jastar kóbeıedi. Mysaly, Túrkistan oblysy 2030 jyly jas turǵyndar boıynsha kóshbasshy bolady. Óńirdegi jastardyń sany jarty mıllıon adamdy quraıdy. Sarapshylar úshtikke Almaty oblysy jáne Almaty qalasyn kirgizgen. Sonymen birge mamandar HHI ǵasyrdyń ortasyna qaraı Qazaqstan jastarynyń úshten ekisi qalalarda turady jáne uldar qyzdardardan kóp bolady dep sanaıdy.
Boljam óte keremet jasalypty. Sonymen qatar mundaı boljamnyń dál qazir jasalýy da beker bolmasa kerek. Sebebi sońǵy ýaqytta Qazaqstanǵa kelýshiden góri, bul elden údere kóship jatqandar kóbeıgen. Kóship jatqandardyń kóbisi jastar. Osy derektiń kúshin azaıtý maqsatynda mynadaı boljamdardyń jasalýy oryndy da. Alaıda boljamnyń qalaı qubylyp, qalaı ózgriske túsetini beseneden belgili. Bos boljam qaryn toıdyrmaıdy. Aldaǵy on jylda mıllıondarǵa sanymyz artady dep qurǵaq sózben ózimizdi jubatqansha, bálkim problemaǵa basqa qyrynan nazar aýdarǵan jón bolar?
Máselen, Qazaqstanda qart adamdardyń sany artyp, jastardyń sany kerisinshe azaıyp barady. Bul qaýipti me? Óte qaýipti. Osyndaı qarqynmen kete bersek, kóp uzamaı qart Qazaqstanǵa aınalamyz. Al bul degenińiz, Qazaqstannyń memleket retinde saqtalýyna tikeleı tónetin qaýip bolmaq. Biraz ýaqyt buryn BUU-nyń Qazaqstandaǵy halyqtyń qonystanýy salasyndaǵy qorynyń (IýNFPA) demografııa, damý jáne gender máseleleri jónindegi jobalardyń ulttyq úılestirýshisi Ǵazıza Moldaqulova da qarııasy kóbeıgen Qazaqstannyń máselesin bıik minberden sóz etken edi. BUU klassıfıkaııasy boıynsha, 65 jastan asqan halyqtyń úlesi 7 paıyz jáne odan joǵary qoǵam qartaıýǵa jatady. Al bul kórsetkish qazir elimizde 7,5 paıyzdyq kórsetkishte eken. Demek, Qazaqstan demografııalyq qartaıýdyń birinshi satysynda tur. Mundaı qaýiptiń aldyn alý úshin, árıne, eń aldymen bala týý sanyn arttyrý kerek. Alaıda demografııany kótereıik dep kóp bala týýdy qoldaıtyndar bar ma? Biz suraý salǵan jáne kóp bala tabýdy qoldaıtyndardyń bári bir aýyzdan «ár balanyń óz nesibesi bar» degenge saıatyn pikir bildirdi. Al kóp balaly bolýdy qoldamaıtyndar tómendegishe máseleni sóz etti.
Aıaýlym Janysbaıqyzy, satýshy, Túrkistan oblysynan: «Kóp balaly bolýdy kim qalamasyn. Biraq qalaıdy ekem dep jyl saıyn bala tabýdy durys kórmeımin. Sebebi, tapqan balany ósirý, baǵý, aıaǵynan turǵyzý bar. Memleket tek bir jasqa deıin járdemaqy beredi. Odan keıin amalsyz jumysqa shyǵý kerek. Jumysqa shyqpasań, ash qalasyń. Mine, sondyqtan ázirge eki balany qanaǵat tutyp otyrmyz», -deıdi. «Ózim kópbalaly otbasydan shyqtym. Kóp balanyń ómir súretin ortasyn óte jaqsy bilemin. «Baýyrmal bolyp ósedi» dep jatady. Sanasyna bermese, bir úıden shyqqan on balanyń bári baýyrmal bola bermeıdi. Mysaly, qazir úsh ápkem, bir aǵamyz bir jaq, ıaǵnı ózara jaqsy aralasady. Al biz úsh ul, eki qyz bir bólek aralasamyz. Nege? Aqshasy bar men aqshasy joqtyń til tabysýy qıyn eken. Myń jerden kópbalaly otbasydan shyqsaq ta, bul shyndyq eken. Óz basymnan osyndaı jaǵdaı ótip otyrǵan soń, óz balalarymnyń sanyn úsheýden asyrmaýdy jón sanadym. Sol úsheýine myqty tárbıe berip, jaǵdaıyn jasaýǵa kúsh salýym kerek. Ne kerek topyrlatyp? Úısiz qańǵyǵan baýyryn basqalary túrtpekteıdi. Aqshasy, qyzmeti bolmasa adam sanamaıdy. Al kópbalaly otbasynyń barlyq balasynyń materıaldyq jaǵdaıy bola qoıýy ekitalaı. Sondyqtan sany az bolsa da, sapaly balam bolǵanyn durys kórem», -deıdi Aıǵanym Ábilda.
«Qazaqstanda kóp bala taýyp demografııaǵa úles qosýǵa qulshyna qoıar adam az. Kóp balany kóbinese bilimi taıaz, aldy-artyn oılamaıtyn nemese «Qudaıdyń bergeni» dep qaraıtyn keıbir adamdar qalaýy múmkin. Nemese rasymen dáýleti asyp-tasqan keıbir baıshykeshter bala sanyn arttyrǵysy kelýi múmkin. Al qoǵamnyń áleýmettik turmysynan qajaý kórgender shubyrtyp bala týýdy oılamaıdy. «Ár balanyń óz nesibesi bar» degen túsinik eskirgen qazir. Seniń qarjylyq qoryń bolmasa, seniń balańnyń da materıaldyq jaǵdaıy jaqsy bola qoıýy ekitalaı. Balańdy búgin durys balabaqshaǵa aparmasań, myqty mektepte oqytpasań, túrli kýrstarǵa qatystyrmasań, erteń ol balań qazirgi qoǵamdaǵy jaldamaly quldyń birine aınalady. Tórt balany oqytyp, tamaǵy men kıimin taýyp bergen ońaı ma, eki balanyń ba? Memlekettiń ózi demografııaǵa jaǵdaı jasamasa, biz sııaqtylar ne úshin demografııaǵa bas aýyrtýy kerek? Jeti, segiz balany týyp, olardyń eshbirin durystap oqyta almaı, ne durys balalyq shaq syılaı almaı, qoǵamǵa qosasyz. Tobyrdyń sanyn kóbeıtesiz, bitti. Bılikke de keregi osy emes pe?! Óz quqyǵyn talap eterlik bilimi joq qoǵam ókili neǵurlym kóp bolsa, bılikke soǵurlym tıimdi. Bılik ókilderiniń otbasynda qansha baladan bar?Erinbeı sanap kórińizshi. Úsh baladan artyq balasy bar sheneýnik saýsaqpen sanarlyq. Nege? Sebebi, sheneýnik sanaýly balasyna barlyq jaǵdaıdy jasap beredi. Shetelde oqytyp, tobyrdy basqaratyndaı etip daıyndaıdy. El demografııasy qabyrǵasyna batsa, bıliktegiler birinshi ózderi bastama kóterip, kóp balaly bolýǵa shaqyrar edi, ózderi úlgi bolar edi. Al bizde bári kerisinshe», -deıdi tarıh mamany Dinmuhammed Bektaly.
Memleketti quraýshy -halyq. Halyq sany artsa, memlekettiń de qýaty kóbeıeri sózsiz. Alaıda halyq sanyn arttyrý úshin eń aldymen memleket tarapynan jaǵdaı jasalýy kerek emes pe? Qazaqstanda bul másele qalaı? Kerisinshe. Osyndaı kereǵarlyqtyń kesirinen qartaıǵan Qazaqstanǵa aınalyp baramyz.
Merýert HÝSAINOVA,
«Adyrna» ulttyq portaly.
Foto ashyq derekkózden alyndy.
