Úsh arystan

07.05.2020

7072

Kóp handardy men kórdim

Elin, halqyn jylatqan.

Qaraǵaı sapty aq naıza

Batyrlardy qulatqan.

Danalar aıtqan asyl sóz

Eldi aýzyna qaratqan.

Sary jaı atqan sansyz oq

Kóp halyqty jylatqan.

Alla taǵala adamdy

Tatý bol dep jaratqan.

Sypyra jyraý

Kúreń jel!..

Kúmis saǵym!..

Kók shuǵyla!..

Kim qanǵan ker dalanyń kóp syryna?!

Bul dala – Uly Dala, Ulan Dala –

Terbetken tebirenip Tórt Qubyla!

Kim jetken keremetin sanamalap –

Taǵdyryn tarıh qana saralamaq.

Degen sóz «Tórt Qubyla» tegin emes –

Táý etken tórt tusyna dana qazaq.

Tórt tusy – shyǵys, batys, oń, sol jaǵy,

Qormaly – qorǵanymen qorshalǵany.

Paıym men parasattan tabjylmaǵan –

Dalalyq danalyqtyń mol salmaǵy!

Ór Altaı – shyǵystaǵy qaqpasy altyn,

Ataǵy, dańqy kókpen astasatyn.

Jyl saıyn jaz aıynda ushyp kelip,

Bul taýda perishteler bas qosatyn.

Tý alyp, tulpar mingen ata-baba,

Túrkiniń túp qazyǵy osy arada.

Altaı men Tarbaǵataı qosarlanyp,

Uqsaıdy myzǵymaıtyn bosaǵaǵa.

Batysy – Edil degen uzyn ózen,

Tolqyny tarıh syryn kúbirlegen.

Deshtiniń týy Edilden jelbirese,

Rýstiń kinázderi dirildegen.

Táńirtaý ońtústikte jatyr kólbep,

Quzdary – qııampurys, shyńdary – órgek.

Aspanmen aralasyp turǵannan soń –

Qytaılar at qoıypty Tıan-Shan dep.

Túletip muzbalaǵyn usharynda,

Shalqaıyp, shaldyqpaǵan qusa-muńǵa.

Óziniń órkeni bop, kórkemi bop,

Alataý albyrap tur qushaǵynda.

Soltustyq – syqyrlaǵan Batys Sibir,

Susty aımaq buıralanǵan naqyshty bul.

Qaıǵymen qabattasyp qasıeti,

Kezinde kóp sharshatqan atys, dúbir.

Ustyny Uly Dala – tórt taǵany,

Tórt kózben túgeldener tórt taraby.

Joldary josyp jatqan, shıratylyp,

Tósine Sary Arqanyń toqtalady.

Ómirin ózendermen órnektegen,

Kóńilin kólderimen kórnektegen,

Taýlary qatpar-qatpar qazynaly –

Qazaqtyń dalasyna jer jetpegen!

Asyly kóp joǵalyp, kóp urlanǵan,

Muń men sher keýdesine shoǵyrlanǵan –

Baǵzyda buıda tartqan Alash jurty –

Túrkiniń túp negizi – oǵyzdardan.

Bir sátte molaıyp ta, azaıyp ta,

Kez bolǵan talaı opqa, talaı otqa.

Atalǵan qazaq eli «Qazaqııa»

Dál solaı jazylypty taýarıhta.

Qaıtpas el qaharynan dúr dushpannyń,

Basynan keshti zaman sumdyqtaryn.

Keýdesin Uly Dala keýlep kirdi –

Túnergen túmenderi Shyńǵys hannyń.

Soqqydan kózge tıgen ushqyn ushpaq,

Dalanyń denesine tústi qyspaq.

Alpaýyt Altyn Orda ýysyna

Bir sátte sıyp ketti Deshti Qypshaq.

Peıilin qaǵanmenen ushtastyryp,

Tili men tinin qaldy ustap durys.

Qaǵannyń qaharyna qahar qosty –

Dúnıeni dúr silkintken qypshaq qylysh.

Shalqaıyp Shyńǵys hannyń urpaqtary,

Mastanyp, mańaıyna zil saqtady.

Sonda da keń dalaǵy sińip ketti,

Joǵalyp mońǵolǵa tán turpattary.

Dúnıeniń kezegi ne, kezeńi ne?

Zar sheger kósemi de, kemeli de.

«Noǵaıly, Deshti Qypshaq – dertim» – depti,

El qamyn jeýmen ólgen Er Edige.

Armannyń kóp qýalap saǵym, nuryn,

Edige simirdi eldiń zaryn, muńyn.

Astasqan Altyn Orda taǵdyrymen

Azaby, ajaly da ańyz munyń.

Edige eńiregen qusalyqtan,

Aryǵan arǵymaqtaı tusamystan...

Qalaı da, Altyn Orda dáýiriniń

Soryna jaralypty úsh arystan.

Bilmegen bir kún jylap eńirerin –

Bilmeıdi kúnnen kúnge kemigenin.

Uly Orda qurban boldy qyrqysynan –

Toqtamys, Ámir Temir, Edigeniń.

Edige adasar ma, ot basar ma?..

Dushpany qylysh siltep, oq ta atar ma?..

Ezilip eń sońǵy ret oıǵa batty ol,

Arnaı kep Ulytaýmen qoshtasarda.

Quz qabaqtyń astyndaǵy qara almastaı jarqyraǵan ótkir de nurly qos janary ishte jatqan ottaı ystyq, ýdaı ay oı tolqyndarynyń tepkinin salqyn sabyrmen, qajyrly qaıratpen keri serpip tastaýǵa tyrysqandaı; tym tunjyrańqy óńi tún túnegindegi tuńǵıyqtaı qaharly jáne qupııaly, ýaıym men yza aralas ýytty.

Sál dóńesteý úlken murnynyń etek tusy deldıińkirep, álde bir tynym taptyrmas tarpań sezimdermen taıtalasyp turǵandaı juqaltań tanaýynyń jelbezegi jelpildep, tanaýrap tur.

Kún qaǵyp kúreńite túsken qubaqan óńinen jas balaǵa tán jadyrańqylyq ta, qan keshýdi kóp kórgen has batyrǵa tán qataldyq ta, tabıǵatqa tamsanǵan súıinis te, ótken ómirge ókingen kúıinish te... keıde kezektesip, keıde qabattasyp, yraı men shyraı tanytatyndaı.

Qabyndap ósken qarabýyryl saqal-murtyn salaly saýsaqtarymen sıpap ótkende, som altynnan soǵylǵan mórli baldaq – júzigi kún kózine shaǵylysqany sonsha – shyń basynan shoq shashqandaı ótkir jalyn lap etip,ańǵardaǵy ań men qustyń jalt etken janaryn qaryqtyryp-aq jibergen bolar.

At ústindegi alyp tulǵanyń qazandaı basyna mılyqtata kıilgen qundyz bóriktiń tóbesindegi asyl tastarmen áshekeılengen úsh tal qaýyrsynnan jasalǵan jyǵasy taý jeliniń demimen dirdek qaǵady; astyndaǵy qara qasqa attyń qos qulaǵynyń arasyndaǵy bir shoq úkili jyǵa da endi-endi ushyp keterdeı jelp-jelp etedi; tek at saǵaǵynan tómen salbyrap turǵan úshburyshty shashaqty tumar ǵana selt etpesten sal kúıinde tur; qara qasqa attyń seldir quıryǵy men suıyq jaly jelbireı túsip, jel únine áýen qosqandaı – sýyldaǵandaı, ýildegendeı.

Qamqa shapandy qaýsyryp turǵan deńment belbeýdiń sol jaǵyna ilingen hıýa qylyshtyń órnektelgen qynaby qara shubar jylandaı bolyp, qanjyǵalyqqa qaraı qaıqaıyp jatyr; belbeýdiń oń jaǵyna kúmistelgen kise ilingen; er basyna tirelgen sarala qamshy da taqta otyrǵan takappar hannyń asasyndaı kórinip, ón boıyna sus pen syz jınap alypty.

Bul belgi-bederlerdiń barlyǵy – buryńǵy-sońǵy zamandardan beri qaraı buzylmaı kele jatqan baq pen dańqtyń, ataq pen laýazymnyń aıbyndy rámizderi, dushpanǵa – aıbat, dosqa – qaırat. Biraq... osynyń bári kim úshin, ne úshin? At jalyn tartyp mingeli adam qanyn keshýmen kele jatqan Edige úshin be, Edige sııaqtylar úshin be?..

Edigeniń kóz aldyna ózi qatysqan, ózi bastap barǵan qandy shaıqastar qaıta-qaıta elesteı berdi. Qan!... Qan!... Qan!... Tamshylaǵan... Aqqan... Tasyǵan... Munyń da qany... kúnahar qany qaınap, tasyǵandaı.

Edige tisin shaqyrlatty.

Aryn tergep tur Edige,

Janyn jerlep tur Edige.

Zar shapshydy júregine,

Zár shapshydy ireńine.

Tolqyndy oılar alasatyp,

Bir-birinen talasa asyp,

Maıdandasty mıdy myjyp

Túısigine tiıdi buzyp.

Qan maıdannyń aýyr úni...

Shymyrlady jaýyryny

Soǵys – maıdan,

Maıdan – oıran,

Soǵylys pen toryǵys – bul!

Qarý men qan,

Uran men shań,

Jeńis penen jeńilis – búl !

Daýylpazdar dúńkildegen,

Sarnap kerneı, zýrnasy da.

«Elim!» degen, «Jurtym» degen –

Batyrlardyń tulǵasy – nar!

Sart-surt urys,

Jarq-jurq qylysh,

Jalt-jult kózi jaınaǵandar.

Han, ámirshi, túmenbasy –

Tisin tiske qaıraǵandar.

Uly Ordanyń altyn týy –

Sary tańdaı araılanǵan.

Aq Ordanyń appaq týy –

Aq bulttaı jel aıdaǵan.

Ámir Temir jelbiretken –

Aq shashaqty jasyl baıraq

Jasyndaı bop jalt etedi,

Shań ishinen andaǵaılap.

Naıza, aıbalta, qylysh, sadaq,

Kúrzi shoqpar sharpysýda!

Qahar tógip qarý-jaraq,

Bir-birimen qarpysýda!

Atys, urys,

Alys, julys,

Endi ólispeı turysý joq.

Adam qany aqty lyqsyp,

Qyzyl ózen, qyzyl sý bop.

Erler!...

Erler shahıd ketti!

Jan tapsyrar ýaqyt jetti!

O, bulardy qaı zamanda

Qaı bıleýshi baqytty etti?!

Obal, saýap kimge?... Kimge?

Saýal, jaýap kimge?... Kimge?

Ólemin dep oılady ma,

Sónemin dep oılady ma –

Arǵymaq at mingeninde,

Asyl qarý ilgeninde?!

Qansha jastyń qulaıtynyn,

Qansha qarttyń jylaıtynyn –

Han Toqtamys bilmedi me?!

Aqsaq Temir bilmedi me?!

Aý, Edige!

Bul ne sóziń?

Óziń jaıly ne demeksiń?

Halqyń seni aıalasa,

Panańa kep saıalasa,

Er boldyń ba keremet tym?

Sen ákeńniń kegin qýdyń,

Qabyrǵańdy sógildirdiń.

Ámir Temir tulpar berdi –

Jal-kýıryǵyn tógildirdiń.

Ámir Temir suńqar berdi –

Qus salýdyń jónin bildiń.

Toqtamys han arý berdi –

Keýdesinde kózińdi ildiń.

Toqtamys han qarý berdi –

Qylyshyńa kegińdi ildiń...

Naq dushpandy qurta almapsyń,

Sony, sorly, keıin bildiń!

Bilmegen-aý syryńdy jurt,

Qyrǵynyńnan qyryldy jurt.

Kóp jesirdi kókke ulyttyń,

Kózinen jas úzildirip.

Qonysynan qýdyń jurtty,

Shybyn jannan túńildirip.

Ámir Temir aldap-sýlap,

Kóp kórsetti jyryndylyq.

Toqtamys han talaq etti,

Tuıaǵyńnan súrindirip.

Óz aǵańdy óltirgen de –

Emes pe edi sol silimtik?!

Qane qaıtqan kegiń qaıda?

Paıǵambarlyq tegiń qaıda?

Qısyqtardy túzetetin –

Qatal, ádil teziń qaıda?

Al kegińdi qunykerden,

Sodan keın elińdi oıla!....

* * *

Maýjyrap maýsym aıy, kún uzaryp,

Kók saǵym jatyr saımen tunyp aǵyp.

Qalt etpeı Edige tur tas músindeı,

Bir shyńnyń bıigine shyǵyp alyp.

Qııadan qyran kózben shola qarap,

Sanasy sapyrylyp, tur aýalap:

Zaryna zamandardyń kóp ılengen –

Kindigi Deshti Qypshaq mynaý alap.

Bul alap áýlıedeı muń jastanǵan,

Qasıet, qýat alǵan nurly aspannan.

Belgiler bederlengen betinde tur –

Qalǵan iz sonaý alys ǵun, saqtardan.

Osynda – ata-baba armandary,

Osynda – sóngen oty, janǵan baǵy.

Kóp syrdy kókirekte saqtap únsiz,

Samsap tur Kók Túriktiń balbaldary.

Esimi estilerge oralar myń –

Babalar baıybyna bara alar kim?

Kezinde keń álemdi titirentken –

Qoınynda tarıh jatyr obalardyń.

Zańdylyq – zamanalar kóshe berer,

Er muńy ár sát saıyn eselener.

Ulyqtap uly armanyn, urandaryn.

Múlgip tur mazarlar men keseneler.

Máńgilik jeri – dáýlet, kúni – máýlet,

Taý men tas – tiri sýret, tiri sáýlet.

Myna taý basqa taýdan dana, dara,

Bekerge atalmaǵan Ulytaý dep.

Sezinip Kúnniń demin, kúıdiń lebin,

Qarashy, betin Kókke súıdirgenin!

Saqtaısyń saltanatyn máńgi esińde,

Batpaısyń basýǵa da shúıgin jerin...

Qyzǵyltym qan júgirip ireńine,

Sát saıyn nur quıylyp júregine,

Saraıdyń sarsańynan dem alsam dep,

Jańa kep Ulytaýǵa tur Edige.

Árqashan bulqan-talqan Altyn Orda,

Turǵandaı osy qazir jarty jolda.

Edige burlyqty da, býlyqty da,

Bursam dep alasuryp saltyn ońǵa.

Bul jalǵan myń sıqyrly dóńgelengen,

Talaılar talmaı shyńǵa órmelegen.

Ómirdiń qalyptasqan qalpyn buzyp,

Sát saıyn sor kıliger kóldeneńnen.

Kógertse el men jurtyn kósegeli,

Túrlenip túrki ulysy óser me edi?!

Baıtaq jer Altyn Orda bılep turǵan –

Keshegi qypshaqtardyń mekeni edi.

El men jer kóp tolqytty Edigeni,

Keýdesin soǵys zary kemiredi.

Toz-toz bop qylyshynan qypshaqtyń da,

Joq boldy Qımaq, Jabǵý, Oǵyz eli.

Adamzat aıyrylyp tekti armannan,

Jaý úni estildi arttan, estildi aldan.

Jer beti adam qany sý bop aqqan,

Ne tapty birin-biri jep tynǵannan?!

Qylyshpen qıyr alys shetti nusqap,

Qypshaqqa Batý bir kún jetti urys sap.

Umtylyp, ulan jerdi jaýlap aldy,

Alaıda, aty óshpedi – Deshti Qypshaq.

Ataǵy Altyn Orda kók tiredi,

Handary qan urttaýdy kóp tiledi.

Júzdegen jyldar boıy tursa da Orda,

Bul jerdi el Deshti Qypshaq dep biledi.

Qypshaqtyń qıdy janyn kóp erleri,

Dańqy da, dabysy da tómendedi.

Eline Deshti Qypshaq dert boldy ma,

Batys pen Shyǵys bolyp bólingeni?

Ishtarlyq, dańqqumarlyq, jalmaýyzdyq –

Handardy jiberdi ábden qandy aýyz ǵyp.

Teńselip Altyn Orda tur-aý búgin,

Endigi bolashaqtan qalmady úmit. –

Dep oılap bı Edige bir kúrsindi,

Sanasyn túıtkil oılar silkindirdi.

Qaısysy Altyn Orda handarynyń

Túpqazyq atameken jurtyn bildi?!

Ersinip, eligip júr otty eleske,

Eli men jurtyn izdep, joq demes te.

Halyqtyń, handyqtyń da til men salty,

Baǵzydan qypshaqsha bop ketti emes pe?

Áspettep Shyńǵys hannyń qasıetin,

Han bar ma bul kúnderi bas ıetin.

Baýyrlar bir-birine qylysh siltep,

Bylǵap júr babasynyń ósıetin.

Joq boldy qymsyný da, qysylys ta,

Aıtylmas utqyr oı men usynys ta.

Joshy bop, Shaǵataı bop, Úgedeı bop,

Bólindi Altyn Orda úsh ulysqa.

Bolsa da Altyn Orda óktem úndi,

Artyna aýyr salmaq bókterildi.

Sıyspaı aǵaıyndar bir-birimen,

Aq Orda, Kók Orda bop qaq bólindi.

Joshynyń úlken uly bolǵannan soń,

Ishine ne bir oılar tolǵannan soń,

Orda Ejen Aq Ordany tigip aldy,

Eskermeı ne bolaryn ólgennen soń.

Joshynyń besinshi uly Shaıban edi,

Baǵyna batyrlyǵy saı keledi.

Kórnekti Kók Ordany asqaqtatyp,

Sibirdi emin-erkin jaılap edi.

Ótti ǵoı óz saltymen ótken ómir,

Qaıtedi qarap qoısa Kókke de bir!

Tuqymyn tulǵa tutyp Shyńǵys hannyń,

Qaradan han saılamas netken el bul?!

Ertede Altyn Orda dáýirledi,

Berke han el men jerdiń qamyn jedi.

Salyndy saltanatty Saraı Berke,

Saýdager, saıahatshy sánin kórdi.

Búkil el musylmandyq dindi ustandy,

«Alla» dep, adal jolmen turmystandy.

Tıylyp zorlyq penen urlyq-qarlyq,

Azaıtty alýan túrli qylmystardy.

Qarsy bop han etýge Qubylaıdy,

Berkeniń oǵan ishi jylymady.

Talqandap Vızantııa qalalaryn,

Tek qana Mysyr oǵan tym unady.

Bul Berke – Joshy hannyń úshinshi uly,

Jasaǵan talaı elmen bitimshilik.

Qapqazda ólgen kezde jaý qolynan,

El-jurty kóp jylapty jasyn syǵyp.

Ózgeden Ózbek hannyń jóni bólek,

Kórkeıtti ol Uly Ordany, eren údep.

Islam dinin myqtap ornyqtyrdy ol,

Eldegi sumdyqtardyń bárin elep.

Sodan soń Jánibek han onyń uly,

Ákeniń tárbıesin kóp uǵyndy.

Ordanyń ishi-syrtyn túrlentsem dep,

Saýda men saıasattyń jónin bildi.

Jánibek jaqsysy edi kórgen kóptiń,

Qaıran er qan qushaqtap shermen ketti!

Allanyń pármeninsiz ajal qushty ol,

Qolynan óz balasy Berdibektiń.

Qan attap taqqa otyrdy sol Berdibek,

Qupııa qylmys qyldy tergeýi joq.

Batýdyń urpaǵynan, sodan keıin,

Han bolyp altyn taqqa kelgeni joq...

* * *

Edige shyńnan tústi tómen qaraı,

Bul taýǵa kózi toıdy qaraı-qaraı.

Tań qalyp tabıǵatqa basyn ıdi,

«Jaısań ǵyp jaratqan – dep – Qudaı qalaı!».

Oılady: ólim bar ǵoı ózektige,

Ózine jaqyndap tur kezek, mine.

Ólgen soń keń kósilip jatý úshin

Osy taý tym jaıly eken jer ústinde.

Endi aıan ómirde kóp turmasy da,

Áıteýir, bar ǵoı muńdas, syrlasy da.

Solarǵa ósıetin aıtyp ketsin:

«Osy bir qoıyńdar – dep – shyń basyna».

Esine Ámir Temir tústi birden,

Bul taýdyń ótken bular ústimenen.

Qajyǵan qalyń qoldy dem aldyryp,

Ordasy on bes kúndeı tiktirilgen.

Ol sóıtip Ulytaýdy kórip ketken,

Tarıhyn kóp tyńdaǵan zerikpesten.

Jazdyrdy Altynshoqy jartasyna:

«Bul jerde Ámir Temir bolyp ketken».

Shaldyqqan qalyń ásker esin jıdy,

Bir iske Temir taǵy betin burdy –

«Tursyn – dep – Ulytaýda bir bıigim»,

Eki myń áskerine tas úıdirdi.

Edigeniń kóz aldyna Ámir Temirdi eń alǵash kórgen sáti elestep ótti. Ol muny úsh kún kúttirip, ózin ertip kelgen Toqtamystyń kómegimen zorǵa qabyldanǵan bolatyn.

Ámir Temirdiń otyrysy Altyn Orda handaryna múldem uqsamaıdy eken. Basynda – altyn japyraqshalarmen kómkerilgen dóńgelek táj, astynda –aıbary asqaqtaǵan, asyl tastarmen bezendirilgen tuǵyrly taq. Ústine kúmispen ádiptelgen jap-jasyl jibek shapan jamylyp, qolyna barys basty asa taıaǵyn ustap, soǵan ıegin súıep otyr eken.

Bıik mańdaıly, at jaqty, qyr muryndylaý kelgen qarasur óńine shoqtaı jaınaǵan qońyrqaı kózderi erekshe bir alapatty reń berip turǵandaı.

Edige bir tizerlep otyra kalyp, oń qolyn keýdesine qoıyp: «Quldyq, aldııar, taqsyr!» – dep basyn ıgende, Ámir Temirdiń qoıý qara murtpen astasyp ketken súıirleý shoqsha saqaly biraz ýaqyt kókke kóterilip qalǵandaı boldy.

– Nege kelgenińdi bilemin, – dedi Ámir jumsaq, jyly daýyspen, – Toqtamystan estidim.

Edige onyń júzine tik qarap edi, kúlimsirep otyrǵandaı bolyp kórindi.

– Qashyp keldiń ǵoı? – dedi sonsoń.

Edige onyń kózine kirpik qaqpaı qadala qarap otyryp: – Sizge keldim! Senip keldim! – dedi.

Jas jigittiń jaryqshaqsyz taza daýysy ámirge unaǵan bolý kerek: Ornyńnyn tur, – dep, qolymen qosa ymdady.

– Toqtamystan estidim, – dep ornynan kóterildi, Edigeniń janyna keldi.

– Ákeden de, aǵadan da aıyrylypsyń. Orys han seniń ákeń – Toqtaqııany, Toqtamystyń ákesi – Taıqojany óltirdi... Altyn Ordany shabýyna qarsy bolǵandary úshin... Aǵań Baltyshaq ta Aq Ordanyń qurbany boldy, – dep, Ámir Temir Edigeniń ıyǵyna qolyn saldy.

– Júregińe qatqan kektiń muzyn qalaı jibitesiń?

– Sizdiń jebeýińiz ben demeýińiz arqyly, qan kóksegen qarý arqyly,– dedi Edige.

Daýysy sańqyldap, kózi jarqyldap turǵan jas batyrǵa synaı qaraǵan Ámir Temir kenetten sustana qalyp: – Áı, men saǵan bir saýal qoıaıyn, jaýap beresiń be? – dedi.

Edige úndegen joq.

– Eger men... – dep Ámir Temir suq saýsaǵyn shoshaıtty, – Eger men saǵan jaýyńdy osynyń birimen óltir dep, semser men qylysh usynsam, qaısysyn tańdar ediń?

– Qylyshty tańdar edim.

– Nege?

– Aldııar, semserdi – sertke, qylyshty kekke ustaımyz ǵoı, – dedi Edige. – Onyń ústine, Baltyshaq kókem maǵan qylyshtasý ónerin kóp úıretip edi.

Ámir Temir jigitke rıza keıippen qarap turyp:– Sen osynda qalasyń. Meniń oǵylanym bolasyń. Tek meniń senimimdi attama!– degen edi sonda.

* * *

Týǵannan kórmep edi kemshilik te,

Jasynda toımaýshy edi tirshilikke.

Ákesi Toqtaqııa – kóp jyl boıy

Bop turdy qala begi Qumkentte.

Tap keldi tarshylyqqa zamany onyń,

Zulmattyń jan bolmady tabar emin.

Saraıyn Altyn Orda bılesem dep,

Orys han salyp bitti bar ónerin.

Orys han – Aq Ordanyń bıleýshisi,

Jasynan jaýgerlikti súıgen kisi.

Qylyshyn kókke sermep, doldanatyn,

Ańsaýmen altyn taqty, kúıgende ishi.

Altyn taq Orys hanǵa arman boldy,

Ańsary kúnnen kúnge jandandy endi.

Bir kúni shabamyn dep astanany,

Bekter men ámirlerge pármen berdi.

Kónbedi bul pármenge aqyldylar –

Bul qylyq búkil eldi ashyndyrar.

Altyn taq, Altyn Orda aıbattansa,

Sol sátte-aq basynǵannyń basyn jular.

Áıtse de Orys hannyń tózbegi joq,

Keýdeniń lapyldaǵan sónbegi joq.

Birazyn bekteriniń jer qushtyrdy,

Yrqyma, aıtqanyma kónbedi dep.

Solardyń biri ákesi Edigeniń,

Kóp kórgen adam edi ómir órin.

Ólgen soń Toqtaqııa, jetim qalyp,

Edige tappaı qoıǵan kóńil emin.

Baltyshaq inisi edi ákesiniń,

Tyǵyldy qoltyǵyna kókesiniń.

Ol kisi – Orys hannyń bas ámiri,

Tez aıtar sheshetinin, kesetinin.

Qınaldy kókesi de, eńiredi,

Jetimge sol qamqorshy bolyp edi.

Oqytyp, tarıh syryn uǵyndyryp,

Áskerı iske úıretti Edigeni.

«Qaıt – dedi – er jetken soń Mekke kórip,

Batyr bol, men de ketem bir kúni ólip».

Ósirip, ónegesin túgel syılap,

Sol qaldy áke ornyna áke bolyp.

Edige erte eseıip, daralandy,

Er boldy jaıpap óter qamaǵandy.

Sóıtse de, Orys hannyń saraıynda,

Júregi qaıta-qaıta jaralandy.

Sabyrly, paıymdy da parasatty,

Bildirmes janǵa túsken jaraqatty.

Jamandap Orys hanǵa jaramsaqtar,

Tezirek joımaqshy bop, alasatty.

Bir qaýip Edigege jaqyndady,

Sondaǵy esten ketpes ashynǵany.

«Keraýyz Toqtaqııa balasy» dep,

Árkimniń kekep-muqap basynǵany.

«Bul jerden keteıin – dep – qudaı atqan»,

Bir kúni qashyp shyqty Syǵanaqtan.

Toqtamaı Samarqanǵa tartyp ketti,

Bosaǵan asaýdaı bop buǵalyqtan.

Maqsat bar mazdap turǵan kóńilde bir,

Baq qonbas talapsyzǵa ómirde bul.

Bet túzep, bul saparda kózdegeni –

Ataǵy shyǵyp turǵan Ámir Temir...

Ákesi Ámir Temir – bı Taraǵaı,

Barlastyń basy bolǵan zor tolaǵaı.

Bekterdiń arasynda bedeldi bop,

Ómirden ótken adam qorǵalamaı.

Barlastar bastas bolyp naımandarmen,

Týysyp, qushaqtaryn jaıǵan kileń.

Naımanmen aýyp munda kelgennen soń,

Muńdaǵy el atap ketken – «naıman – dúrmen».

«Órlesin órkeni – dep – qaraǵaıdyń» –

Qoldady jetim uldy bar aǵaıyn.

Temirdi terbetti de, órletti de –

Bedeli, berekesi Taraǵaıdyń.

Ámir bop Qashqadarııa aımaǵyna,

Jel bitti Ámir Temir baıraǵyna.

Jabysyp attyń jalyn tartqannan soń,

Jaý izdep kóp qarady jan-jaǵyna.

Bul ámir – talaılardy jeńgen batyr.

Qıratyp, qalalarǵa engen batyr.

Dál qazir ýysyna túgel tústi,

Bas uryp aıaǵyna Maýerannahr.

Syzdanyp otyr áli sol arystan,

Talaımen jan berisip, jan alysqan.

Endigi qıratsam dep kózdegeni –

Aq Orda, Deshti Qypshaq, Moǵolstan.

Bar sonda Edigeniń qurbylasy,

Toqtamys – bozbalanyń suńǵylasy.

Ákesi Taıqojany óltirgen soń,

Ol daǵy Orys hannyń boldy qasy.

Tuqymy Joshy hannyń erledi de,

Kiripti Ámir Temir dárgeıine.

Bıleýshi qushaq jaıyp Toqtamysqa,

Saýran men Otyrardy bergen, áne!

* * *

Edige az ýaqytta kemeldendi,

Oıy da burynǵydan tereńdedi.

Kórsetip batyrlyǵyn shaıqastarda,

Tanymal qolbasshyǵa teńeldi endi.

Aıan bop ádildigi, sheshendigi,

Baıqaldy qıyn sátte kósemdigi.

Ámirdiń eń senimdi sardary bop,

Sińisip, umytyldy bótendigi.

Turatyn árbir iske naq tilenip,

Tóseldi ol eń bilimdar basshy bolyp.

Osyndaı otty adamdy tanyǵan soń,

Qoldady Ámir Temir jaqsy kórip.

Tek jatpaı talap qyldy Toqtamys ta,

Eleýrep, erik berdi ot namysqa.

Aqyry Aq Ordany shaýyp alyp,

Dúmpýi kúnnen-kúnge ketti alysqa.

Shashatyn tym yzǵarly deminen lep,

Orys han qaza bolǵan, ómirde joq.

Han bolǵan Temir Málik balasynyń

Basyn ap, otyr endi kóńil demdep.

Syn bolǵan Edigeniń tózimine,

Bir qaza muz bop qatty kóńiline –

Tup týra osy soǵys sebep boldy

Kókesi Baltyshaqtyń ólimine.

Ilkide Toqtamysty kinálaǵan,

Alaıda, ashýly oıǵa qulamaǵan.

Saraıdyń ishindegi qandy aıqasta

Aıyrylyp qalǵan edi sol aǵadan.

Toqtamys búgin dańqtyń kezeńinde,

Ot bolyp janady úmit ózeginde.

Entelep, Edigeniń kómegimen

Bıleýshi bolyp aldy Horezmge.

Ekpini Toqtamystyń, sirá, qatty,

Qaıraty taý sýyndaı qulap aqty.

Qosymsha ásker berip Ámir Temir,

Bir kúnde jaýlap aldy Syǵanaqty.

Toqtamys yrys-baqtan keshikpepti,

Táńiri áý bastan-aq nesipti etti.

Bekteri Aq Ordanyń qol qýsyryp,

Jaǵyna Toqtamystyń ótip ketti.

Isimen jaýlaý, aýlaý shuǵyldanyp,

Jutynyp jutqynshaǵy, jybyr qaǵyp,

Máz boldy Ámir Temir bul jeńiske,

Muqatyp Aq Ordany, qyby qanyp.

Jınalyp mańaıyna aqylmany,

Ámirdiń árbir isin maquldady.

Endigi naǵyz dushpan – Altyn Orda,

Jaý jaman bárinen de jaqyndaǵy.

Elder kóp Ámir Temir jaýlap alǵan –

Iran men Aýǵanstan, Ázerbaıjan,

Úndistan, Sırııa menen Palestına,

Áli de maqsaty kóp armandaǵan.

Alda tur keýde kerip Altyn Orda,

Baǵynbaı, basyn ımeı dańqy zorǵa.

Kúıretse osy Ordany sátin taýyp,

Ózine bolmas edi artyq olja.

Áı, biraq... Orda hany Mamaı – myqty,

Arbasyp, alysqanyn talaı jyqty.

Kúrsinip, kóp oılandy Ámir Temir

Soǵan bir jasasam dep jamandyqty.

Sol Mamaı qatal, qandy jol ustanǵan,

Máskeýge betin túzep, soǵys salǵan.

Jeńilip Kúlik^* degen keń maıdanda,

Eline aman jetý bolypty arman.

Toqtamys osy shaqta nyǵarlandy,

Erekshe sáttilikten syr ańǵardy.

Tutqıyl basa kóktep qalyń qolmen,

Altyn taq ornatylǵan Saraıdy aldy.

Sóndirip beıbit eldiń shyraǵynda ot,

Toqtamys sala berdi uranyn kóp.

Jaýlady Qajy-Tarhan, Qyrymdy da,

Qaıtadan Joshy ulysyn quramyn dep.

Toqtamys sol ekpinmen toqtamady,

Súzilip orys jaqqa kóp qarady.

«Baǵynbaı bir kúnderi keter-aý» – dep,

Máskeýdi myjyp, taptap, otqa orady.

Toqtamys han Saraı-Berkede jatyp tús kórdi. At qulaǵy kórinbeıtin aq boranda ózin bir úıir qasqyr qamap, júırik atymen qansha qashsa da, bir kókjal qasqyr qyr sońynan qalmaı qoıypty. Qamshydan basqa qarýy joq eken. Bir kezde taǵy da bir kókjal aldynan qarsy shyǵa kelip, týra ózine atylypty... Toqtamys túsinen qatty shoshyp oıanyp, júregi dúrsildep, ózine-ózi kele almaı, uzaq jatty.

Ereńinde Saraı-Berkege keshe kelgen Sypyra jyraýdy shaqyrtqyzyp, túsin jorytty.

– Uly babań – Joshy hannan taraǵan úrim butaqtyń ishinde seniń ákeń Taıqoja eń ádiletti, eń álýetti adam edi. Sol Taıqoja óziniń atalas baýyry Orys hannyń qolynan qaza tapty. – dep bastady Sypyra jyraý. –Joshy tuqymynan Berkeden keıin Orys hannyń emes, seniń baǵyń janyp, Altyn Ordanyń taǵyna otyrdyń. Endi sen Joshy ulysynyń joǵyn túgendeımin dep, kúndiz kúlki, túnde uıqy kórmeı júrsiń.

Áı, han, saǵan týrasyn aıtaıyn, seni atqa da, taqqa da mingizgen – ana Aqsaq Temir. Sodan keıin ózińmen úzeńgiles kele jatqan, Baba Túkti Shashty Ázizdiń tuqymy, ári bahadúr, ári dangóı bıiń – Edige!

Men baıqaımyn, sen ózińniń eń basty aqylmanyń, shapsań – qylyshyń, silteseń semseriń bolyp júrgen sol Edigege salqyndap barasyń. Al ol Aqsaq Temirden aýyp, dostyq peıilmen saǵan keldi. Bas ámiriń boldy. Ony kóre almaǵandardyń sózine erip, qyryn qarap júrgeniń ne?

– Edigeni eń alǵashy ret Ámir Temirge aparǵan da, aldyna mal salǵan da, basyna orda kótergen de men edim. Jurttan asqan Qaraqas-Aıym sulýdy alyp bergen de, bıliktiń bıigine jetkizgen de men edim. Ol sol jaqsylyqtarymdy umytyp, búkil Altyn Ordanyń birinshi adamy ózimmin dep oılaıdy eken. Ol týraly jaman sybystardy kúnde estımin.

– Áı, han! Dosyń az, dushpanyń kóp bolsa, jer bolarsyń, aqylyń az, ashýyń kóp bolsa, qor bolarsyń. Saı-salany sel buzar, aǵaıyndy sóz buzar. Aýyzda jıek joq, tilde tıek joq. Qysyr sózde qyrsyq kóp. Sózge ergenniń kórge engenin kóp kórgenmin men. Edigege jasaǵan jaqsylyǵyńdy aıtyp otyrsyń. Jaman bergenin aıtar, jaqsy alǵanyn aıtar. Edigeniń saǵan sińirgen eńbegi seniń bergenińniń óteýine turmaı kaldy ma?! Eger sen Edigeni ókpeletseń, odan aıyrylsań, aıtpady deme, tórdegi basyń kórge domalaıdy. Umytpa, taýǵa súıengen taýdaı dushpanyn jeńedi. Er qadirin bilmegen – el qadirin bilmeıdi.

Seniń kórgen túsińniń sury jaman eken. Artyńnan qalmaı ilesken kókjal Aqsaq Temir bolyp júrmesin. Aldyńnan shyqqan kókjal Edige bolsa, kúnińniń qarań bolǵany. Oılan, han!

Tereńirek oılanbasań, kóńiliń kilkildek, ómiriń súrkildek bolady!

Toqtamys han meń zeń bolyp otyryp qaldy. Jyraý sózin durys uǵynǵannan emes, yzalanǵannan.

* * *

Tıgen soń Altyn Orda bir ózine,

Ot bitti Toqtamystyń júregine.

Saıasat, saraı isi, soǵysta da

Edige aınaldy onyń tiregine.

Ekeýi birikken soń tize qosyp,

Dańqy da Uly Ordanyń keledi ósip.

Shydamaı, Qapqazdaǵy Toqtamysty

Shapty Ámir ádeıilep, eregesip.

Toqtamys nazalandy alǵash ret,

Qorlady Ámir Temir han basyn dep.

Bul kórgen qorlyǵy da, zorlyǵy da,

Basyldy ketpes kektiń tańbasy bop.

Taǵy da, almasyn dep el súreńin,

Jiberdi «keshirsin» dep elshilerin.

Túıilip, Toqtamysqa toń-torys bop,

Qaıtardy Ámir Temir ol tilegin...

Sát saıyn jasyn oınap sanasynda,

Toqtamys kúıdi jurttyń tabasynda.

«Ordanyń endi kúni ne bolar?!» dep,

Sýyq sóz sýmańdar el arasynda.

Kóretin ózgelerden kóp ilgeri,

Syılamas bolyp aldy Edigeni.

Han jaıly haram sózder tarap jatyr –

Bul jaıdyń bári sodan kórinedi.

Toqtamys arylmady kúdikti oıdan,

Erligin Edigeniń syryp qoıǵan.

«Aqsaqtyń adamy – osy, – dep oılady –

Júrdi ǵoı ordasynda salyp saıran».

Saraıda sóz órbidi alýan túrli –

Júrisi Edigeniń jalǵan syndy.

Tiksindi, titirendi áldeneden,

Kóz ilmeı keıbir túni, tańdy atyrdy.

***

Toqaly Toqtamystyń naq súıeri,

Tym sulý Sadat – Begim tátti lebi.

Sol toqal Edigege qumar bolyp,

Júr edi oryndalmaı nas tilegi.

Ashqaraq nápsisine toıym izdep,

Bildirgen ymmen, únmen tilegin kóp.

Edige qabaq túıip, bet qaıyrdy:

«Hanysha, munyńyzdy qoıyńyz» – dep.

Ashýy hanyshanyń órtke aınaldy,

Shor bolyp júregine kek baılandy.

«Tyńdashy myna sózdi, han ıem» – dep,

Jamandap Edigeni kóp saırady.

«Bilińiz, munyń sury jaman» – dedi,

«Oılap júr aram pıǵyl saǵan» – dedi.

«Kórsetip ózin sizden artyq etip,

Qylmaqshy kúnińizdi qarań» – dedi.

Umytyp erligin de, handyǵyn da,

Aıtatyn toqalyna bar muńyn da –

Toqtamys oı toqtatpaı, birden sendi,

Jabylǵan jala menen azǵyrýǵa.

«Baıqasam, otyrǵandy júrgizgendeı,

Siz emes, altyn taqqa bul mingendeı.

Masqara... maǵan yntyq – dedi toqal, –

Sonysyn ár sát saıyn bildirgendeı».

Toqtamys kúıip ketti shaqta myna:

«Qyzyǵyp júr eken ǵoı taqqa bu da.

Saǵan da qol salmaqshy bolǵan eken,

Tastaıyn basyn alyp qasqaǵymda!».

Jas toqal jasaýratyp qos janaryn:

«Sabyr et, – dedi, – qazir toqta, janym.

Dastarhan keń jaıǵyzyp, mas qyldyrsań,

Túsedi ózi kelip otqa zalym!

El-jurtqa ol bedeldi, bilemisiz?

Tek sony qoldap júrsiz únemi siz.

Ashýmen Edigeni óltirseńiz,

Kim bilsin, qaralanyp júremisiz».

Hanǵa da qona qaldy mynaý aqyl,

(Aılańdy asyrǵan soń, solaı asyr).

Mas qylyp, ottatqan soń, shamdandyryp,

Basyna ornatady zamanaqyr.

Ordanyń toı-dýmany bastaldy endi,

Saǵynyp birin-biri dostar keldi.

Astatók as pen jemis, sharap ta tur –

Jiberer aınaldyryp aspan, jerdi.

Sulýlar syńq-syńq kúlip syrly, nurly,

Aspazdar, sharapshylar zyr júgirdi.

Bul dýman bastalmaı-aq Edigege,

Jasyryn, qupııaly syr bilindi.

Kelipti bul dýmanǵa Ańǵysyn da –

Birge ósken Edigemen ol jasynda.

Sybyrlap: «Sharap ishpe – dedi dosy, –

Qaýip bar, tez qashyp ket, qalma osynda!

Ilinbeı ańdýshylar qarmaǵyna,

Shyǵyp ket, jaltaqtamaı jan-jaǵyńa.

Bókterip qarý-jaraq saılap qoıdym,

Min de qash jan jetpeıtin Tarlanyńa!».

Mańaıy antalaǵan tolǵan sumdar –

Qolqalap «sharap ish» dep zorlaýshylar.

Júregi sál tiksindi Edigeniń –

Aldynda tym qaýipti turǵan syn bar.

Jurt qyzdy, bári masań munan basqa,

Edige jetip bardy shyǵar jaqqa.

Kúzetshi jasaýyldar tobyn jaryp,

Tez jetip, daıyn turǵan yrǵydy atqa.

Dese de Qudaı ózin nesipti etti,

Janynda júrgen jaýy óksikti etti.

Kektenip Toqtamysqa, tisin qaırap,

Edildiń ar jaǵyna ótip ketti.

Edige ketti laýlap júreginde ot,

Bildirdi bir Táńirge tilegin kóp.

Ózenniń jaǵasynda kútip jatty –

El jaqtyń bir habaryn bileıin dep...

Edige ketkennen soń torǵa túspeı,

Toqtamys ýaıymyn tolǵady ishteı.

Sypyra jyraý kelip: «Eı, Toqtamys,

Senimen ketem – dedi – júz kórispeı!».

«Qansha ret saǵan aqyl aıtam, – dedi, –

Túrtip júr seni qandaı saıtan?! – dedi, –

Demeseń altyn taqtan aıyrylam,

Qaıtseń de Edigeni qaıtar!» – dedi.

«Ol ketse, ana aqsaqqa barary anyq,

Otyrsyń bir páleni jamap alyp.

Keýdeńe kók naızasyn tiregende,

Kelmeıdi ekeýine shamań anyq».

Basyna taıaǵandaı zamanaqyr,

Boıynda hannyń úreı salady asyr.

«Keshsin dep aıybymdy», Edigege

Jiberdi Ken Janbaı men toǵyz batyr.

Ken Janbaı eń bedeldi qolbasy edi,

Et jaqyn Edigeniń joldasy edi.

Qaıtyp kep, hanǵa qarap kúbirledi:

«Edige qaıtpas endi!.. Bolmas endi!..».

Bulardy qarsy alypty ol kókke atylyp,

«Hanyńnyń qanyn ishem! – depti aqyryp, –

Basyn ap, taǵyn erteń qıratpasam,

Ómirdi júre almaspyn bosqa súrip!».

Toqtamys dirildedi, dúleılendi,

Ishine qorqý kirip, úreılendi.

«Kelsin – dep – Sadat – Begim!» buıyrdy da,

Qylyshyn qysyp ustap, kúreńdeńdi.

Nas pıǵyl naızalaǵan namys, aryn,

Bilgen joq Sadat–Begim jany usharyn.

Qylyshy Toqtamystyń jarq etkende,

Domalap tústi basy hanyshanyń.

Kóz sener kórki menen páktigine,

Kóz jetpes kólegeıli naq minine –

Bireýi saıqaldardyń opat boldy,

Mundaılar jetken talaı taq túbine.

* * *

Edige bek tutynyp sabyr, ardy,

Aldyna Ámir Temir taǵy bardy.

Jaýlasyp Toqtamyspen keldi ǵoı dep,

«Ket!» demeı, ámir muny qabyl aldy.

Kóp ýaqyt ótti arada – sońy zarly,

Er jigit es toqtatsa, tolyǵar-dy.

Samsaǵan sardarlardan dara shyǵyp,

Edige bas qolbasshy bolyp aldy.

Oı tursa ottaı laýlap sanasynda,

Toqtalyp, Ámir Temir qarasyn ba –

Áskerin Toqtamystyń qýyp baryp,

Jaıpady Qundyzdynyń jaǵasynda...

Toqtamys bilmeı qalaı julqynaryn,

Uqty tek qurtatuǵyn sıqy baryn.

Qarsy aldy ol úsh jyldan soń dushpan qolyn,

Birigip kinázimen Lıtvanyń.

Ot bitti ór namystan er júrekke,

Tabyndy Táńirine, zeńgir kókke.

Ámirge qarsy shapty, gúrsildep tur –

Vıtovt alyp kelgen zeńbirek te.

Boldy bul uly shaıqas alym-berim,

Aldady Toqtamysty kóńil, senim.

Soǵysyp úsh kún boıy, zorǵa jeńdi,

Ózi ólip qala jazdap Ámir Temir.

Bul soǵys – Toqtamystyń sor kezeńi,

Mańynda Saraı Berke bolǵan edi.

Jeńiske jetti, áıteýir, Ámir Temir,

Bolǵan soń Edigedeı zańǵar eri.

Qaıǵy-muń Toqtamysty basyp ketti,

Bul taǵdyr batyr da etti, jasyq ta etti.

Túsine kirmes bolyp taq pen saraı,

Bas qamdap, Bulǵar jaqqa qashyp ketti.

Moınyna pále-jala salǵany úshin,

Namysyn jer qylýǵa barǵany úshin,

Edige Toqtamystan kek almaq bop,

Qýalap, qyr sońynan qalmady shyn...

Jaraǵan arǵymaqtaı, suńǵaq boıly, jalpaq jaýyryndy dene bitimi men susty, sulý júzi ózine bek jarasqan Toqtamys on eki qanat aq ordasynyń ishinde kerege basyna ilingen qylysh, semserlerdi bir-birlep qolyna alyp, júzin tyrnaǵyna salyp, osylardy ermek etkendeı bolyp júr. Samsap turǵan bul karýlardyń kóbi kók bolattan, óte qasıettileri ǵana qyzyl bolattan soǵylǵan. « O, qarý piri – Er Dáýit, óziń qoldaı kór!» – dep kúrsindi Toqtamys.

Ol altyn baldaqty aldaspandy qos alaqanyna kóldeneń salyp, ázdekteı kóterip, aýdarylyp-tóńkerilgen almas júzine, alqymyna, sabyna jańa kórip turǵandaı úńile qaraıdy. Jalmany jap-jalpaq, qorǵasyndaı aýyr qylysh qos qolyn birdeı taldyryp jibergendeı bolǵan soń, búldirgesinen kerege basyna ile saldy.

Ǵuryp boıynsha qynǵa salynbaıtyn bul qasıetti aldaspannyń túpki ıesi – munyń arǵy babasy Joshynyń uly Sasy Buqa eken, odan Erzenge, odan Shymtaıǵa, odan Taıqojaǵa ótip, mine, qazir Toqtamystyń ordasynda ilýli tur.

«Muny kózimniń tirisinde Qadyrberdiniń qolyna tapsyraıyn, urpaq qýalap kele jatyr ǵoı» dep oılady da, óziniń bes ulynyń ishindegi eń jaqsy kóretin balasyn erteń shaqyrtyp almaq bolyp, tereń bir kúrsindi. Sodan soń jerdi tesip óterdeı tik salbyrap turǵan búktemeli aq semserdi ornynan alyp, qynabynan sýyrdy. Siltep qalyp edi, «ys-s» etken dybysy yzǵar shashyp, sýyq júzi tórden esikke deıin bir-aq jetkendeı boldy.

Bul semser Aq Ordany shaýyp alǵanynda Ámir Temirdiń buǵan syıǵa tartqan qarýy edi. «Osy búktemeli semserdeı alymdy da shalymdy bol» dep edi sonda ámir.

Toqtamys semserden kózin almaı, melshıgen kúıinde uzaq turyp qaldy. Óziniń qazirgi qalin oılasa, basy aınalyp, júregi loblyp, ishi ý ishkendeı órtenip ketetin...

Toqtamys Lıtvadaǵy Hırman Kıbe dep atalatyn qalaǵa baryp tyǵylǵan soń, bul kezde uly knıazdyqqa qoly jetken, bes karýyn belinen sheshpeı, el aýmaǵyn keńeıtýge janyn salyp júrgen Vıtovt Altyn Ordaǵa aýyz salatyn sát týdy dep oılap, Toqtamysqa erip kelgen azynaýlaq jaýyngerlerdi jáne eýropalyq nıettesterin ózine qosyp alyp, qalyń qolmen joryqqa attanǵan bolatyn.

Sol kezdegi Altyn Orda hany Temir-Kutlyq pen Edige bularmen eki kún soǵysqannan keıin, jeńiske jetip, tas-talqany shyqqan Vıtovt pen Toqtamys áskeriniń jurnaqtaryn óz inderine taǵy da qýyp tyqqan edi.

Osylaı Toqtamystyń baǵy kaıtty,

Qý taǵdyr kózin taǵy ajyraıtty.

Aýzynan «ah» urǵanda jalyn atyp,

Bylaı dep jaratqanǵa ol zaryn aıtty:

«Eı, Alla, jaratýshy jalgyz ıem,

Jalynyp, jalbarynyp, basymdy ıem!

Ózińniń bergenińdi mise tutpaı,

Keshe gór, men de talaı tasynǵan em.

Demespin – kemenger em, kemel edim,

Men de bir otqa asyqqan kóbelegiń.

Shektemeı Ámir Temir, Edigeni,

Jolymdy kese berdiń nege meniń?!

Taǵdyrdyń maǵan saldyń aýyzdyǵyn,

Kún saıyn kóbeıýde jaýym búgin.

Tepsinip, jarty álemdi titirentken –

Temirdiń kórmeısiń be jaýyzdyǵyn?

Ol maǵan, bilemisiń, nege óshikti?

Qyzǵandy ol menen dóń men tóbeshikti –

Aldymen Horezimdi alyp edim,

Aldymnan qandy jynyn tóge shyqty.

O, Alla, odan ótken qanisher joq.

Jahanǵa jabysyp tur qandy sher bop.

Basynan adamdardyń munara sap,

Kómýden tiri jandy zerikken joq.

Jınatyp adam basyn quldaryna,

Ǵıratta turǵyzdy alǵash bir munara.

Irandy shapqan kezde, Isfahanda,

Ornatty dál osyndaı júz munara.

Az bolyp jurtty bulaı eńiretken,

Álemge kórsetem dep ózin óktem –

Alǵanda Horasandy, Isfızarda,

Bir «tiri munaraǵa » qoly jetken.

Balshyqqa orap tiri adamdardy,

Solardan bir munara qalaǵan-dy.

O, Alla, bul kázzapqa jetip pe edi,

Eń jaýyz jaýlaýshylar ǵalamdaǵy?!

Ol telip qylǵan isin bárin aqqa,

«Qudaıdyń joly» dedi jamaǵatqa.

Toqsan myń adam basyn úıip qoıyp,

Turǵyzdy bir munara Baǵdatta.

Aqsaqtyń saıasaty myń qubyldy,

Talaı is zalymdyqpen tyndyryldy.

Eń úlken bir maqsaty oryndaldy –

Jeńgende er Baıazıd Iyldyrymdy.

Simirip simirmestiń bárin birden,

Ózi úshin shyn rahattyń dámin bilgen.

Salǵyzyp temir torǵa Baıazıdti,

Ózimen birge súırep alyp júrgen.

Shoshytyp buzyq isi qutyrǵannyń,

Júregin túksindirdi búkil jannyń.

Óltirdi ol Baıazıdti qorlap, qınap –

Sulatty báıteregin musylmannyń.

O, Alla! O, Muhammed paıǵambarym!

Bul Temir – qanatyn keń jaıǵan zalym.

Tańdap ap, tek musylman eldi qyrdy,

Kim biler sonda ne dep oılanǵanyn?!

Jón-aq qoı shaýyp alsa kekteskenin,

Jasady ol jaýyzdyqtyń lek-lekterin.

Óshtesip, ata kegin alǵandaı-aq,

Jaıpady násili ortaq tektesterin!

Urany – «Uly Ordany qalaı da órte!».

San jetpes qylmysyna sanaı berse.

Qalmady qalashyqtar, qystaqtar da,

Joq boldy Hajy-Tarhan, Sara-Berke.

Dúnıeniń dúıim syryn dóńgeletken,

Qasterlep handar ótken, erler ótken,

Keshegi Uly Ordanyń jaýharlary –

Saraıshyq, Úbek búgin jermen jeksen.

Bolsa eger Uly Ordanyń ataǵy – shyń,

Ámirdiń kúni erterek batary shyn.

Sondyqtan, bul qalalar qırap tyndy,

Endi joq Jibek Joly jahan úshin!

Temirdiń tez ilinip quryǵyna,

Jalǵannyń jetpeı kettim qyzyǵyna.

O, Alla, óziń aıtshy, osymenen,

Alpaýyt Altyn Orda qulady ma?!

Qaıran jer! Deshti Qypshaq, Turan dedik!

O, Qudaı ! Qalǵan jaqsy budan da ólip!

Osy jer otqa oranyp, oqqa urynyp,

Qalmaı ma bireýlerge bodan bolyp?!.

Shydadym daýylǵa da, boranǵa da,

Syıyndym «Qoldaı kór!» dep bir Allaǵa.

Edige endi munda tynym bermes,

Ketemin Ibir-Sibir, Kók Ordaǵa!

Batý men Berke – zaman sańlaqtary,

Sonan soń Móńke Temir nar qospaǵy.

Jar bolsyn Týla Móńke tý týlatqan,

Ózbek pen Jánibektiń arýaqtary!

Toqtamys taǵy da Edigeden qashyp, Ibir-Sibirdegi Shańǵy-Tarańǵa jetip alǵan soń, qaıta kóterile bastaǵan Kók Ordaǵa súıenip, mańyna qol jınaı bastady.

Ol ár kún saıyn óziniń zaýal shaǵyna jaqyndap kele jatqanyn sezgen joq.

* * *

Órtengen ormandaı bop shoǵyr-shoǵyr,

Tarıhta tańbalandy ómir ne bir.

Qytaıdy Qubylaıdaı bılesem dep,

Tastaı bop daıyndaldy Ámir Temir.

Shyǵandap Shyńǵys hannyń násili asyl,

Bılegen Qytaı elin eki ǵasyr.

Qulatyp Qubylaıdyń qurǵan taǵyn,

Ornyna Mın áýleti otyrdy aqyr.

Taqty aldy taza qytaı Mın áýleti,

Qytaıdyń halqy qalyń, qıan sheti.