Aq úıdegi sóz talastyrý Eýropa elderin ózara jaqyndata tústi. Osy kezdesýden keıingi geosaıasattyń betalysy qalaı bolmaq? Kim kimge jaqyndap, kim kimnen alshaqtaıdy? Sarapshy pikiri nazar aýdartady.
Qazirgi Ýkraınadaǵy ahýalǵa álem nazar aýdaryp otyr. Qazaqstandyq dıplomat, burynǵy elshi, Hangýk shet tilderi ýnıversıtetiniń Ortalyq Azııa kafedrasynyń professory Dýlat Bakıshev Adyrnaǵa halyqaralyq jaǵdaıdy saraptap berdi.
- Tramp men Zelenskııdiń kezdesýinde kıim úlgisine qatysty min taǵylǵany týraly aqparat taraǵan . Kıim úlgisi dıplomatııalyq qarym-qatynasta qanshalyqty mańyzdy ról atqarady?
- Meniń oıym – min taǵylǵan joq. V.Zelenskıı biraz jyl boıy osy úlgidegi kıimmen júr. Eli soǵysyp jatyr. Áskerleri joǵarǵy qolbasshynyń osyndaı kıimdi kıip júrgenin qalaıtyn da sııaqty. Onyń ústine ol AQSh - ta buǵan deıin de birneshe ret boldy. AQSh memlekettik protokoly buryndary eshbir qarsylyq bildirmegen bolatyn.
Áńgime basqada. Bul joly da protokol tarapynan qarsylyq bolmady deýge negiz bar. Iaǵnı, onyń kıimi qabyldanǵan úlgige saı boldy. Tek osyǵan qatysty bir jýrnalıst (Aq úıdiń ótinishi boıynsha bolsa kerek) agressıvti túrde suraq qoıdy. Bul qadam shabýyl jasaýǵa qajetti syltaý ǵana boldy dese durys bolady.
Jalpy, halyqaralyq qatynasta kıimge qatysty qatań ereje, ne úlgi joq. Dese de kıim resmı kezdesýge saı, tulǵanyń ózi kelgen jáne saparmen barǵan eldiń mádenıeti, dástúri men qundylyǵyn eskeretindeı bolýy kerek. Mysaly, Iranda áıel adamnan protokol basqa oramal tartýdy talap etedi. Onyń ústine, eldegi din men senim, dástúr jáne qazirgi ýaqytta qalyptasqan jaǵdaı da eskeriledi. Qysqasy, Zelenskııdiń kıimi soǵysyp jatqan eldiń lıderine sáıkes boldy.
Al, buǵan deıingi aptada Aq úıge eki ret qonaq bolyp kelgen Ilon Masktyń kıimi shekten shyqqan úlgide boldy. Sol jýrnalıst oǵan ondaı suraq qoımady. Buıryq bolmady, nemese batyly barmady.
- Zelenskıı Aq úıden soń Ulybrıtanııaǵa saparlaǵan. Bul tusta kim-kimmen birikti? Nemese qaı elder bir-birinen alshaqtady?
- Osy turǵydan Eýropada jańalyq bolǵan joq. Vengrııa basshysy Vıktor Orbannan basqasy ony qoldady deýge bolady. Ózgeris Túrkıege ǵana baılanysty boldy. AQSh - RF kelissózderi bastalǵannan beri Ankara Máskeýden alshaqtap, Kıevke biraz jaqyndaı tústi. Londondaǵy mańyzdy sammıtke Ankara ókili de qatysty.
- Polsha premer-mınıstriniń “Eýropa oıandy” degen jazbasynyń astary qandaı, máni nede?
- Eýropany oıatqan – Tramp. Onyń ókilderi jýyrda ótken Mıýnhen qaýipsizdik konferenııasynda ersi qylyq kórsetti. Mysaly, damyǵan Eýropa elderine demokratııa týraly dáris oqyp ketti. Toqeteri – Tramp ákimshiligi AQSh- tyń Eýropadaǵy dástúrli seriktesterine “bizdiń qolymyz tımeıdi, resýrs ta az. Biz QHR - dy tejeýge Azııa jaqqa ketip baramyz” degenge keltirdi. Bul da jáı ǵana jeleý, syltaý. Ótirik dese de bolady.
Tramptyń bar oıy – eldegi saıası júıeni ózgertip, avtokratııa jaǵyna eldi yǵystyryp, baǵyttap jiberýdi ózine maqsat tutyp otyr. Eýropa oıanbaǵanda, ne iseıdi? Basqa amaly joq qoı. Endi ózin ózi qorǵaýǵa kóshpese bolmaıdy. Onyń ústine kontınentte ornalasqan Ýkraına bolashaǵy Eýropanyń da bolashaǵy ǵoı.
- London men Parıjdiń soǵysty ýaqytsha toqtatý týraly usynysy qanshalyqty júzege asýy múmkin?
- Meniń oıym bylaı. Birinshiden, Tramppen kezdesip kelgen eki kóshbasshy onyń sózine qulaq asqandaı syńaı bildirip, osyndaı usynys jasap otyr. Saıyp kelgende, bul usynys saparǵa deıin aıtylyp qoıylǵan.
Jalpy, qazir soǵysty toqtatýǵa múmkindik joq. Sebebi, ony toqtata alatyn Máskeý ǵana. Kreml jaǵy typ - tynysh. Medvedevten basqasy ún qatpaı otyr. Osydan bile berińiz. Búgingi kúni Donbasty túgel almaı, basqa da qysqa merzimge qoıylǵan maqsattarǵa jetpeı Kreml eshteńege kelispeıtin sııaqty. Agressııa toqtamasa, Kıev te toqtamaıdy. Onyń ústine jer máselesi qashan da qıyn emes pe? Kim óz jerin basqaǵa berip qoıyp tek otyrady?
Sondyqtan, bul bastama ǵana degen oıdamyn. Munyń ári qaraı qalaı órbıtinin ýaqyt kórseter.
- Álemdik saıasattaǵy jańa úderister men ózgerister Ortalyq Azııaǵa qalaı áser etedi? Árıne, onyń ishinde Qazaqstanǵa da qatysty másele bar ǵoı...
- Qazirgi jaǵdaıdy jalpylama túrde ǵana baǵalaýǵa bolatyn sııaqty. Sebebi Tramptyń ózi de qubylyp otyr ǵoı. Bir kúni Zelenskııdi “dıktator,”- dese, kelesi kúni “men olaı aıtyp pa edim? Esimde joq,”-deı salady.
Degenmen eki nárseni anyq aıtýǵa bolady deımin. Birinshiden, geosaıası turǵydan Ýkraınadaǵy soǵys bizge tónetin qaýipti bizden ýaqytsha alystatty. Ekinshiden, soǵystyń saldarynan bizdiń ekonomıkaǵa biraz salmaq túsip tur. Sankııa men ınflıaııa, devalvaııa degender bar ǵoı. Bul – bir másele. Onymen qosa biz kiretin uıymdardyń mańyzdy, tipti basty oıynshysy bolyp sanalatyn Máskeýdiń ózi soǵysyp jatyr. Bul biz múshe bolyp kirip otyrǵan birneshe odaqtardaǵy jaǵdaıdyń turaqsyzdyǵyn bildiredi emes pe? Iaǵnı, sapaly da uzaq merzimge arnalǵan kólemdi ınvestıııa elge kelmeıdi degen sóz.
Sonymen qatar geosaıasattyń ózgerýi Qazaqstanǵa biraz múmkindikter de týǵyzyp otyr. Endigi ýaqytta Eýrodaq tarapynan bizge degen qyzyǵýshylyq arta túsetin bolady. Logıstıka men kólikten bastap, túrli shıkizat, sırek kezdesetin metal men energetıka salalaryndaǵy eski jáne jańa jobalardy tıimdi de molyraq paıda taýyp iske asyryp, túrli naryqtarǵa taýar jetkizý múmkindigi týady degen oıdamyn. Bálkim, álemdegi aldyńǵy qatarly elder bizdiń damýymyzǵa atsalysyp, mamandardy daıyndaý jáne basqa da úlgidegi túrli baǵdarlama men jobalar usynar. Muny da kóp uzamaı kórip qalarmyz degen oıdamyn.
- Dmıtrıı Medvedev (H-te) Londonda ótken Ýkraına jónindegi sammıtti «orystarǵa qarsy shabash» dep atady. Bul ne degeni, eks-prezıdent neni tuspaldap otyr?
- Ol kisiniń jazatyn biraz mátinderi dıplomatııa men memleket isinen alys bolǵandyqtan men oǵan qatysty pikir bildirmeı-aq qoıaıyn. Oqyrmandar meniń pikirimsiz-aq bárin durys uǵyp, bilip otyr emes pe?
Londonda keremet kezdesý ótti. Eýropa elderi óz múddesin oılap, qamdanyp jatyr. Qaýip tóngesin memleket aldymen qorǵanýdy oılaıdy ǵoı. Onyń nesi aıyp?
Kez kelgen el qaýip tónse, solaı isteıdi. Londondaǵy shara tóńiregindegi barlyq dúnıe parasat pen dıplomatııanyń joǵarǵy dárejedegi úlgisine saı boldy. Munyń bárin Eýropa bireýge unaý, ne unamaý úshin istep otyrǵan joq. Bul shara – qaýipsizdikti qamtamasyz etý úshin ýaqtyly jasalǵan asa mańyzdy strategııalyq qadam. Ótken saılaýlarda halyqtan osyndaı mandat alǵasyn lıderler ýaqyt ozdyrmaı senimdi túrde naqty is-áreketke kóship jatyr.
Álemdegi basqa memleketter de bas qosyp, ózgerip bara jatqan álemde óz oryndary men odaqtastaryn qaıta tekserip, qaıta taýyp, qaýipsizdikti barynsha senimdi túrde qamtamasyz etýdi oılastyrýda. Ózgeris ústindegi álem men osyndaı qorshaǵan ortada basqalardan qalyp qoımaý da mańyzdy.
Qalaı bolǵanda memleket aldyndaǵy basty maqsat – qaýipsizdikti qamtamasyz etip, alǵa qaraı ilgerileý ǵoı. Eýropa elderi osynyń amaldaryn jasap jatyr. Bar bolǵany sol ǵana.
- Kóp raqmet!
PS: Suhbat ázir bolǵanda Reseı prezıdentiniń baspasóz hatshysy Dmıtrıı Peskov Tramp pen Zelenskıı arasyndaǵy sóz tartysyn «egjeı-tegjeıli bolmaǵan oqıǵa» dep atap, Ýkraına prezıdenti «dıplomatııalyq qabiletiniń joqtyǵyn» kórsetti degen pikir bildirdi. Peskov Ýkraına bıligi «beıbitshilikti emes, soǵystyń jalǵasýyn qalaıdy» degen pikir bildirdi.
