Şetelde kömek körsetuge arnalǧan amerikalyq agenttık - USAID qyzmetınıŋ toqtauy bıraz ūiymdardy äure-sarsaŋǧa salǧandai. Osy künderı AQŞ-tyŋ memlekettık qyzmetşıler federasiiasy USAID granttaryn qaitarudy talap etude. Agenttıktıŋ federaldyq qyzmetkerlerın ūsynatyn toptar AQŞ ükımetın sotqa berdı. Öitkenı bırneşe kün būryn Prezident Donald Tramp «qarjy jön-josyqsyz jūmsalyp jatyr, jemqorlyqqa jol berıldı» degen sebeppen agenttık jūmysyn 90 künge toqtatqan bolatyn. Aita ketelık, Halyqaralyq Damu agenttıgı (USAID) damuşy elderde äleumettık, ekonomikalyq jäne ekologiialyq tūraqtylyqty nyǧaitu maqsatynda qarjylyq jäne tehnikalyq järdem beredı. Bügınde būl kömek toqtaǧannan keiın agenttıktıŋ bırqatar elderdegı bölımderı jabylyp, myŋdaǧan adam jūmyssyz qaludyŋ aldynda tūr. USAID jobalarynyŋ qysqaruyna qatysty otandyq sarapşylar öz pıkırlerın bıldırdı.
Tramp şeşımı: bärı reiting üşın be?
Saiasattanuşy Ernūr Moldaşevtyŋ pıkırınşe, USAID qyzmetın toqtatudyŋ basty sebebı – AQŞ Prezidentı Donald Tramptyŋ öz elektoratynyŋ aldynda öz reitingın köteruge degen ūmtylysy.
«Jalpy Tramp özın Prezident etıp sailaǧandardyŋ, iaǧni Amerika halqynyŋ köŋılınen şyǧudy qalaidy. Būl jerde mäsele agenttık ökılderı jıbergen qatelıkterde de emes, būnyŋ sebebın AQŞ-tyŋ saiasi koniukturasynda tüsınu kerek. AQŞ-tyŋ saiasi koniukturasy, saiasi orientirlerı öz-özıne negızdelgen, būl el qanşama alpauyt bolǧanymen AQŞ Prezidentınıŋ negızgı maqsaty öz elektoratynyŋ köŋılınen şyǧu, halqynyŋ aldynda öz bedelın nyǧaitu. Qarapaiym tılmen aitqanda, ol klassikalyq ūstamdy institusionaldy adam emes, ol özgeşe prezident, iaǧni Donald Tramp özın qaitalanbas, airyqşa tūlǧa retınde körsetkısı keledı. Halyqqa tüsınıktı, aiqyn, qarapaiym şeşımder qabyldaityn adam. Ol saiasi jüiede qainap şyqqan zaŋger, ekonomist, teoretik, intellektual emes. Tramp özın eşkımnıŋ oiyna kelmegen dünielerdı ısteitın tūlǧa retınde ūstaidy», - dedı ol.
Saiasattanuşynyŋ paiymdauynşa, AQŞ-tyŋ qazırgı Prezidentı Tramp «bız jäne basqalar» degen ūstanymda.
«Mysaly Baiden qalyptasqan jüienıŋ adamy bolsa, būl oǧan kereǧar jürmekşı. Ol aldyŋǧy Prezident Baidennıŋ qabyldaǧan şeşımderın, AQŞ jüiesınde qalyptasyp qalǧan qūndylyqtardyŋ barlyǧyn qoparyp, būzyp, sol jüienıŋ kemşılıkterın jariialau aqyly būl özın bır jaŋa buynnyŋ, jaŋa formattyŋ adamy retınde körsetudı dıtteidı. Sonyŋ ışınde USAID, migranttar saiasaty, genderlık teŋdık, näsıldık alaluşylyq jäne t.b osyǧan deiıngı AQŞ-taǧy barşaǧa ortaq qūndylyqtardy, ideologiialyq narrativterdı qaita qarastyru üstınde. Jaqynda Oŋtüstık Afrikada aq näsıldılerdı kemsıtu turaly da äŋgıme aityldy. Iаǧni Tramp «bız jäne basqalar» degen ūstanymdy alǧa tartyp, barlyǧyna kömektesetın Amerikanyŋ obrazyn özgertkısı keledı. Mıne, osylardyŋ ışınde USAID ta bar. Agenttık qanşama jyldardan berı älemnıŋ alty qūrlyǧyndaǧy myŋdaǧan mäselenı şeşıp jatsa, ärine ol jerde neşetürlı problemalar tuyndaidy. Qanşa şetel, qanşama joba bolsa, sonşama tüitkıldıŋ tuyndaityny zaŋdylyq. Osynşa auqymda jūmys ıstegen soŋ kemşılıkter de bolady, qarjylyq jaǧynan da qatelespeu de mümkın emes», - dedı Ernūr Moldaşev.
Saiasattanuşynyŋ oiynşa, USAID jobalarynyŋ qysqaruy sekıldı özgerıster elımızge qatty äser etpeidı.
«Qazaqstandaǧy tynyştyq, demokratiia, adam qūqyqtarynyŋ saqtaluy däl osy USAID qa qarap tūrǧan joq. Olardyŋ Qazaqstanǧa bölıp jatqan aqşalary da qomaqty emes. Sonşalyqty äserı orasan zor bolady dep oilamaimyn. Degenmen USAID qyzmetınıŋ toqtauy sol qoldaulamen kün körıp otyrǧan, sol granttarmen jūmys ıstep jürgen ūiymdarǧa qatty äser etuı mümkın. Ol ūiymdar Qazaqstan üşın, azamattyq qoǧam, jaŋa saiasi mädeniet üşın az da bolsa qyzmet etıp jatyr. Būl jerde barlyǧy Donald Tramptyŋ, İlon Masktyŋ ambisiialaryna, pozisiialaryna, bolaşaqqa arnalǧan josparlaryna bailanysty. Būl az kezeŋge ǧana josparlanǧan dünie boluy mümkın. Sodan keiın üirenşıktı jüiege negızdelgen saiasatymen jüre beruı de ǧajap emes», - dep oi tüiındedı Ernūr Moldaşev.
Halyqaralyq sahnadaǧy saldary qandai?
Saiasi ǧylymdar doktory Jomart Sımtıkov, agenttık qyzmetınıŋ toqtauy halyqaralyq sahnaǧa qanşalyqty äser etetını jaily söz qozǧady.
«USAID elımızde 1992 jyldan berı jūmys ıstep keledı. Türlı baǧdarlamalar arqyly densaulyq saqtau, bılım beru, auyl şaruaşylyǧy jäne infraqūrylym salalarynda kömektesedı. Būl qyzmet toqtasa, damuşy elderdıŋ damu deŋgeiı baiaulap, äleumettık-ekonomikalyq qiyndyqtar paida boluy yqtimal. Ekınşıden, agenttıktıŋ osy uaqytqa deiın tūraqtylyq pen beibıtşılık ornatuǧa yqpal etıp kelgenın eskersek, qoǧamdyq qauıpsızdık pen tūraqtylyq tömendep, keibır aimaqtarda janjaldar men şielenısterdıŋ küşeiuı mümkın. Üşınşıden, būl halyqaralyq qatynastardaǧy bäsekelestıktı arttyryp, AQŞ-tyŋ yqpalyn tömendetıp, älemdık bäsekestılıkte Qytai men Reseidıŋ yqpaly artuy mümkın. Mūnyŋ bärı AQŞ-tyŋ diplomatiialyq bedelıne kerı äserı etpek», - dedı ol.
Alpauyt eldıŋ qos standarty: demokratiia men aşyqtyq qaida?
AQŞ-tyŋ halyqaralyq damu agenttıgı salyq töleuşılerdıŋ qarjysyn kümändı jobalarǧa jūmsaǧany turaly aqparat bükıl älemge tarap kettı. Būdan demokratiialyq qoǧamnyŋ ülgısı dep sanaityn köşbasşy eldıŋ özınde aşyqtyq mäz emes ekenın baiqau qiyn emes.
«AQŞ salyq töleuşılerınıŋ qarjysy tiımdı jäne adal maqsattarǧa jūmsaluy tiıs bolǧanymen ıs jüzınde olai bolmai tūr. Keibır jobalarǧa qarjy bölgende olardyŋ tiımdılıgın, nätijelerın jäne maqsattarǧa säikestıgı mūqiiat baqylanbaǧan. Būl agenttıktıŋ monitoring jäne esep beru jüiesınıŋ älsızdıgın körsetedı. Işkı baqylau jetkılıksız bolǧan siiaqty. Eger USAID aşyq esep bermese jäne jobalardyŋ tiımdılıgın baqylamaityn bolsa, sybailas jemqorlyqtyŋ bolu yqtimaldyǧy artady. Būl, öz kezegınde, AQŞ ükımetı men halyqaralyq damu instituttary arasyndaǧy senımge syzat tüsıruı mümkın», - deidı Jomart Sımtıkov.
AQŞ ükımetınıŋ özge elderdegı, äsırese damuşy nemese ötpelı kezeŋderdegı elderdegı jemqorlyqty jiı synǧa alatyny belgılı. Būl syrtqy saiasattyŋ bır bölıgı retınde, Amerika özınıŋ halyqaralyq damu baǧdarlamalary men diplomatiialyq bailanystarynda sybailas jemqorlyqqa qarsy küresudı basymdyqqa alady. Bıraq, AQŞ ışındegı jemqorlyq pen basqa da mäselelerdı eskeretın bolsaq, būl syni közqarastarǧa qaişy keluı mümkın.
«AQŞ-ta da jemqorlyqtyŋ türlı deŋgeilerı bar, būl tek saiasi nemese memlekettık sektorda ǧana emes, biznestegı qarjylyq operasiialar men jeke sektorda da baiqalady. Solai bola tūra AQŞ özge elderdegı jemqorlyqty jiı synap-mınep otyrady, sonymen qatar būl közqarastar keide ekıūşty jäne saiasi motivtermen tüsındırıledı. Būl jaǧdaida Amerika öz pozisiiasyn moraldyq tūrǧydan dūrys körsetuge tyrysady, bıraq basqa elderge qatysty halyqaralyq standarttardy özderı tolyq saqtamaidy. Jalpy, olar basqa elderdegı jemqorlyqty synai otyryp, keide özınıŋ ışkı mäselelerı men kemşılıkterın eskermeitını baiqaldy. Jalpy būl alpuayt el özıne de syni közqaraspen qarap, ışkı mäselelerın de tiımdı şeşıp, şynaiy halyqaralyq etalon bola alady», - dep paiymdaidy saiasattanuşy.
Qazaqstanǧa yqpaly qanşalyqty?
Sonymen qatar Jomart Sımtıkov USAID jobalarynyŋ qysqaruy jäne onyŋ Qazaqstanǧa äserıne qatysty maŋyzdy mäselelerdı atap öttı.
«USAID Qazaqstannyŋ damuyna aitarlyqtai üles qosyp keledı. Onyŋ Qazaqstandaǧy qyzmetınıŋ jabyluy eldegı äleumettık jäne ekonomikalyq jobalarǧa äser etuı mümkın. Densaulyq saqtau, bılım beru, adam qūqyqtary jäne basqa da äleumettık saladaǧy jobalardyŋ toqtauyna nemese älsıreuıne äkep soqtyrady. Äsırese auyldy jerlerde medisinalyq qyzmet körsetu, halyqtyŋ äleumettık osal toptaryna arnalǧan kömek nemese äielder men balalarǧa arnalǧan bılım beru baǧdarlamalary zardap şeguı mümkın. Auyl şaruaşylyǧy, käsıpkerlık, infraqūrylym, jaŋa tehnologiialardy engızuge jäne biznestı damytuǧa baǧyttalǧan qoldaular qysqaruy yqtimal. Su resurstaryn basqaru, energiia tiımdılıgın arttyru jäne ekologiialyq tūraqtylyqty qamtamasyz etu salalaryndaǧy infraqūrylym men ekologiialyq jobalardyŋ azaiu qaupı bar. Qarjylyq jäne tehnikalyq kömek körsetu salasy kenjeleuı mümkın. Ükımettık emes ūiymdardyŋ qarjylyq jaǧdaiyna kerı äserın tigızıp, olardyŋ qyzmetın şekteidı degen joramal da bar. Degenmen Qazaqstan ükımetı basqa halyqaralyq serıktestermen, damu agenttıkterımen jäne jeke sektormen yntymaqtastyqty nyǧaitu arqyly osy bos oryndy toltyruǧa tyrysatyn bolady dep oilaimyn. Jalpy alǧanda mūndai jaǧdaida Qazaqstan özımızdıŋ ükımettık emes ūiymdarymyzdy damytyp, ūlttyq ideologiiamyzdy ūlyqtap, özımızdıŋ bırlık-berekemızdı arttyrudy ǧana oilastyrǧanymyz abzal», - dedı saiasattanuşy.
Saiasattanuşynyŋ oiynşa, USAID jobalarynyŋ qysqaruy sekıldı özgerıster elımızge qatty äser etpeidı.
«Qazaqstandaǧy tynyştyq, demokratiia, adam qūqyqtarynyŋ saqtaluy däl osy USAID qa qarap tūrǧan joq. Olardyŋ Qazaqstanǧa bölıp jatqan aqşalary da qomaqty emes. Sonşalyqty äserı orasan zor bolady dep oilamaimyn. Degenmen USAID qyzmetınıŋ toqtauy sol qoldaulamen kün körıp otyrǧan, sol granttarmen jūmys ıstep jürgen ūiymdarǧa qatty äser etuı mümkın. Ol ūiymdar Qazaqstan üşın, azamattyq qoǧam, jaŋa saiasi mädeniet üşın az da bolsa qyzmet etıp jatyr. Būl jerde barlyǧy Donald Tramptyŋ, İlon Masktyŋ ambisiialaryna, pozisiialaryna, bolaşaqqa arnalǧan josparlaryna bailanysty. Būl az kezeŋge ǧana josparlanǧan dünie boluy mümkın. Sodan keiın üirenşıktı jüiege negızdelgen saiasatymen jüre beruı de ǧajap emes», - dep oi tüiındedı Ernūr Moldaşev.
Halyqaralyq sahnadaǧy saldary qandai?
Saiasi ǧylymdar doktory Jomart Sımtıkov, agenttık qyzmetınıŋ toqtauy halyqaralyq sahnaǧa qanşalyqty äser etetını jaily söz qozǧady.
«USAID elımızde 1992 jyldan berı jūmys ıstep keledı. Türlı baǧdarlamalar arqyly densaulyq saqtau, bılım beru, auyl şaruaşylyǧy jäne infraqūrylym salalarynda kömektesedı. Būl qyzmet toqtasa, damuşy elderdıŋ damu deŋgeiı baiaulap, äleumettık-ekonomikalyq qiyndyqtar paida boluy yqtimal. Ekınşıden, agenttıktıŋ osy uaqytqa deiın tūraqtylyq pen beibıtşılık ornatuǧa yqpal etıp kelgenın eskersek, qoǧamdyq qauıpsızdık pen tūraqtylyq tömendep, keibır aimaqtarda janjaldar men şielenısterdıŋ küşeiuı mümkın. Üşınşıden, būl halyqaralyq qatynastardaǧy bäsekelestıktı arttyryp, AQŞ-tyŋ yqpalyn tömendetıp, älemdık bäsekestılıkte Qytai men Reseidıŋ yqpaly artuy mümkın. Mūnyŋ bärı AQŞ-tyŋ diplomatiialyq bedelıne kerı äserı etpek», - dedı ol.
Alpauyt eldıŋ qos standarty: demokratiia men aşyqtyq qaida?
AQŞ-tyŋ halyqaralyq damu agenttıgı salyq töleuşılerdıŋ qarjysyn kümändı jobalarǧa jūmsaǧany turaly aqparat bükıl älemge tarap kettı. Būdan demokratiialyq qoǧamnyŋ ülgısı dep sanaityn köşbasşy eldıŋ özınde aşyqtyq mäz emes ekenın baiqau qiyn emes.
«AQŞ salyq töleuşılerınıŋ qarjysy tiımdı jäne adal maqsattarǧa jūmsaluy tiıs bolǧanymen ıs jüzınde olai bolmai tūr. Keibır jobalarǧa qarjy bölgende olardyŋ tiımdılıgın, nätijelerın jäne maqsattarǧa säikestıgı mūqiiat baqylanbaǧan. Būl agenttıktıŋ monitoring jäne esep beru jüiesınıŋ älsızdıgın körsetedı. Işkı baqylau jetkılıksız bolǧan siiaqty. Eger USAID aşyq esep bermese jäne jobalardyŋ tiımdılıgın baqylamaityn bolsa, sybailas jemqorlyqtyŋ bolu yqtimaldyǧy artady. Būl, öz kezegınde, AQŞ ükımetı men halyqaralyq damu instituttary arasyndaǧy senımge syzat tüsıruı mümkın», - deidı Jomart Sımtıkov.
AQŞ ükımetınıŋ özge elderdegı, äsırese damuşy nemese ötpelı kezeŋderdegı elderdegı jemqorlyqty jiı synǧa alatyny belgılı. Būl syrtqy saiasattyŋ bır bölıgı retınde, Amerika özınıŋ halyqaralyq damu baǧdarlamalary men diplomatiialyq bailanystarynda sybailas jemqorlyqqa qarsy küresudı basymdyqqa alady. Bıraq, AQŞ ışındegı jemqorlyq pen basqa da mäselelerdı eskeretın bolsaq, būl syni közqarastarǧa qaişy keluı mümkın.
«AQŞ-ta da jemqorlyqtyŋ türlı deŋgeilerı bar, būl tek saiasi nemese memlekettık sektorda ǧana emes, biznestegı qarjylyq operasiialar men jeke sektorda da baiqalady. Solai bola tūra AQŞ özge elderdegı jemqorlyqty jiı synap-mınep otyrady, sonymen qatar būl közqarastar keide ekıūşty jäne saiasi motivtermen tüsındırıledı. Būl jaǧdaida Amerika öz pozisiiasyn moraldyq tūrǧydan dūrys körsetuge tyrysady, bıraq basqa elderge qatysty halyqaralyq standarttardy özderı tolyq saqtamaidy. Jalpy, olar basqa elderdegı jemqorlyqty synai otyryp, keide özınıŋ ışkı mäselelerı men kemşılıkterın eskermeitını baiqaldy. Jalpy būl alpuayt el özıne de syni közqaraspen qarap, ışkı mäselelerın de tiımdı şeşıp, şynaiy halyqaralyq etalon bola alady», - dep paiymdaidy saiasattanuşy.
Qazaqstanǧa yqpaly qanşalyqty?
Sonymen qatar Jomart Sımtıkov USAID jobalarynyŋ qysqaruy jäne onyŋ Qazaqstanǧa äserıne qatysty maŋyzdy mäselelerdı atap öttı.
«USAID Qazaqstannyŋ damuyna aitarlyqtai üles qosyp keledı. Onyŋ Qazaqstandaǧy qyzmetınıŋ jabyluy eldegı äleumettık jäne ekonomikalyq jobalarǧa äser etuı mümkın. Densaulyq saqtau, bılım beru, adam qūqyqtary jäne basqa da äleumettık saladaǧy jobalardyŋ toqtauyna nemese älsıreuıne äkep soqtyrady. Äsırese auyldy jerlerde medisinalyq qyzmet körsetu, halyqtyŋ äleumettık osal toptaryna arnalǧan kömek nemese äielder men balalarǧa arnalǧan bılım beru baǧdarlamalary zardap şeguı mümkın. Auyl şaruaşylyǧy, käsıpkerlık, infraqūrylym, jaŋa tehnologiialardy engızuge jäne biznestı damytuǧa baǧyttalǧan qoldaular qysqaruy yqtimal. Su resurstaryn basqaru, energiia tiımdılıgın arttyru jäne ekologiialyq tūraqtylyqty qamtamasyz etu salalaryndaǧy infraqūrylym men ekologiialyq jobalardyŋ azaiu qaupı bar. Qarjylyq jäne tehnikalyq kömek körsetu salasy kenjeleuı mümkın. Ükımettık emes ūiymdardyŋ qarjylyq jaǧdaiyna kerı äserın tigızıp, olardyŋ qyzmetın şekteidı degen joramal da bar. Degenmen Qazaqstan ükımetı basqa halyqaralyq serıktestermen, damu agenttıkterımen jäne jeke sektormen yntymaqtastyqty nyǧaitu arqyly osy bos oryndy toltyruǧa tyrysatyn bolady dep oilaimyn. Jalpy alǧanda mūndai jaǧdaida Qazaqstan özımızdıŋ ükımettık emes ūiymdarymyzdy damytyp, ūlttyq ideologiiamyzdy ūlyqtap, özımızdıŋ bırlık-berekemızdı arttyrudy ǧana oilastyrǧanymyz abzal», - dedı saiasattanuşy.
Meruert Raiym
