Shetelde kómek kórsetýge arnalǵan amerıkalyq agenttik - USAID qyzmetiniń toqtaýy biraz uıymdardy áýre-sarsańǵa salǵandaı. Osy kúnderi AQSh-tyń memlekettik qyzmetshiler federaııasy USAID granttaryn qaıtarýdy talap etýde. Agenttiktiń federaldyq qyzmetkerlerin usynatyn toptar AQSh úkimetin sotqa berdi. Óıtkeni birneshe kún buryn Prezıdent Donald Tramp «qarjy jón-josyqsyz jumsalyp jatyr, jemqorlyqqa jol berildi» degen sebeppen agenttik jumysyn 90 kúnge toqtatqan bolatyn. Aıta ketelik, Halyqaralyq Damý agenttigi (USAID) damýshy elderde áleýmettik, ekonomıkalyq jáne ekologııalyq turaqtylyqty nyǵaıtý maqsatynda qarjylyq jáne tehnıkalyq járdem beredi. Búginde bul kómek toqtaǵannan keıin agenttiktiń birqatar elderdegi bólimderi jabylyp, myńdaǵan adam jumyssyz qalýdyń aldynda tur. USAID jobalarynyń qysqarýyna qatysty otandyq sarapshylar óz pikirlerin bildirdi.
Tramp sheshimi: bári reıtıng úshin be?
Saıasattanýshy Ernur Moldashevtyń pikirinshe, USAID qyzmetin toqtatýdyń basty sebebi – AQSh Prezıdenti Donald Tramptyń óz elektoratynyń aldynda óz reıtıngin kóterýge degen umtylysy.
«Jalpy Tramp ózin Prezıdent etip saılaǵandardyń, ıaǵnı Amerıka halqynyń kóńilinen shyǵýdy qalaıdy. Bul jerde másele agenttik ókilderi jibergen qatelikterde de emes, bunyń sebebin AQSh-tyń saıası konıýktýrasynda túsiný kerek. AQSh-tyń saıası konıýktýrasy, saıası orıentırleri óz-ózine negizdelgen, bul el qanshama alpaýyt bolǵanymen AQSh Prezıdentiniń negizgi maqsaty óz elektoratynyń kóńilinen shyǵý, halqynyń aldynda óz bedelin nyǵaıtý. Qarapaıym tilmen aıtqanda, ol klassıkalyq ustamdy ınstıtýıonaldy adam emes, ol ózgeshe prezıdent, ıaǵnı Donald Tramp ózin qaıtalanbas, aıryqsha tulǵa retinde kórsetkisi keledi. Halyqqa túsinikti, aıqyn, qarapaıym sheshimder qabyldaıtyn adam. Ol saıası júıede qaınap shyqqan zańger, ekonomıst, teoretık, ıntellektýal emes. Tramp ózin eshkimniń oıyna kelmegen dúnıelerdi isteıtin tulǵa retinde ustaıdy», - dedi ol.
Saıasattanýshynyń paıymdaýynsha, AQSh-tyń qazirgi Prezıdenti Tramp «biz jáne basqalar» degen ustanymda.
«Mysaly Baıden qalyptasqan júıeniń adamy bolsa, bul oǵan kereǵar júrmekshi. Ol aldyńǵy Prezıdent Baıdenniń qabyldaǵan sheshimderin, AQSh júıesinde qalyptasyp qalǵan qundylyqtardyń barlyǵyn qoparyp, buzyp, sol júıeniń kemshilikterin jarııalaý aqyly bul ózin bir jańa býynnyń, jańa formattyń adamy retinde kórsetýdi ditteıdi. Sonyń ishinde USAID, mıgranttar saıasaty, genderlik teńdik, násildik alalýshylyq jáne t.b osyǵan deıingi AQSh-taǵy barshaǵa ortaq qundylyqtardy, ıdeologııalyq narratıvterdi qaıta qarastyrý ústinde. Jaqynda Ońtústik Afrıkada aq násildilerdi kemsitý týraly da áńgime aıtyldy. Iaǵnı Tramp «biz jáne basqalar» degen ustanymdy alǵa tartyp, barlyǵyna kómektesetin Amerıkanyń obrazyn ózgertkisi keledi. Mine, osylardyń ishinde USAID ta bar. Agenttik qanshama jyldardan beri álemniń alty qurlyǵyndaǵy myńdaǵan máseleni sheship jatsa, árıne ol jerde neshetúrli problemalar týyndaıdy. Qansha shetel, qanshama joba bolsa, sonshama túıtkildiń týyndaıtyny zańdylyq. Osynsha aýqymda jumys istegen soń kemshilikter de bolady, qarjylyq jaǵynan da qatelespeý de múmkin emes», - dedi Ernur Moldashev.
Saıasattanýshynyń oıynsha, USAID jobalarynyń qysqarýy sekildi ózgerister elimizge qatty áser etpeıdi.
«Qazaqstandaǵy tynyshtyq, demokratııa, adam quqyqtarynyń saqtalýy dál osy USAID qa qarap turǵan joq. Olardyń Qazaqstanǵa bólip jatqan aqshalary da qomaqty emes. Sonshalyqty áseri orasan zor bolady dep oılamaımyn. Degenmen USAID qyzmetiniń toqtaýy sol qoldaýlamen kún kórip otyrǵan, sol granttarmen jumys istep júrgen uıymdarǵa qatty áser etýi múmkin. Ol uıymdar Qazaqstan úshin, azamattyq qoǵam, jańa saıası mádenıet úshin az da bolsa qyzmet etip jatyr. Bul jerde barlyǵy Donald Tramptyń, Ilon Masktyń ambıııalaryna, pozıııalaryna, bolashaqqa arnalǵan josparlaryna baılanysty. Bul az kezeńge ǵana josparlanǵan dúnıe bolýy múmkin. Sodan keıin úırenshikti júıege negizdelgen saıasatymen júre berýi de ǵajap emes», - dep oı túıindedi Ernur Moldashev.
Halyqaralyq sahnadaǵy saldary qandaı?
Saıası ǵylymdar doktory Jomart Simtikov, agenttik qyzmetiniń toqtaýy halyqaralyq sahnaǵa qanshalyqty áser etetini jaıly sóz qozǵady.
«USAID elimizde 1992 jyldan beri jumys istep keledi. Túrli baǵdarlamalar arqyly densaýlyq saqtaý, bilim berý, aýyl sharýashylyǵy jáne ınfraqurylym salalarynda kómektesedi. Bul qyzmet toqtasa, damýshy elderdiń damý deńgeıi baıaýlap, áleýmettik-ekonomıkalyq qıyndyqtar paıda bolýy yqtımal. Ekinshiden, agenttiktiń osy ýaqytqa deıin turaqtylyq pen beıbitshilik ornatýǵa yqpal etip kelgenin eskersek, qoǵamdyq qaýipsizdik pen turaqtylyq tómendep, keıbir aımaqtarda janjaldar men shıelenisterdiń kúsheıýi múmkin. Úshinshiden, bul halyqaralyq qatynastardaǵy básekelestikti arttyryp, AQSh-tyń yqpalyn tómendetip, álemdik básekestilikte Qytaı men Reseıdiń yqpaly artýy múmkin. Munyń bári AQSh-tyń dıplomatııalyq bedeline keri áseri etpek», - dedi ol.
Alpaýyt eldiń qos standarty: demokratııa men ashyqtyq qaıda?
AQSh-tyń halyqaralyq damý agenttigi salyq tóleýshilerdiń qarjysyn kúmándi jobalarǵa jumsaǵany týraly aqparat búkil álemge tarap ketti. Budan demokratııalyq qoǵamnyń úlgisi dep sanaıtyn kóshbasshy eldiń ózinde ashyqtyq máz emes ekenin baıqaý qıyn emes.
«AQSh salyq tóleýshileriniń qarjysy tıimdi jáne adal maqsattarǵa jumsalýy tıis bolǵanymen is júzinde olaı bolmaı tur. Keıbir jobalarǵa qarjy bólgende olardyń tıimdiligin, nátıjelerin jáne maqsattarǵa sáıkestigi muqııat baqylanbaǵan. Bul agenttiktiń monıtorıng jáne esep berý júıesiniń álsizdigin kórsetedi. Ishki baqylaý jetkiliksiz bolǵan sııaqty. Eger USAID ashyq esep bermese jáne jobalardyń tıimdiligin baqylamaıtyn bolsa, sybaılas jemqorlyqtyń bolý yqtımaldyǵy artady. Bul, óz kezeginde, AQSh úkimeti men halyqaralyq damý ınstıtýttary arasyndaǵy senimge syzat túsirýi múmkin», - deıdi Jomart Simtikov.
AQSh úkimetiniń ózge elderdegi, ásirese damýshy nemese ótpeli kezeńderdegi elderdegi jemqorlyqty jıi synǵa alatyny belgili. Bul syrtqy saıasattyń bir bóligi retinde, Amerıka óziniń halyqaralyq damý baǵdarlamalary men dıplomatııalyq baılanystarynda sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúresýdi basymdyqqa alady. Biraq, AQSh ishindegi jemqorlyq pen basqa da máselelerdi eskeretin bolsaq, bul synı kózqarastarǵa qaıshy kelýi múmkin.
«AQSh-ta da jemqorlyqtyń túrli deńgeıleri bar, bul tek saıası nemese memlekettik sektorda ǵana emes, bıznestegi qarjylyq operaııalar men jeke sektorda da baıqalady. Solaı bola tura AQSh ózge elderdegi jemqorlyqty jıi synap-minep otyrady, sonymen qatar bul kózqarastar keıde ekiushty jáne saıası motıvtermen túsindiriledi. Bul jaǵdaıda Amerıka óz pozıııasyn moraldyq turǵydan durys kórsetýge tyrysady, biraq basqa elderge qatysty halyqaralyq standarttardy ózderi tolyq saqtamaıdy. Jalpy, olar basqa elderdegi jemqorlyqty synaı otyryp, keıde óziniń ishki máseleleri men kemshilikterin eskermeıtini baıqaldy. Jalpy bul alpýayt el ózine de synı kózqaraspen qarap, ishki máselelerin de tıimdi sheship, shynaıy halyqaralyq etalon bola alady», - dep paıymdaıdy saıasattanýshy.
Qazaqstanǵa yqpaly qanshalyqty?
Sonymen qatar Jomart Simtikov USAID jobalarynyń qysqarýy jáne onyń Qazaqstanǵa áserine qatysty mańyzdy máselelerdi atap ótti.
«USAID Qazaqstannyń damýyna aıtarlyqtaı úles qosyp keledi. Onyń Qazaqstandaǵy qyzmetiniń jabylýy eldegi áleýmettik jáne ekonomıkalyq jobalarǵa áser etýi múmkin. Densaýlyq saqtaý, bilim berý, adam quqyqtary jáne basqa da áleýmettik saladaǵy jobalardyń toqtaýyna nemese álsireýine ákep soqtyrady. Ásirese aýyldy jerlerde medıınalyq qyzmet kórsetý, halyqtyń áleýmettik osal toptaryna arnalǵan kómek nemese áıelder men balalarǵa arnalǵan bilim berý baǵdarlamalary zardap shegýi múmkin. Aýyl sharýashylyǵy, kásipkerlik, ınfraqurylym, jańa tehnologııalardy engizýge jáne bıznesti damytýǵa baǵyttalǵan qoldaýlar qysqarýy yqtımal. Sý resýrstaryn basqarý, energııa tıimdiligin arttyrý jáne ekologııalyq turaqtylyqty qamtamasyz etý salalaryndaǵy ınfraqurylym men ekologııalyq jobalardyń azaıý qaýpi bar. Qarjylyq jáne tehnıkalyq kómek kórsetý salasy kenjeleýi múmkin. Úkimettik emes uıymdardyń qarjylyq jaǵdaıyna keri áserin tıgizip, olardyń qyzmetin shekteıdi degen joramal da bar. Degenmen Qazaqstan úkimeti basqa halyqaralyq seriktestermen, damý agenttikterimen jáne jeke sektormen yntymaqtastyqty nyǵaıtý arqyly osy bos oryndy toltyrýǵa tyrysatyn bolady dep oılaımyn. Jalpy alǵanda mundaı jaǵdaıda Qazaqstan ózimizdiń úkimettik emes uıymdarymyzdy damytyp, ulttyq ıdeologııamyzdy ulyqtap, ózimizdiń birlik-berekemizdi arttyrýdy ǵana oılastyrǵanymyz abzal», - dedi saıasattanýshy.
Merýert Raıym
