Týystyq neke – bir otbasyna nemese jaqyn týystarǵa jatatyn adamdar arasynda úılený, neke qıdyrý. Mundaı neke túri dástúrli qoǵamdarda jıi kezdesip jatady. Týystyq neke kórshiles Ózbekstan elinde de ara-tura kezdesip qalady.
BAQ betterinde jarııalanǵan aqparatqa sáıkes, Ózbekstanda 2023 jyly 9014 balanyń 796-syna genetıkalyq aýrý dıagnozy qoıylǵan. Buǵan negizinen týystyq nekeniń toqtamaýy sebep bolyp otyr. “Azattyq radıosy” áleýmettik jelide Ózbekstandaǵy týystardyń nekeleseýinen keıingi ómirdi baıandaǵan. Beınebaıanda aǵaıyndy Sırojıddın, Oıbohor, Fırýza Toǵaevtardyń ómiri baıandalady.
- Atam óz ulyna ápkesiniń qyzyn alyp berdi. Olar bizge qaraıdy, úı sharýasymen aınalysady dep balalaryn nekelestirip, týys boldy. Saldarynan ápkem ekeýmiz múgedek bolyp týdyq, - deıdi jergilikti bılik syıǵa tartqan motorollermen aýylda júk tasıtyn Sırojıddın Togaev.
Demek, týystyq nekelerdiń eń mańyzdy máselesi – genetıkalyq aýrýlar men densaýlyqqa qatysty asqynýlardyń qaýpi. Jaqyn týystar arasyndaǵy neke tuqym qýalaıtyn genetıkalyq aýrýlardyń taralý yqtımaldyǵyn arttyrady. Osy máselege qatysty dáriger-genetık Ásem Qııashqyzynan pikir aldyq.
- Týystyq nekeniń qaýpi týraly aıtyp berińizshi.
- Jalpy nekeniń birneshe túri bar. Sonyń ishinde týystyq neke (ınbrıdıng) bolashaq urpaq densaýlyǵy úshin zııandy nekeniń túri bolyp tabylady. Osyndaı nekege qazaqtardyń salty boıynsha tıym salynǵan.
Adamdarda tuqym qýalap beriletin 10 myńǵa jýyq ártúrli gendik aýrýlar bar. Gendik aýrýlar degenimiz- genderde (DNQ) bolatyn ózgeristerden (mýtaııa) taraıtyn aýrýlar. Olar ártúrli jıilikpen ata-analarynan balalaryna berilip otyrady. Ol aýrýlardyń biraz bóligi aýtosomdy reessıvti túrde beriledi, ıaǵnı ata-anasynda aýrý kórinbeı, jasyryn kúıde bolady. Eger ata-analary týysqan bolsa, olarda osy jasyryn aýrýdyń genderi birdeı bolady da balalarynda 25 paıyz kórinýi múmkin. Ol degenimiz – ár júktilikte aýrý bala týylý qaýpi bar. Bundaı aýrýlardyń kópshiligi aqyl-oı, dene damý kemistigine, múgedektikke jáne erte ólimge alyp keledi. Osyndaı aýrýdyń reessıvti genderi kez-kelgen adamda bolýy múmkin. Zertteýler boıynsha kem degende 5-6 reessıvti aýrýdyń genderi barlyq adamdarda bar. Osyndaı zııandy genderdi jaryqqa shyǵarmaý úshin jáne saý urpaq dúnıege kelý úshin týys emes adamdardyń nekeleskeni tıimdi.
QAZAQ – TEKTI HALYQ
Ásilinde, talaı aqyn-jazýshylar óz týyndylarynda qazaq halqynyń tektiligin sóz etken. «Qazaqtyń qany taza», «qazaq qan aralastyrmaǵan», «tektilik qannan» degen sózder de kezdesip jatady. Osy oraıda týystyq neke máselesi boıynsha etnograf, salt-dástúr jaıyn sóz etetin, «Kıiz úı» kitabynyń avtory Bulbul Kápqyzyna saýal joldadyq.
- Erte zamandarda qazaqta týystyq neke bolǵan ba?
- Qazaq degen – tekti, dana halyq. Qazaqta eshqashan týystyq neke degen bolmaǵan. Qazaq urpaǵyn tárbıelep, jeti atasyn bilip ósirgen, týystyq nekege jol bermegen. Týystyq neke – qazaqtyń qarapaıym tilinde adam azǵyndyǵynyń belgisi. Ekinshi, týystyq nekeden dúnıege kelgen urpaqta múgedek, aýtızm aýrýlary paıda bolady degen túsinik qalyptasqan. Sondyqtan qazaqtar jeti ataǵa deıin qyz almaıdy. Iaǵnı, týystyq qatynas qaımana qazaq bolǵannan keıin ǵana bir-birimen quda-jekjat bolýyna ruqsat berilgen.
- Týystyq neke qaı elderde kóptep kezdesedi?
- Jalpy týystyq neke degen kóbinese basqa ulttarda bar. Ózbekterde bar. Ol elde de óziniń tikeleı týysyn almaıdy. Ol urpaqtan taraǵan qyzdyń balalarymen úılenýine, qyz alysýǵa bolady degen túsinik bar. Jalpy, ózbek, túrik, mońǵol halyqtarynda týystyq neke bar. Biraq, óte jaqyn neke emes. Qazaqtarda birli-jarym týystyq neke kezdesken jaıttar bolǵan. Ol jerde óz urpaǵyna zııan keledi. Al bizdiń ata-babamyz urpaq úshin ómir súrgen halyq.
- Týystyq nekeniń zııandary týraly oıyńyzdy bilsek.
- Týystyq nekeniń urpaqqa ákeler zııany kóp. Qazaq degen – qanyn eshqashan bylǵamaǵan tekti halyq. Qany taza bolǵan halyqtyń – jany taza, oıy taza. Bolashaqta myqty urpaq ákeledi, júıede ómir súredi. Bizdiń qazaqtyń danalyǵy da osynda. Jeti atasyn bilip, týystyq neke degen bolmaıdy. Bul bizdiń babalarymyzdyń bizge qaldyrǵan danalyǵy, úlgisi.
Áleýmettik jelide týystyq neke taqyrybynda taraǵan túrli vıdeolar kóptiń nazaryna ilikti. Birinde ózge ult ókilderiniń týystyq nekeni qoldaıtyny aıtylsa, endi biri qarsy. Tipti ımamdar da túrli pikir bildirgen. Biri «bolady, 100% sharıǵat ruqsat etedi» dese, qyrǵyz ımamy «Sharıǵat ruqsat bergenmen, qyrǵyz salty ruqsat bermeıdi» dep jazǵan.
ShARIǴATTA TÝYSTYQ NEKEGE RUQSAT ETILGEN
Osy tusta Qazaqstannyń Bas múftııatyna da júgindik. «Sharıǵatta týystyq nekege ruqsat berilgen be?» degen saýalymyzǵa áleýmettik jelidegi bir beıne arqyly jaýap berdi.
«Áleýmettik jelide «Quranda týysqanyńmen nekelesýge bolady eken. Ol aıatta aıtylǵandyqtan isteýleriń kerek. Mine, senderdiń dinderiń qazaq dástúrinde jeti ataǵa deıin qyz alyspaý dástúrine qaıshy kelip jatyr» dep ıslam dinine syn aıtqan eken. Eń áýeli Qazaq handyǵy qurylmas buryn, 12 ǵasyrdan astam ýaqyttan beri ıslam dinin ustanyp kelemiz. Ata-babamyz bul aıatty jaqsy bilgen. Degenmen, sol aıatty bile turyp, «jeti ataǵa deıin qyz alyspaımyz» dep zań qabyldaǵan. Paıǵambardan kelgen hatta: «Jaqyn adamdarmen qyz alyspańdar. Óıtkeni bala álsiz bop týady» dep eskertilgen. Sharıǵatta týystyq nekege ruqsat etilgenimen, dástúrimizde ruqsat joq. Jeti ataǵa deıin qyz alysýdy biz bolmaıdy dep aıtamyz», - delingen ımam Elbek Tasbolatulynyń jelidegi beınesinde.
Halyq arasynda shaǵyn saýalnama júrgizip, týystyq neke týraly pikir suradyq. Aıaýlym esimdi qala turǵyny:
«Men týystyq nekege óz basym qarsymyn. Bizde mundaı neke túri bolmaǵan», - dep jaýap berdi.
Arnur esimdi stýdent:«Men ózim qarsymyn bul neke túrine. Oılańyzshy, sen óz týysyńdy jubaıyń retinde tańdaısyń. Bul qulaqqa da túrpideı tıedi», - dedi. Al Arýjan esimdi turǵyn: «Men bul týraly estigenmin. Qatelespesem, Ózbekstanda týystyq nekege baılanysty jıi aqparat tarap jatady. Týystyq nekege óz basym, qarsymyn!» - dedi.
Mamandardyń aıtýynsha, týystyq neke genetıkalyq aýrýlardyń paıda bolý qaýpin arttyrýy múmkin, sebebi jaqyn týys adamdardyń genetıkalyq materıaldary uqsas. Mundaı nekeden týǵan balalarda belgili bir genetıkalyq máselelerdiń týyndaý múmkindigi joǵaryraq bolady. Keıbir elderde jáne aımaqtarda zańmen shektelgendikten, zańdy máseleler týyndaýy múmkin.
Symbat Naýhan
«Adyrna» ulttyq portaly
