10 qazan künı Türkımenstan astanasy Aşhabad törınde ūltymyzdyŋ ūly oişyly Abai Qūnanbaiūlyna arnalǧan eskertkış ornatyldy. Ony Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev pen Türkımenstan Halk Maslahatynyŋ töraǧasy Gurbanguly Berdımūhamedov saltanatty türde aşty.
Qazaq basşysy "Abai – älemdık auqymdaǧy alyp tūlǧa. Onyŋ şyǧarmalary bükıl adamzattyŋ asyl mūrasyna ainaldy", - dedı. Al Türıkmenstan Halk Maslahatynyŋ töraǧasy bauyrlas halyqtardyŋ tarihi jäne mädeni ömırınde jarqyn ız qaldyrǧan belgılı tūlǧalar mūrasyn saqtaudyŋ jäne ony bolaşaq ūrpaqqa jetkızudıŋ mänı zor ekenıne toqtaldy.
Abai esımı jarty älemge tanylǧan. Älemnıŋ tükpır-tükpırınde ūly aqynǧa arnalǧan köşeler men eskertkışter bar. Solarǧa köz jügırtıp ötelık.
«KÖŞESINDE ABAIDYŊ»
Qazaqtyŋ bas aqyny atanǧan Abai Qūnanbaiūlyna arnap alǧaş köşe aşqan el - Ukraina. 1988 jyldan berı Kievte häkımnıŋ köşesı bar. Aqyn atyndaǧy köşe sondai-aq Ukrainanyŋ Kramatorsk, Dnepropetrovsk qalalarynda da kezdesedı.
1995 jyly 15 aqpanda älemnıŋ ortalyǧy sanalatyn London qalasynda Rollan Seisembaevtyŋ bastamasymen Abai üiı aşyldy. Al Kairde Abai atyndaǧy köşe 1998 jyly paida bolsa, Berlinde 2000 jyly 18 aqpan künı Abai-ştrasse aşylǧan. Sonymen bırge Taşkent, Bışkek qalalarynda da, tıptı Ündıstannyŋ astanasy Niu Delide de Abai Qūnanbaev atyndaǧy köşe bar.
NARAZYLYQ NYŞANYNA AINALǦAN ABAI
2006 jyly Resei astanasy Mäskeude Qazaqstan elşılıgınıŋ maŋynda, «Chistye prudy» bulvarynda Abai eskertkışı aşyldy.
Sol jyly Qazaqstannyŋ sol uaqyttaǧy prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev pen Resei prezidentı Vladimir Putin Qazaqstanda Puşkin jyly jäne Reseide Abai jylyn jariialaǧan edı. Nätijesınde ekı aqynǧa Astana men Mäskeude eskertkış ornatylǧan. Mäskeudegı eskertkıştı qazaqstandyq tarap qarjylandyrǧan. Qūny - 162 million teŋge. Qoladan salynǧan eskertkıştıŋ avtorlary - müsınşı Marat Ainekov, dizainer Timur Suleimenov, suretşı Eduard Drobiskii, säuletşı Viacheslav Romanenko.
Mäskeudegı Abai eskertkışı 2012 jyly Reseidegı qarsylyq qozǧalysynyŋ da nyşanyna ainaldy. Sol kezde közde Navalnyi, Udalsov bastaǧan Resei belsendlerı bırneşe märte osy eskertkıştıŋ janynda Putin rejimıne qarsy jiyndar ötkızgen. Abai öleŋderın oqyǧan. Sol kezde saiasi jüienı synaǧan Abai öleŋderınıŋ orysşa audarma jinaǧy da şyqqan.
2020 jyldyŋ aqpanynda da Bakude Abai ortalyǧy aşyldy. Osyǧan orai, Halyqaralyq türkı akademiiasy arnaiy kıtap körmesın ūiymdastyryp, 50-den astam basylymdy ortalyqqa tartu etken. Sondai-aq Äzırbaijan Ǧylym akademiiasy Nizami atyndaǧy ädebiet institutynyŋ ǧylymi qyzmetkerı Turan Teimurdyŋ «Mūhtar Äuezovtyŋ «Abai» romanynynyŋ körkemdık mäselelerı» atty monografiiasynyŋ tūsauy kesıldı. Būl-Mūhtar Äuezovtıŋ şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan äzırbaijan tılındegı alǧaşqy ǧylymi eŋbek bolatyn.
TÄUELSIZDIK MEREITOIY SAIYN – BIR ESKERTKIŞ
Fransiianyŋ ekı qalasynda oişyldyŋ eskertkışı bar. Bırı - Renn qalasynda 2016 jyly ornatyldy. Eskertkıştıŋ aşylu saltanatyna sol kezdegı Almaty äkımı Bauyrjan Baibek pen qala merı Renna Natali Appere qatysqan bolatyn.
Būl müsın – Fransiia ükımetınıŋ Qazaqstan Täuelsızdıgınıŋ 25 jyldyǧyna, Almatynyŋ 1000 jyldyq mereitoiyna jasaǧan syilyǧy.
Ekınşı 2021jyly Fransiia astanasy Parij qalasynda Qazaqstan Täuelsızdıgınıŋ 30 jyldyǧy qarsaŋynda aşyldy.
Ūiymdastyruşysy – QR Fransiiadaǧy Elşılıgı, biust demeuşılık qarajat esebınen aşylǧan.
ANKARADAǦY ABAI
2020 jyldyŋ jeltoqsanynda Abaidyŋ tuǧanyna 175 jyl jäne Äbu Nasyr äl-Farabidıŋ tuǧanyna 1150 jyl toluyna orai Türkiianyŋ Ankara qalasy Gölbaşy audanynda «Abai jäne Farabi» jäne «Ūstazdyŋ oraluy» kıtaptarynyŋ türık tılındegı audarmalarynyŋ tūsaukeserı jäne «Abai daŋǧyly» men «Abai eskertkışı» aşylu saltanattary öttı. Maŋyzdy ıs-şaralar Türkiiadaǧy Elşılıgı Ankara Gölbaşy äkımdıgımen bırlese otyryp ūiymdastyrǧan.
Sonymen qatar, sol uaqytta Abai Qūnanbaiūly atyndaǧy saiabaq jäne İskilip ǧalymdary mūrajaiynda arnaiy Abai bölmesı aşylǧan.
Sonymen qatar, 2021 jyldyŋ nauryz aiynda Abai Qūnanbaiūlynyŋ 175 jyldyq mereitoiyna orai Ystanbūl qalasy Zeitınburnu audanynda Abai daŋǧyly jäne eskertkışı saltanatty türde aşyldy,
Eskertkış avtory - qazaqstandyq müsınşı Mūrat Mansūrov
HARKOVTEGI «ÖMIR AǦAŞY»
2021 jyldyŋ qazanynda Ukrainanyŋ Harkov qalasyna ūly aqyn Abaidyŋ eskertkışı ornatyldy. «Oişyldar alleiasyna» triptih retınde ornatylǧan būl eskertkıştıŋ avtory – Ukrainanyŋ halyq suretşısı Seifutdin Gurbanov. Onyŋ aituynşa, tuyndysy «Ömır aǧaşy» dep atalady eken. Triptihte Abaimen bırge Ukrainanyŋ halyq aqyny Grigorii Skovorod pen äzerbaijan aǧartuşysy, filosof Myrza Fatali Ahundov beinelengen.
Eskertkıştıŋ biıktıgı – 4 metr, al alleia audany – 2 543 şarşy metr. Bır erekşelıgı, būl saiabaqtyŋ özı Harkovtyŋ tūmsa tabiǧatyndaǧy tanymal demalys aimaǧynda ornalasqan.
ELŞILERGE ARNALǦAN ESKERTKIŞ
2021 jyldyŋ qazanynda Qazaqstan Respublikasynyŋ Germaniiadaǧy elşılıgınıŋ aulasynda Abai Qūnanbaiūlynyŋ eskertkışı aşyldy. Būl joba QR-dyŋ Şveisariiadaǧy Elşılıgımen bırlesıp jüzege asyryldy.
Būl jūmystyŋ avtory – «Älem halyqtarynyŋ önerı» Halyqaralyq Assosiasiiasynyŋ laureaty Bolat Mekebaev.
FOTOSY
BIŞKEKTEGI ABAI BÄIKE
2022 jyly Qyrǧyzstanda Abaidyŋ eŋselı eskertkışı aşyldy. Müsın Bışkektegı «Teatr» gülzarynyŋ ortalyq alleiasyna qoiylǧan. Aşylu saltanatyna Qasym-Jomart Toqaev pen Sadyr Japarov qatysyp, sol kündı qazaq pen qyrǧyzdyŋ ruhani ömırındegı erekşe kün dep baǧalaǧan.
GAMARJOBA, ABAI ATA!
2022 jyly Gruziianyŋ Tbilisi qalasynda qazaqtyŋ ūly aqyny ärı oişyly Abai Qūnanbaiūlyna eskertkış aşyldy. Gruzin müsınşısı jasaǧan eskertkış qalanyŋ bas alaŋdarynyŋ bırıne ornatyldy. Aşylu saltanatyna Qazaqstannyŋ İndustriia jäne infraqūrylymdyq damu ministrı Qaiyrbek Öskenbaev pen Gruziianyŋ ekonomika ministrınıŋ orynbasary Gennadii Arveladze qatysty. Qatysuşylar atap ötkendei, qazaqtyŋ oişyl-aǧartuşysynyŋ beinesı 2 eldıŋ arasyndaǧy dostyq qarym-qatynasty ärdaiym eske tüsıredı. Onymen qosa, eskertkış boi kötergen daŋǧylǧa da Abaidyŋ esımı berıldı.
DUŞANBEDEGI ABAI DADA
Biyl tamyzda Täjıkstan astanasy Duşanbe qalasynda Abaiǧa arnalǧan eskertkış aşyldy. Ūly oişyldyŋ biustı qalanyŋ ortalyǧynda Firdausi saiabaǧynda ornalasqan. Müsın Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ täjık elıne sapary aiasynda boi köterdı.
Biusttıŋ biıktıgı 3 metrge juyqtaidy. Tuyndynyŋ avtory – müsınşı Huşvaht Sadiev. Onyŋ aituynşa, ol äuelı Abaidyŋ ömırımen jäne şyǧarmaşylyǧymen tereŋ tanysqan.
“Ūly aqynnyŋ qanşalyqty biık tūlǧa ekenın tanyǧan saiyn moinymdaǧy jauapkerşılıktıŋ de auyrlai tüskenın baiqadym”, - deidı müsınşı.
Al Abaidyŋ tuǧan elınde aqynǧa arnalǧan eskertkışter HH ǧasyrdyŋ 50-jyldarynda boi kötere bastady. Alǧaşqysy – 1960 jyly Almaty qalasynda aşylǧan eskertkış. Müsınşı Häkımjan Nauryzbaev jasaǧan eskertkış qoladan qūiylyp, tūǧyry qyzyl granitten qalandy. Eskertkıştıŋ aldyŋǧy betınde «Qazaq halqynyŋ ūly aqyny Abai Qūnanbaev (1845 — 1904)» dep jazylǧan. Basynda taqiia, üstınde şapan, sol qolynda kıtap bar. Müsınşı Häkımjan Nauryzbaevtyŋ eskertkış jūmystaryna kırıspes būryn Mūhtar Äuezovtıŋ keŋesımen Abai elı Şyŋǧystauǧa baryp, aqynnyŋ mınez-qūlqy, bet-älpetı turaly maǧlūmat jinaǧany aitylady.
Mäskeudegı Abai eskertkışı 2012 jyly Reseidegı qarsylyq qozǧalysynyŋ da nyşanyna ainaldy. Sol kezde közde Navalnyi, Udalsov bastaǧan Resei belsendlerı bırneşe märte osy eskertkıştıŋ janynda Putin rejimıne qarsy jiyndar ötkızgen. Abai öleŋderın oqyǧan. Sol kezde saiasi jüienı synaǧan Abai öleŋderınıŋ orysşa audarma jinaǧy da şyqqan.
BŪRYŞQA YSYRYLǦAN MÜSIN
2007 jyly qazan aiynda İran İslam Respublikasy Tegeran qalasynda Abai müsının aşty. Müsın İran Ūlttyq kıtaphanasynyŋ kıreberıs alleiasynda ornatylǧan. Tegerandaǧy Abaidyŋ müsının ornatatyn būl oryn kezdeisoq taŋdalmaǧan. İrannyŋ ūlttyq kıtaphanasy Qazaqstanmen berık mädeni bailanystar ornatqan. Sol kezde Qazaqstan Ūlttyq ǧylymi kıtaphanasy men Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ delegasiiasy İranda bolyp, osy eldıŋ Ūlttyq kıtaphanasynyŋ qūrylymymen jäne qyzmetımen tanysyp qaitqan. Sapar barysynda Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq akademiialyq kıtaphanasynyŋ qoryna iran kıtaphanasynda saqtalyp jatqan qoljazbalar tızımı tartu etılgen. Müsınnıŋ saltanatty aşylu räsımıne Nūrsūltan Nazarbaev qatysqan eken. Bıraq keiın osy müsınnıŋ kıtaphananyŋ bır būryşyna yǧystyrylǧany jaiynda aitylady.
BAKUDEGI ABAI ORTALYQTARY
2011 jyly mamyrynda Äzırbaijannyŋ Baku memlekettık universitetınde Abai Qūnanbaiūly atyndaǧy ortalyq aşylyp, sol jerge ūly oişyldyŋ biustı qoiylǧan. Al jeltoqsan aiynda Bakude Abai Qūnanbaevtyŋ atymen atalǧan köşenıŋ saltanatty aşylu räsımı öttı.
2020 jyldyŋ aqpanynda da Bakude Abai ortalyǧy aşyldy. Osyǧan orai, Halyqaralyq türkı akademiiasy arnaiy kıtap körmesın ūiymdastyryp, 50-den astam basylymdy ortalyqqa tartu etken. Sondai-aq Äzırbaijan Ǧylym akademiiasy Nizami atyndaǧy ädebiet institutynyŋ ǧylymi qyzmetkerı Turan Teimurdyŋ «Mūhtar Äuezovtyŋ «Abai» romanynynyŋ körkemdık mäselelerı» atty monografiiasynyŋ tūsauy kesıldı. Būl-Mūhtar Äuezovtıŋ şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan äzırbaijan tılındegı alǧaşqy ǧylymi eŋbek bolatyn.
TAŞKENT TÖRINDE
Al Özbekstan törınde Abai eskertkışı 2013 jyly aşyldy. Eŋselı eskertkış Taşkentte QR elşılıgınıŋ aldynda ornatylǧan. Onyŋ aşylu saltanatyna Nūrsūltan Nazarbaev pen marqūm İslam Karimov qatysqan. Abai eskertkışınıŋ avtorlary belgılı qazaq müsınşısı Nūrlan Dalbai jäne säuletşı Rasul Satybaldiev. Avtorlar aqyn beinesı arqyly bükıl qazaq halqynyŋ darhan köŋılı men ūly oişyldyŋ dana tūlǧasyn somdaǧan. Eskertkıştıŋ biıktıgı - 9,2 metr.
QYTAI AVTORYNYŊ QOLYNAN ŞYQQAN BEINE
Qytaida 2014 jyly Beijıŋdegı "Szintai" körkem muzeiınde Abai Qūnanbaiūlynyŋ eskertkışı qoiyldy. Aşylu saltanatyna sol kezdegı syrtqy ıster ministrı Erlan Ydyrysov arnaiy barǧan edı. Müsınnıŋ avtory - Iýan Sikun.
10 JYL BŪRYN. MAJARSTANǦA JETKEN ABAI
Däl sol 2014 jyly Abai eskertkışı Vengriia astanasy Budapeşt qalasynda da ornatyldy. Aşylu saltanatyna elımızdıŋ sol kezdegı premer-ministrı Kärım Mäsımov qatysty. Qazaqstandyq jas talanttar räsım kezınde Abaidyŋ änderın vengr tılınde oryndap bergen. Abai Qūnanbaiūlyna arnalǧan müsın qoladan jasalǧan, onyŋ biıktıgı -1070 mm, enı - 900 mm.PERǦAUYNDAR ELINDEGI MÜSIN
Abaidyŋ biustı 2016 jyly Mysyrdyŋ Kair qalasyndaǧy ortalyq saiabaqtarynyŋ bırınde ornatylǧan. Biustke qarajatty mysyrlyq mesenat Husein äl-Şafii şyǧarǧan. Al müsın avtory mysyrdyŋ tanymal müsınşısı Usama äl-Serui. Onyŋ müsınderı Mäskeu, Sankt-Peterburg, Qazan jäne Taşkentte ornatylǧan eken. Aşylu saltanatynda Abaidyŋ qara sözderı men öleŋderı arab tılıne tärjımalanǧan kıtaptar taratylǧan. Sol kezde Kair qalasynyŋ basşysynyŋ orynbasary Mysyr astanasynda Abaiǧa eskertkış qoiu - megapolistıŋ maŋyzdy oqiǧasy ekenın jäne qazaq pen Mysyr halyqtarynyŋ ruhani ärı mädeni jaqyndyǧyn körsetetının atap ötken.
TÄUELSIZDIK MEREITOIY SAIYN – BIR ESKERTKIŞ
Fransiianyŋ ekı qalasynda oişyldyŋ eskertkışı bar. Bırı - Renn qalasynda 2016 jyly ornatyldy. Eskertkıştıŋ aşylu saltanatyna sol kezdegı Almaty äkımı Bauyrjan Baibek pen qala merı Renna Natali Appere qatysqan bolatyn.
Būl müsın – Fransiia ükımetınıŋ Qazaqstan Täuelsızdıgınıŋ 25 jyldyǧyna, Almatynyŋ 1000 jyldyq mereitoiyna jasaǧan syilyǧy.
Ekınşı 2021jyly Fransiia astanasy Parij qalasynda Qazaqstan Täuelsızdıgınıŋ 30 jyldyǧy qarsaŋynda aşyldy.
Ūiymdastyruşysy – QR Fransiiadaǧy Elşılıgı, biust demeuşılık qarajat esebınen aşylǧan.
ANKARADAǦY ABAI
2020 jyldyŋ jeltoqsanynda Abaidyŋ tuǧanyna 175 jyl jäne Äbu Nasyr äl-Farabidıŋ tuǧanyna 1150 jyl toluyna orai Türkiianyŋ Ankara qalasy Gölbaşy audanynda «Abai jäne Farabi» jäne «Ūstazdyŋ oraluy» kıtaptarynyŋ türık tılındegı audarmalarynyŋ tūsaukeserı jäne «Abai daŋǧyly» men «Abai eskertkışı» aşylu saltanattary öttı. Maŋyzdy ıs-şaralar Türkiiadaǧy Elşılıgı Ankara Gölbaşy äkımdıgımen bırlese otyryp ūiymdastyrǧan.
Sonymen qatar, sol uaqytta Abai Qūnanbaiūly atyndaǧy saiabaq jäne İskilip ǧalymdary mūrajaiynda arnaiy Abai bölmesı aşylǧan.
Sonymen qatar, 2021 jyldyŋ nauryz aiynda Abai Qūnanbaiūlynyŋ 175 jyldyq mereitoiyna orai Ystanbūl qalasy Zeitınburnu audanynda Abai daŋǧyly jäne eskertkışı saltanatty türde aşyldy,
Eskertkış avtory - qazaqstandyq müsınşı Mūrat Mansūrov
HARKOVTEGI «ÖMIR AǦAŞY»
2021 jyldyŋ qazanynda Ukrainanyŋ Harkov qalasyna ūly aqyn Abaidyŋ eskertkışı ornatyldy. «Oişyldar alleiasyna» triptih retınde ornatylǧan būl eskertkıştıŋ avtory – Ukrainanyŋ halyq suretşısı Seifutdin Gurbanov. Onyŋ aituynşa, tuyndysy «Ömır aǧaşy» dep atalady eken. Triptihte Abaimen bırge Ukrainanyŋ halyq aqyny Grigorii Skovorod pen äzerbaijan aǧartuşysy, filosof Myrza Fatali Ahundov beinelengen.
Eskertkıştıŋ biıktıgı – 4 metr, al alleia audany – 2 543 şarşy metr. Bır erekşelıgı, būl saiabaqtyŋ özı Harkovtyŋ tūmsa tabiǧatyndaǧy tanymal demalys aimaǧynda ornalasqan.
ELŞILERGE ARNALǦAN ESKERTKIŞ
2021 jyldyŋ qazanynda Qazaqstan Respublikasynyŋ Germaniiadaǧy elşılıgınıŋ aulasynda Abai Qūnanbaiūlynyŋ eskertkışı aşyldy. Būl joba QR-dyŋ Şveisariiadaǧy Elşılıgımen bırlesıp jüzege asyryldy.
Būl jūmystyŋ avtory – «Älem halyqtarynyŋ önerı» Halyqaralyq Assosiasiiasynyŋ laureaty Bolat Mekebaev.
FOTOSY
BIŞKEKTEGI ABAI BÄIKE
2022 jyly Qyrǧyzstanda Abaidyŋ eŋselı eskertkışı aşyldy. Müsın Bışkektegı «Teatr» gülzarynyŋ ortalyq alleiasyna qoiylǧan. Aşylu saltanatyna Qasym-Jomart Toqaev pen Sadyr Japarov qatysyp, sol kündı qazaq pen qyrǧyzdyŋ ruhani ömırındegı erekşe kün dep baǧalaǧan.
GAMARJOBA, ABAI ATA!
2022 jyly Gruziianyŋ Tbilisi qalasynda qazaqtyŋ ūly aqyny ärı oişyly Abai Qūnanbaiūlyna eskertkış aşyldy. Gruzin müsınşısı jasaǧan eskertkış qalanyŋ bas alaŋdarynyŋ bırıne ornatyldy. Aşylu saltanatyna Qazaqstannyŋ İndustriia jäne infraqūrylymdyq damu ministrı Qaiyrbek Öskenbaev pen Gruziianyŋ ekonomika ministrınıŋ orynbasary Gennadii Arveladze qatysty. Qatysuşylar atap ötkendei, qazaqtyŋ oişyl-aǧartuşysynyŋ beinesı 2 eldıŋ arasyndaǧy dostyq qarym-qatynasty ärdaiym eske tüsıredı. Onymen qosa, eskertkış boi kötergen daŋǧylǧa da Abaidyŋ esımı berıldı.
DUŞANBEDEGI ABAI DADA
Biyl tamyzda Täjıkstan astanasy Duşanbe qalasynda Abaiǧa arnalǧan eskertkış aşyldy. Ūly oişyldyŋ biustı qalanyŋ ortalyǧynda Firdausi saiabaǧynda ornalasqan. Müsın Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ täjık elıne sapary aiasynda boi köterdı.
Biusttıŋ biıktıgı 3 metrge juyqtaidy. Tuyndynyŋ avtory – müsınşı Huşvaht Sadiev. Onyŋ aituynşa, ol äuelı Abaidyŋ ömırımen jäne şyǧarmaşylyǧymen tereŋ tanysqan.
“Ūly aqynnyŋ qanşalyqty biık tūlǧa ekenın tanyǧan saiyn moinymdaǧy jauapkerşılıktıŋ de auyrlai tüskenın baiqadym”, - deidı müsınşı.
Al Abaidyŋ tuǧan elınde aqynǧa arnalǧan eskertkışter HH ǧasyrdyŋ 50-jyldarynda boi kötere bastady. Alǧaşqysy – 1960 jyly Almaty qalasynda aşylǧan eskertkış. Müsınşı Häkımjan Nauryzbaev jasaǧan eskertkış qoladan qūiylyp, tūǧyry qyzyl granitten qalandy. Eskertkıştıŋ aldyŋǧy betınde «Qazaq halqynyŋ ūly aqyny Abai Qūnanbaev (1845 — 1904)» dep jazylǧan. Basynda taqiia, üstınde şapan, sol qolynda kıtap bar. Müsınşı Häkımjan Nauryzbaevtyŋ eskertkış jūmystaryna kırıspes būryn Mūhtar Äuezovtıŋ keŋesımen Abai elı Şyŋǧystauǧa baryp, aqynnyŋ mınez-qūlqy, bet-älpetı turaly maǧlūmat jinaǧany aitylady.
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna» ūlttyq portaly
