2024 jyly 29 aqpannan 1 naýryzǵa qaraǵan túni Úkimettiń «Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵynda ýaqytty esepteý tártibi týraly» Qaýlysyna sáıkes eldiń búkil aýmaǵy biryńǵaı saǵattyq beldeýge kóshti. Sodan beri búgin týra 3 aı ótti. Alaıda ýaqyt beldeýi teńeskenge deıin de, teńeskennen keıin de ózgeriske qarsy jurttyń qarasy azaımady. Óıtkeni, eldiń saǵaty jyljyǵan aımaǵy jaz shyǵyp, kún uzarǵanda ýaqyttyń zardabyn kórip otyrǵandaryn aıtýda.
Qazaqstan Úkimeti biryńǵaı saǵat beldeýine kóshýdi kólik jáne basqa da kommýnıkaııalardy úılestirýdi jaqsartady, bıznesti júrgizýge, memlekettik organdar men shuǵyl qyzmetterdiń ózara is-qımylyna oń áser etedi dep túsindirdi. Sondaı-aq, biryńǵaı ýaqyt beldeýinde bolǵan kezde saparlardy josparlaý, memlekettik basqarý, banktik aýdarymdar jasaý, qaýipsizdikti qamtamasyz etý yńǵaıly, bul óz kezeginde eńbek ónimdiligin arttyratynyn jáne kóptegen qyzmet salalaryna oń áserin beretinin aıtty. Alaıda, halyqtyń basym kópshiligi jumys isteıtin keńse qyzmetkerleri men pedagogtarǵa yńǵaısyzdyq týdyrýda.
“EŃBEK ÓNIMDILIGI TÓMENDEIDI”
Qazaqstannyń qurmetti ustazy, qoǵam belsendisi Ómir Shynybekuly ózgeris erte turatyndar úshin qıynǵa soǵatynyn aıtady.
“Men erte turatyn adammyn. Burynnan az uıyqtaımyn. 5-6 saǵat uıyqtasam uıqym qanyp qalady. Burynǵy ýaqyt beldeýiniń qaıta oralǵanyn qalaımyn. Óıtkeni, tańǵy saǵat 5 shamasynda oıansam, saǵat 9-da jumys bastalǵansha sharshap qalamyn. Erte oıanatyndardyń bári solaı dep júr. Sonyń saldarynan eńbek ónimdiligi tómendeıdi. Eger Keńes zamanyndaǵydaı kóktem-jazda saǵatty 1 saǵat keri jyljytqanda sol qolaıly bolar edi”, dedi Ómir Shynybekuly.
Áriptesiniń pikirine qoǵam belsendisi, pedagog Dana Raý da qosylady.
“Óz basym saǵatty jyljytqanǵa qarsymyn. Óıtkeni, ol fızıkalyq, tabıǵı zańdylyqtarǵa qaıshy. Iaǵnı, adamnyń bıologııalyq, ekologııalyq bolmysyna zııandy dep oılaımyn. Al saǵatty jyljytqan eken, onda jumys tártibin, jalpy áleýmettik orta qyzmet retin soǵan sáıkes ózgertsin. Máselen, jumys kúnin 8-ge aýystyrsyn. Esesine,ózderimen birge balalaryn sabaqqa jetkizip, jumysyna barady. Al túski as ýaqytyn bıýdjettik uıymdarda qysqartý kerek. 1,5 saǵat túski as tıimsiz. Qalǵanyny ýauqytyn otbasyna, balalaryna kóńil bóle alar edi.
Ýaqytty aýystyrǵanmen ekonomıkalyq-áleýmettik ortaǵa tıimdiligi joq. Bıologııalyq saǵat báribir jeńip tur. Sondyqtan, ýaqytty ǵylym men tabıǵat zańyna súıenip qaıtarǵan durys”, - dedi Dana Raý.
Aptasynyń bes kúnin keńsede ótkizetin Almaty qalasynyń turǵyny Gúlsezim Muhataıdyń aıtýynsha, jańa ýaqyt beldeýi ýaqytyn tıimdi paıdalanýyna kedergi.
“Men kúnde tańnan keshke deıin qarbalaspen keńsede jumys isteımin. Jańa ýaqyt beldeýi men úshin tıimsiz. Óıtkeni, bul densaýlyqqa zııan. Iaǵnı, jumysqa kesh kelip, kesh qaıtyp, kúnniń kózin kórmeımiz. Kún sáýlesinen dárýmender alýǵa ýaqyt qolaısyz. Ásirese, qys mezgilinde kún erte batady. Jumystan qarańǵyda qaıtamyz. Jumystan bólek, ózge sharýalarymyzǵa nemese otbasymyzǵa kóńil bólýge ýaqyt bolmaı qalady. Bul mektep oqýshylaryna tipten qaýipti. Ýaqyttyń ózgerýi densaýlyqqa ǵana emes, turmysqa da áser etedi. Elektr energııasyn tutyný ulǵaıýda”, dedi Gúlsezim Muhataı.
Jańa ýaqyt beldeýine qarsy mundaı pikirler óte kóp. Tipti, ózgeriske qarsy shyqqan qazaqstandyqtar buryn qoldanysta bolǵan ýaqyt beldeýin qaıtarý jónindegi petıııa jarııalady. Petıııaǵa toqtalmaı turyp, ýaqyt teńesken úsh aıda ne ózgergenin anyqtaıyq.
ÚSh AIDA NE ÓZGERDI?
Atqanymyzdaı, ýaqyt teńeskenine úsh aı boldy. Osy aralyqta ne ózgerdi? Bul týraly “Adyrna” ulttyq portaly Qazaqstan Respýblıkasy Saýda jáne ıntegraııa mınıstrliginiń Tehnıkalyq retteý jáne metrologııa komıtetinen surap, hat joldady. Komıtettiń aıtýynsha, bul ýaqyt aralyǵynda saǵattyń jyljýy elektr energııasyn tutynýdyń kúndelikti profıliniń ózgerýine ákelgen.
”Qazaqstan Respýblıkasynda Biryńǵaı ýaqyt beldeýin qoldaný máselesi «F.G.Fesenkova atyndaǵy astrofızıka ınstıtýty» ǵalymdary, «Genetıka jáne fızıologııa ınstıtýty», «Geografııa jáne sý qaýipsizdigi ınstıtýty», «M.A. Aıthojına atyndaǵy molekýlalyq bıologııa jáne bıohımııa ınstıtýty», «Qazaq onkologııa jáne radıologııa ǵylymı-zertteý ınstıtýty» sarapshylary men ǵalymdardyń jáne memlekettik organdar ókilderiniń qatysýymen pysyqtaldy.
Ǵalymdardyń derekteri boıynsha ýaqyt beldeýiniń jyljýy elektr energııasyn tutynýdyń kúndelikti profıliniń ózgerýine ákelgenin kórsetedi. Buryn tutyný shyńy saǵat 19:00 den 23:00 ge deıin bolǵan, qazir bul saǵat 18:00 den 22:00 ge deıin ózgerdi jáne kúndelikti elektr energııasyn tutyný kórsetkishterine súıene otyryp, adamdar bir saǵattan keıin uıyqtaıtyny, demek, bir saǵattyq ósý gormonyn almaǵany kórinedi”, delingen jaýapta.
Sonymen qatar, komıtet biryńǵaı saǵat beldeýine beıimdelý úshin ýaqyt keregin aıtady.
“Qazaqstan halqynyń kóp bóligi geografııalyq turǵydan UTC + 5 ýaqyt beldeýinde turady, alaıda is júzinde olar óz ómirlerin UTC+6 áleýmettik ýaqytynda júrgizgen jáne bul adamdardy desınhronoz ırkatty rıtmine alyp keledi.
Sarapshylardyń pikirinshe, UTC + 5 ýaqyt beldeýi eldegi eń durys jáne qolaıly ýaqyt bolyp tabylady. Qazaqstannyń kóptegen óńirleri úshin tabıǵı ýaqytqa barynsha jaqyn ýaqytty paıdalanýǵa múmkindik beredi.
Beıimdelý jáne qalpyna keltirý proesteri ǵalymdardyń pikirinshe, birden bastalyp, úsh jyldan bes jylǵa deıin sozylady” dep jaýap berdi Saýda jáne ıntegraııa mınıstrliginiń Tehnıkalyq retteý jáne metrologııa komıteti.
“ÝAQYT BELDEÝI ÓZGERGEN AIMAQTAR ÓZ TABIǴI ÝAQYTYNA KÓShTI”
Qoldanbaly hronobıologııa mamany Bolat Nurqojaev densaýlyqty saqtaý úshin kún ýaqytyna barynsha jaqyn turaqty ýaqyt beldeýlerin qoldanǵan durys, ıaǵnı Qazaqstan boıynsha bir rettik UTC+5 júıesine kóshý ǵylymı-zertteý ınstıtýttary men ǵalymdardyń qoldaýymen eń ońtaıly sheshim bolǵanyn aıtady.
“Biregeı ýaqytty qoldanylǵan bir sebebi, batys oblystarynda jumys ýaqyty Astanamen sáıkessizdik bolmaýy. Iaǵnı, onlaın kezdesý bolsyn, jınalystar bolsyn 1 saǵat erte barýǵa, erte otyrýǵa májbúr boldy. Mysaly, Astanadaǵy 8-de bolatyn jınalysqa batys aımaq jumys ýaqyty bolmasa da 7-de barýǵa májbúr boldy. Iaǵnı, memlekettik basqarý, banktik aýdarymdar jasaý, qaýipsizdikti qamtamasyz etý syndy qyzmetterge yńǵaıly bolǵandyqtan úkimet osyndaı sheshim qabyldady.
Biz jumys tobynda mynandaı nusqalar usyndyq. Birinshi dekrettik ýaqyttan múlde bastartý. Iaǵnı, batysty da, shyǵysty da bir saǵatqa shegerip, óziniń tabıǵı ýaqytyna, eń jaqyn beldeýlik ýaqytyna kóshirý. Ekinshisi osy biregeı ýaqytty qoldaný. Osynyń ekinshi nusqasyn úkimet qabyldady. Óıtkeni, eldi basqarýǵa, poıyz, ushaqtardyń ýaqytyn shataspaýǵa jáne taǵy basqa qyzmetterge ońtaıly dep sheshti. Biz oǵan kóndik. Biraq bul biryńǵaı ýaqyt beldeýine kóshý tıimsiz boldy degen sóz emes. Óıtkeni, olar óziniń tabıǵı ýaqytyna kóshti. Al batys óńiri óziniń tabıǵı ýaqytynan bir saǵat alda. Eger ol jaqty da bir saǵatqa shegereıik dese, men qos qoldap qoldar edim”, dedi Bolat Nurqojaev.
”TABIǴI ÝAQYT EShQAShAN ZIIaN BOLMAIDY”
Sondaı-aq, ol ýaqyt beldeýin qaıtarý máselesi týyndamas úshin mınıstrlikter jumys ýaqytyn bir saǵat alǵa jyljytý keregin eskermegenin aıtty.
“Biz biregeı ýaqytqa kóshkennen keıin bilim, eńbek jáne ǵylym mınıstrlikteri birigip top quryp, osy máseleni retteýdi bastaýy kerek edi. Biraq buny Saýda jáne ıntegraııa mınıstrligine júktep qoıdy. Sondyqtan halyqtyń arasynda daý, túsinbeýshilik týyndap otyr. Eger sol kezde atalǵan mınıstrlikter bul máseleni sheshýdi, jumys pen sabaq ýaqytyn 1 saǵat erte bastaýdy qolǵa alsa, mundaı qıyndyq týdyrmas edi. Bir saǵat erte bastalsa, jumys ta erte aıaqtalyp, basqa isterge ýaqyttaryn arnaı alatyn edi.
Jalpy bul ýaqytty tabıǵı ýaqytqa sáıkestendirýdiń maqsaty — adamdardyń uıqyǵa erte ketip, erte turýyn ádetke aınaldyrý. Burynǵy dekrettik ýaqyt uıqy ýaqytynyń durys bolmaýyna ákeldi. Bul balalarǵa óte zııan. Ol álem ǵylymynda da dáleldengen. Onyń zııany onkologııa, rak, júrek qantamyrlary sekildi aýrýlar týǵyzady. Iaǵnı, adam densaýlyǵyna túrli zııanyn tıgizgennen bólek, adamdardyń saýattylyǵyn, eńbekke qabilettiligi men bilim sapasynyń tómendeýine soqtyǵatynyn dáleldep otyr.
Qazirgi ýaqyt densaýlyqqa zııan degeni qate pikir. Óıtkeni, tabıǵı ýaqyt eshqashan zııan bolmaıdy. Ol qalaı zııan bolýy múmkin? Absýrd qoı. Tabıǵı ýaqytpen, tabıǵattyń zańyna sáıkestikte ómir súrý kerek.
Al medıınada keshki 22:00-den 02:00-ge deıingi ýaqyt paıdaly bolyp sanalatyny dáleldegen. Oǵan eshkim shúbá keltirmeıdi . Erte jatyp, erte turý paıdaly. Sondyqtan ǵylymı negizge súıený kerek. Saýalnama jasaýdyń qajeti joq”, - dedi qoldanbaly hronobıologııa mamany.
Odan bólek, Baýyrjan Nurqojaev qazirgi ýaqyt beldeýiniń durystyǵyn eseptep bilýge bolatynyn aıtty.
“Ýaqytty ólsheý keregi týraly kóp mamannyń habary joq eken. Men birneshe mektep oytýshylarynan surap bildim. Biraq jaýap ala almadym. Osy taqyrypta habarsyzdyqtan, kóbi qate pikirde.
Degenmen, qazirgi Astana, Almaty, Shymkent, tipti, Óskemenniń ýaqyty óz tabıǵı ýaqyty. Ony kartadan da, eseptep te bilýge bolady. Tek Shyǵys Qazaqstannyń úsh aýdany Qytaı terrıtorııasyna kirip jatyr. Biraq biz olardy tórtinshi saǵat beldeýine kóshý kerek demeımiz ǵoı. Óıtkeni, saǵattyq beldeýler shekarasy merıdıan boıyn tikeleı emes, ákimshilik shekaralarmen ótýde”, dep sózin qorytyndylady.
Geografııa pániniń muǵalimi Jaken Nurhan ýaqyt beldeýi týraly bilim berý geografııa páninen 5-6 synyptardan bastap oqytylatynyn aıtty.
“Ýaqyt beldeýleri týraly bilim berý mektep baǵdarlamasyna engizilgen. Qazaqstannyń mektepterinde bul taqyrypty ádette geografııa páninen 5-6 synyptardan bastap oqytylady. Oqýshylarǵa ýaqyt beldeýleri, olardyń anyqtalýy jáne qoldanylýy túsindiriledi. Bul taqyryp álemdik ýaqyt júıesin jáne geografııalyq ornalasýdy jaqsy túsiný úshin mańyzdy.
Jer sharynda ýaqyt Grınvıch merıdıanynan (nólinshi merıdıan) bastap esepteledi. Árbir saǵattyq beldeý shamamen 15° boılyqty qamtıdy, sebebi Jerdiń tolyq aınalýy 24 saǵatta aıaqtalady (360° / 24 saǵat = 15°/saǵat). Grınvıch merıdıanynyń shyǵysyna qaraı saǵattar alǵa jyljytylady, al batysyna qaraı saǵattar artqa jyljytylady. Ýaqyt beldeýleri shekaralary geografııalyq jáne saıası sebeptermen ózgerýi múmkin”, dedi Jaken Nurhan.
BURYNǴY ÝAQYT BELDEÝI QAITARYLA MA?
Joǵaryda aıtyp ótkenimizdeı, biryńǵaı ýaqyt beldeýine qarsy qazaqstandyqtar 22 sáýirde Epetition.kz platformasynda arnaıy petıııa jarııalady.
“Biz, Qazaqstan turǵyndary, sizden ýaqyt beldeýin aýystyrmaýdy suraımyz! Bul — adamnyń bıorıtmi men adamnyń jasandy túrde belgilengen ýaqyt kestesiniń sáıkessizdigin joıady, halyqtyń kóńil-kúıinne áser etedi jáne onkologııalyq aýrýlardyń, rahıt, ımmýn tapshylyǵy men psıhologııanyń buzylý qaýipin azaıtady”, delingen petıııa mátininde.
Bul petıııa týraly Saýda jáne ıntegraııa mınıstri Arman Shaqqalıev eger eki aıdyń ishinde 50 myń daýys jınalsa, úkimette qaıta qaralatynyn aıtty. Qazirgi tańda ótinish az ýaqytta 43 myń qol jınaǵanyn eskersek, burynǵy ýaqyt beldeýin qaıtarý máselesi úkimette qaıta qaralmaq.
Dana Nurmuhanbet
”Adyrna” ulttyq portaly
