1 - maýsym – Dúnıejúzilik balalardy qorǵaý kúni. Ataýly data 1949 jyldyń qarasha aıynda Halyqaralyq demokratııalyq áıelder federaııasynyń arnaıy sessııasynda qabyldandy. Dál osy kúni balalardyń ómirin soǵystan qorǵaý, densaýlyǵyn saqtaý, bolashaq urpaqqa demokratııalyq negizde bilim men tárbıe berý jónindegi barsha álemdegi ozyq pikirler aıtylyp, qoǵamdaǵy balalardyń róli men mańyzy ulyqtalady. Al Qazaqstanda balalardyń ómiri qanshalyqty qorǵalǵan jáne elimizde balalar qanshalyqty qaýipsiz ǵumyr keshedi? Materıalda tolyǵyraq tarqatamyz.
TARIHTAN TAǴYLYM
Balalardy qorǵaý kúniniń kúntizbede erekshelený tarıhy 1949 jyly Parıjde ótken áıelder kongresinde ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń saldarynan jetim qalǵan balalardyń máselesi kóterilgen kúnnen bastaý aldy. Sodan keıin 1950 jyly 1 maýsymda balalardy qorǵaý kúni retinde alǵash ret mereke uıymdastyryldy. Jańa bastamany basqa elder qoldap, bul kún balalardyń merekesine aınaldy.
Qazirgi tańda balalarǵa qatysty qysym kórsetý men zorlyq-zombylyqty toqtatýǵa, búkil álem balalarynyń ómirin jaqsartýǵa baǵyttalǵan aýqymdy ister jalǵasyn taýyp keledi. nationaltoday.com saıtynda jarııalanǵan "History of International Children's Day" jazbasynan balalardy qorǵaý kúniniń tarıhy árirekte ekenin bilýge bolady.
1925 jyly Jenevada ótken balalar máselesine arnalǵan Dúnıejúzilik konferenııada balalar kúnin atap ótý týraly sheshim qabyldanǵan. Keıbir elder bul merekeni maýsymda, al keı memleketter qarashada toılaıdy. Degenmen, balalarǵa arnalǵan meıramnyń maqsaty birdeı. Ónerkásiptik revolıýııa men álemdi dúr silkindirgen dúnıejúzilik soǵystardan soń balalardyń zorlyq-zombylyq, qysym kórsetý jáne adam quqyǵynan aıyrylýy syndy máseleler beleń ala bastady.
Balalardyń áljýazdyǵyn ádiletsizdik pen ádepsiz áreketterge ıtermelegender de joq emes. Mıllıondaǵan bala jarytyp tamaqtana almady. Osy keleńsizdiktiń barlyǵy Jeneva konferenııasynda arnaıy qozǵaldy. Sondyqtan da álem kóshbasshylary búkil álemdegi balalardy qorǵaý kerek degen sheshimge kelgen bolatyn. Sol kezdegi damyǵan elderde balalardyń jaǵdaıyn jaqsartý boıynsha shuǵyl sharalar bastalyp ketti. Al damýshy elder úshin agenttikter tarapynan qarajat bólinip, qaıyrymdylyq jasaldy. Ár túrli naýqandar uıymdastyrylyp, eriktilerdiń jumysy qyza tústi. Osylaısha balalardy oqytý, tamaqtandyrý, adam saýdasyna qarsy is-sharalar qarqyndy túrde uıymdastyryldy. Sonymen qatar bala eńbegin paıdalanýdy toqtatýǵa aıryqsha basymdyq berildi.
«1 MILLIARDQA JÝYQ BALA QYSYMǴA UShYRAIDY»
Ǵalamtordaǵy resmı derekterge súıensek jyl saıyn álemde 2 jastan 17 jasqa deıingi 1 mıllıardqa jýyq bala zorlyq-zombylyqtyń ártúrli nysandaryna, sonyń ishinde fızıkalyq, jynystyq jáne emoıonaldyq zorlyq-zombylyqqa, sondaı-aq qaraýsyz qalǵan jaıttarǵaushyraıdy.
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń (DDSU) málimetteri boıynsha, balalar tarapyna jasalatyn zorlyq-zombylyq túrleri ártúrli jerlerde jáne ártúrli adamdardan, sonyń ishinde ata-analardan, muǵalimderden, qurdastarynan jáne beıtanys adamdar tarapynan bolady.
Atalmysh zorlyq-zombylyq faktileri balalardyńdensaýlyǵy men ál-aýqatyna uzaq merzimdi aýyr zardaptar, sonyń ishinde dene jaraqaty, psıhıkalyq densaýlyq problemalaryn, aýrý qaýpiniń joǵarylaýyn jáne olardyń bilimi men bolashaq ómirine teris áserin qaldyrady. Zorlyq-zombylyq nátıjesinde balalar kóbine qajetti kómek pen qoldaý ala almaıdy jáne atalmysh jaıttar balanyń keıingi ómirine aıtarlyqtaı áser etedi.
ELIMIZDE ORYN ALǴAN OQIǴALAR
Qorǵansyz qalǵan balalardyń qaza taýyp, zorlyq-zombylyqtan zardap shegip, qaraýsyz qalǵany jaraqat alatyn jaıt Qazaqstanda da jıi oryn alady. Máselen, 2019 jylǵy bir úıdiń bes balasy birdeı órtten qaza tabýy barsha qazaq jurtynyń qabyrǵasyn qaıystyrdy. Esterińizde bolsa, órt shyqqan ýaqytta ata-anasy jumysta bolǵan bolatyn.
Sonymen qatar, byltyr Aqtaýda úsh jasar bala terezeden qulap, alǵan jaraqattary saldarynan komada kóz jumǵan bolatyn. Kýágerlerdiń aıtýynsha, besinshi qabattaǵy páterde úsh bala ata-anasyz qalǵan. Zardap shekken bala ashyq terezeden qulap ketken. Al polıeıler qalǵan balalardy ózderimen birge alyp ketken.
Taǵy bir jantúrshigerlik bala ólimi 2023 jyly Aqtóbe oblysynda boldy. Eki jasar bala daladaǵy ájethanalardyń birine qulap, qaza tapqan bolatyn. Balany týysy syrtqa shyǵarǵany aıtylady. Zardap shegýshi sanıtarlyq avıaııamen Aqtóbedegi oblystyq balalar aýrýhanasyna jetkizilgenimen, birneshe kúnnen keıin bala qaıtys boldy. Belgili bolǵandaı, kishkentaı balany ózinen birneshe jas úlken balalardyń biri ájethanaǵa aparǵan. Qatty jel soǵyp, esik jabylyp, bala shuńqyrǵa qulap ketken.
Al bıyl jyl basynan beri qaraýsyz qaldyrylǵan balalardyń zardap shegýimen birneshe fakt tirkeldi. Sáýir aıynda Mańǵystaýda eki jasar bala kóshe ájethanasyna qulap ketip, qutqarýshylar kómegimen aman-saý qutqarylǵan edi.
Osyǵan uqsas jaıttar terseń jetip artylady. Qazaqstan Respýblıkasy Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń baǵalaýy boıynsha 2021 jyly balalardyń terezeden qulaýynyń 260 oqıǵasy tirkelip, onyń 28-i ólimmen aıaqtaldy.
SARAPShYLAR NE DEIDI?
Joǵaryda atalǵan qaýipti jaıttarǵa tap bolǵan balalardyń qaterden saqtanýy jaıly praktık-psıholog, geshtalt-terapevt Ulmeken Sándibekqyzynan surap bildik.
«Iá, ókinishke qaraı jazataıym jaǵdaılar oryn alýda. Balanyń ózin saqtaý túısigin (ınstınkt) damytý kerek. Sondaı-aq, balaǵa túsindirý jumysyn jasaý barysynda bala shyn yntasymen nazar aýdaryp otyrǵandyǵyna kóz jetkizý kerek. Kóp jaǵdaıda ata-ana birneshe ret aıtqanymen, bala balalyǵyn jasaıdy. Oıy basqa jaqta nemese umytyp ketýi múmkin. Sol sebepti balanyń muqııat nazar aýdaryp, tyńdaýy mańyzdy. Keri baılanys jasaýdy umytpaǵan jón. Kishkentaı bala turmaq, eresek adamdar da kúndizgi ýaqytta jazataıym jaıttarǵa tap bolyp jatady. Bul adamnyń óz denesinde bolmaýynda, ıaǵnı eger árbir adam denesin sezinip, jermen baılanys ornatsa (prızemlıonnost) “qazir jáne osynda” sátinde bolady. Al, kóptegen adamdar kóbinde oı shyrmaýynda júrgendikten sondaı jaǵdaılar oryn alyp jatady. Balalar máselen úıinde oryn alǵan kıkiljiń, oqý barysyndaǵy tómen kórsetkishin oılap júrýi yqtımal. Balaǵa kóshede júrgen kezde “úıge qaıtý sátin” ǵana oılaýdy eskertý kerek. Adam úshin mıyna kóp máselelilik berý (mnogozadachnost) keri áserin tıgizedi» dep taldap berdi ol.
Sondaı-aq, ol atalmysh jaıttardyń balanyń keıingi ómirine tıgizetin áseri jaıly aıtyp berdi:
«Jazataıym jaǵdaıǵa tap bolǵan balalarda, kúrdeliligine baılanysty bastapqy sátte ózgerister baıqalmaǵanymen ýaqyt óte uıqysynyń buzylýy, sóıleý barysynda kidirip sóıleý, úreı-qorqynysh, fobııa, oryn alady. Agressııaǵa beıimdilik, kúıgelektik, panıkalyq shabýyl jaǵdaıyna alyp kelýi múmkin. Sebebi, balanyń denesi beısanaly túrde dereý “qorǵaný kerek” rejımin qosady. Bizdiń denemizde barlyq bastan ótkizgen jaraqattar men soqqylar saqtalady. Árbir jaraqat barysynda dene jıyrylady. Sondyqtan asa saq bolǵan jón. Árbir adam qansha jasqa kelse de, ishteı ózgeniń kóńil bólýi men moıyndaýyn qajetsinedi. Ata-anadan ala almaǵan sezimderdiń ornyn eresek ómirde ózine-ózi kóńil bólý, qamqorlyq jasaý, ózin moıyndaý arqyly ornyn toltyryp, ózgelerge táýeldi bolmaı óz qajettiligin ózi qanaǵattandyra alady. Sondaı-aq, ózine qajet meıirim, kóńil bólýdi jaqyn adamdarynan sózbe-sóz suraýyna bolady. Men- “Ok” qaǵıdasyn ustaný kóp septigin tıgizedi» dedi ol.
Qaraýsyz qalǵan balalardyń zardap shegýinde ata-ananyń da alatyn róli de joq emes. Bala tárbıesindegi ata-ana róliniń mańyzdylyǵyn áleýmettanýshy Aıdar Hamıt bylaı atap kórsetti:
«Kóp ata-ana jumyspen aınalysqan ýaqyttarda balalalaryn qaraýsyz qaldyrady. Ásirese qalalyq aımaqtarda ata-analar kúıbeń tirshiliktiń qamy dep balalaryn úıde qaldyrýǵa májbúr. Qaraýsyz qalǵan balalar árıne túrli jaıttarǵa tap bolady. Onyń birneshe faktterin kózben kórip, estip, bilip jatyrmyz. Bul jerde áleýmettik másele de aıqyn kórinis tabady. Iaǵnı, joqshylyq, qarjynyń jetispeýshiligi, jalaqynyń azdyǵy, nesıe máselesi de bar. Bul turǵyda ata-analarǵa balalar úshin beriletin tólemaqy meılinshe kóbirek bolsa, ata-analardyń biri úıde qalyp, bala tárbıesimen aınalysýshy edi. Al bizde kedeıshilik máselesi de beleń alyp tur. Qarjy jetispeýshiliginen anasy da, ákesi de jumys isteýge májbúr bolady» deıdi ol.
Sondaı-aq, Aıdar Hamıt jastardyń ata-ana statýsyna daıyn bolýy qajettigin de basa aıtty:
«Qazir kóp ata-ana tárbıe basymdyǵyn balabaqsha men mektep qyzmetkerlerine ıterip qoıǵan. Balasy qalaı ósip jatyr, qalaı, qaıda oqyp jatyr, habar-osharsyz. Sol sebepti jastar ata-ana bolýǵa beı-jaı qaramaı, arnaıy aldyn-ala daıyndyqpen kelgeni durys. Balany tárbıeleý, ósirý, baǵý, qaǵý ońaı sharýa emes. Oǵan árıne bilgirlik, jaýapkershilik qajet. Jas ata-ana ózderi bala bolyp júrip atalmysh jaýapkershilikke qalaı daıyn bolady. Sol sebepti bul daıyndyq ınstıýtyn júzege asyratyn arnaıy jobalar jıilep, JOO qabyrǵasynda da tárbıe berý daǵdysyn qalyptastyratyn sabaqtar, kýrstar, tárbıe saǵattary bolýy tıis dep bilemin» deıdi ol.
Dına Lıtpın
”Adyrna” ulttyq portaly
