«Han (Júnis han ) barlyq kúsh jigerin saryp etip, osy qaýym(moǵoldar keıingi uly juz qazaqtary) ýálaıatqa (Moǵolstanǵa) ornyǵyp, otyryqshy el bolýyna yntaly boldy, úıtkeni otyryqshy el bolmaı shynaıy musylman bolý múmkin emes edi» ( Muhammed Haıdar Dýlatı Tarıhı Rashıdı.177- bet)
Qazaq handyǵy kóshpendiler memleketi boldy, qazaq handyǵyna qaraǵan Túrkistan aımaǵyndaǵy qalalarmen kentterdi mekendep 10- ǵasyrdan beri ıslam dinin qatań ustanatyn sarttardy esepke almaǵanda negizgi halyq qazaqtar, onan qalsa qyrǵyzdarmen, qaraqalpaqtar, noǵaılar derlikteı kóshpendi halyq boldy. Qazaq dalasynyń kóp jeri sol zaman turǵysynan otyryqshylyqqa kóshýge tıimsiz boldy, sondaı-aq kóshpendilerde odan barynsha qashqalaqtady. Sol sebepti qazaq dalasynda ıslam ornyǵyp tamyr tarta almady.
Abylaı han Jońǵarǵa tutqyn bolǵan kezde jońǵar hontaıshysy Ǵaldan seren: «Eliń egin salama?»-dep surapty, Abylaı: «Salmaıdy»- depti, sonda Ǵaldan: «jer emshegin embegen el álide bolsa neshe aýdarylyp jýyrda ornyqpas depti.(Shákárim Qudaıberdi uly. Qyrǵyz-qazaq ham handar shejiresi).
Kóshpendi qazaqtardyń ishinen 17- ǵasyrdan bastap egin egýshiler aqyryndap paıda bola bastady. Onyńda keıbir sebepteri bar edi. 1630- jyldardan bastap kúsheıe bastaǵan oırattardyń chorys taıpasy bir tutas jońǵar memleketin qurdy. Sonymen qatar Altaıdyń teristiginde Eneseı alabyna deıin joryq jasap altaı(tólengit), tyba, hakas, qyrǵyz sııaqty túrki tildes taıpalardy baǵyndyrdy. Baǵynǵysy kelmegen kóptegen Saıan-Altaı, Sibir túrik rýlary batysqa kóship qazaqtarǵa qosyldy. Jońǵarlardyń Jetisýǵa joryǵy Jetisýdyń aýmaqty bóligin basyp alýy uly júz qazaqtarynyń jerin qatty taryltyp jiberdi, osy sebepti mal baǵý qıyndaǵannan keıin jer óńdeýshiler paıda boldy.
Shoqan Ýálıhanovtyń aıtýynsha :«Eginshiliktiń uly júzde shyndap qolǵa alynýy 17- ǵasyrda ómir súrgen janystan shyqqan , sol rýdyń basty adamdarynyń biri Baıqabyl esimimen baılanysty. Ol óz aýylyna qashyp kelgen qalmaqtyń járdemimen tuńǵysh ret jerge soqa saldy».(Shoqan Ýálıhanov. Altyshaharǵa sapar.17- bet)
Orta Azııada feodaldyq jer ıelenýdiń negizgi túri soıyrǵal boldy. Feodaldar jerin sharýalarǵa úlestirip beretin de, olardan aqy alyp otyratyn. Soıyrǵalǵa berilgen jer ákeden balaǵa kóship otyrdy. XV-XVI ǵasyrlar aralyǵynda Orta Azııa jerinde túrik tektes birneshe handyqtar – Buhara, Horezm t. B. Handyqtar quryldy. Bul handyqtar bir-birimen sharýashylyq jáne mádenı baılanysta boldy. Jońǵarlarǵa tótep berý úshin qazaqtarmen ońtústiktegi otyryqshy halyqtardyń baılanysy qoıýlaı tústi.
1751-1756- jyly jońǵar memleketi joıylǵannan 1781- jyly Abylaı han dúnıeden ótkenge deıingi 30 jyl qazaq tarıhyndaǵy altyn dáýir deýge bolady. Qazaqtar jońǵarlardy túbegeıli jeńip burynǵy jońǵarlar basyp alǵan jerleriniń kóbin qaıtaryp aldy. 1768-1780 ge deıin qyrǵyzdardy birneshe ret jeńip qazirgi qazaq-qyrǵyz shegarasynyń negizin qalady. Túrkimen, bashqurttardy toıtaryp batys ońtústikpen, batys soltústikke qaraı keńeıdi. 1771- jyly Edil qalmaqtaryn jeńip Atyraý, Oral jerin qolǵa keltirdi. Buqar, Qoqan handyqtaryn jeńip Túrkistan, Saıram, Tashkentti qaıta qaratyp aldy. Tashkenitti qaıtarǵan joryqtan qaıtqan jolda Abylaı han 68 den 69 ǵa qaraǵan jasynda dúnıe saldy. Abylaı hannyń ólimine Tashkent dinbasylarynyń ýlaýy sebep bolǵan delinedi. Abylaı ólgen soń bir tutas qazaq handyǵy ydyrap joıylýǵa betaldy.
Reseıdiń tatar moldalaryn jiberip qazaqtarǵa ıslam dinin taratýy
Abylaı han qaıtys bolǵan soń 4 jyl ótken soń Reseı patshasy Ekaterına qazaqtarǵa ıslam dinin taratý týraly jarlyq shyǵardy. Patshaıym Ekaterına 1785-jyly 25-qarasha kúni jarlyq shyǵaryp qazaq arasyna ıslam taratý boıynsha bylaı dep jarlyq beredi:
«Qyrǵyzdardyń (qazaqtar) arasyna Qazan tatarlarynan iriktep, bizge shyn berilgen senimdi moldalardy jóneltý qajet. Olar qazaqtardy patshaǵa berilgen rýhta tarbıelesin! Bul moldalardyń shyǵynyn úkimet moıynyna alyp, úzdik mindet atqarǵandarǵa sılyq berip tursyn».(Beken Qaırat. Qazaqııa qalaı otarlandy. 210-bet.)
Bul jerde Reseı ne úshin qazaqtarǵa ıslam dinin taratýǵa múddeli boldy degen suraq týyndaıdy. Buǵan myna sebepterdi aıtýǵa bolady:
Qazaqtardy jýasytý. 18-ǵasyrdyń basy men ortasynda qazaqtar týraly Reseı qujattarynyń barlyǵynda qazaqtardyń ór minezdi, asaý , erkin halyq ekeni aıtylady. Sol úshinde Reseı ımperııasy qazaqtardy ózine baǵyndyrý úshin aldymen handarymen bılerine molynan sı-sııapat jasap, shen-shekpen kıgizip, jalaqy berip turdy. Tek orys patshasyna baǵyndym degen qur sózine qanaǵat tutyp, handarǵa tegin saraı salyp berip, salyqta salmaǵan. 18- ǵasyrda Reseı birde-bir ret qazaqtarǵa ásker jumsaǵan joq. Tek elbasylaryna molynan paıda jetkizip qazaq dalasynyń shetkeri aımaqtaryna qamal-bekinisterin salýmen shekteldi. Ásker jumsaýǵa ór minezdi qazaqtan jasqanatynyn túsinýge bolady.
Ol kezde qazaq aqsúıekteri ıslam dinin qatań ustanbasada ózderin musylman sanaıtyn, sondyqtan hrıstııan dinin taratýdan góri ıslam dinin taratý durys sheshim sanaldy. Qarapaıym buqaranyń musylman degen aty bolmasa ıslam dininiń eshqandaı ǵuryptaryn ustanbaıtyn. Biraqta han- sultandarmen, rýbasylardyń bıligine toqtaıtyn. Sondyqtan dindi aldymen rýbasy, baılarǵa taratty.
Abylaı han qaıtys bolǵannan keıin, tutas el sózine toqtaıtyn kúshti úkimettik qurlym joq, bas-basyna bı bolǵan jaǵydaı jaryqqa shyqty, sol úshinde Reseıdiń jarlyǵymen kelgen tatar moldalardyń áreketine toqtaý salatyn tulǵalar azaıǵan edi.
Sol zamanda ıslamnyń ushqary baǵyttary Orta Azhııaǵada qanat jáıip úlgergen bolatyn, reseılikterdiń oıynshnsha bolǵanda aǵylshyndar Osman ımperııasyn osy dinniń ushqary, qarańǵy aǵymy arqyly kúıretýdi kózdedi. Qoqan, Buqar, Hıýada ásire dinshildik kúsheıip osy óńirdiń burynǵy madenıetin joıýǵa baryn saldy. Onsy baqylap otyrǵan Reseıdiń óz yqpalyndaǵy qazaqtarǵa ol aǵymnan bólek patshaǵa adal bolýdy ýaǵyzdaıtyn ıslamniń fanatık baǵytyn taratýy tegin emes edi.
Islam dinin paıdalanyp eń sońǵy iri kóshpendi halyqtyń neshe myń jyldar boıy jalǵasqan dalalyq madenıetin joıýdy kózdedi. 14- ǵasyrdyń basynda Ózbek han bastaǵan joshy ulysynyń aqsúıekteri , 14- ǵasyrdyń ortasyndaǵy Tuǵylyq temir bastaǵan shaǵataı ulysynyń aqsúıekteri ıslamdy qabyldap, buqaranyda formalyq jaqtan ıslamǵa kirgizdi degenmen bul tek qur sóz retinde qala berdide kóshpendiler áýelgisindeı óz saltymen júre berdi. Tek allany táńirdiń sınonımy retinde moıyndady. Osy kóshpendilerdiń bolmysyn joıý arqyly sanasy quldanǵan kómpis halyqqa aınaldyrmaq boldy.
14- ǵasyrdan bergi dalalyqtarǵa sińgen ıslamnyń jumsaq túrin emes ,salt-dástúrge qaıshy, fanattyqqa uryndyryp nadandastyratyn baǵytty tyqpalady. Osy arqyly sal-dástú, ásirese áskerı, jaýyngerlik dástúrdi joǵaltýdy kózdedi.
Qazaqta din úgitteıtin molda ataýly joq bolǵandyqtan, ózderi musylman, ári Reseıge adal, tili qazaqqa jaqyn tatarlardan moldalar taldap qazaq arasyna jiberdi.
Reseımen Orta Azııa handyqtary ıslam dinin taratýdan ilgeri qazaqtardyń negizgi ustanymy táńirlik dúnıe tanym edi. Oǵan azǵantaı ıslam elementteri aralasyp « musylman boldyq»- degen qur aty bolmasa negizgi ustanymy shamanızm boldy. Ol týraly Shoqan bylaı degen edi:
«Qazaq týraly jazýshylardyń bári qazaqtar Muhammed dinin ustaıdy biraq shaman ǵuryptarynda tutynady, shaman yrymdaryn aralastyryp qoldanyp otyrady deıdi... Qazaqtarda shaman dini musylman nanymdarymen ábden aralasyp ketken, sodan súıtip musylman dini degen din shyqqan. Qazaqtar Muhammedti bilmeı-aq allaǵa sengen, sondaı-aq ongon(arýaq)darǵada sıynyp , musylman áýlıeleriniń basyna baryp mal soıyp tilek tilegen. Baqsyǵada senip ıslam qojalarynda qurmettegen. Taǵy otqa sıynyp baqsy, ongondarmen qatar musylman perishtelerin shaqyryp allany dáriptegen. Bul sııaqty qaıshylyqtar bir-birine esh kedergi jasamaǵan, al qazaqtar bárinede sene bergen. Orys madenıetimen birge ıslam dini qazaq dalasyna taraǵan bizdiń zamanymyzǵa deıin jaǵydaı osylaı bolyp kelgen. Al odan keıin fanatık tatarlar tárbıelegen saýatty balalar arǵy atalarynyń ǵuryptaryn asa jek kórip , kez-kelgen jerde ol ǵuryptardy qýdalap tıim sala bastady. Joǵaryda keltirilgen mysaldardan qazaqtaǵy aralas dinniń negizi shaman dini bolǵandyǵyn aıqyn kórýge bolady.
Musylman dini moldasy joq saýatsyz halyq arasynda oryn tebe almady, súıtip ol burynǵy shaman dininiń uǵymdarymen astarlanǵan qurǵaq sóz bolyp shyqty. Tek ataýlarmen sózder ǵana ózgerip onyń mánisi ózgermeı qalyp otyrdy. Ongondy-arýaq, kóktáńirisin-qudaı ne alla, jer rýhyn- sháıtan, peri-dıýdy-jyn dep ataıtyn boldy. Biraq solaı bola tursada Muhammedtiń qudaı bir degen uǵymymen baılanysty shaman dininiń negizi shaıqala bastady. Kóktáńiri allamen qosylyp ketti. (Shoqan Ýálıhanov . Táńir. 94-95-96- better)
Qazaqtarǵa ıslamdy taratý úshin Reseı úkimeti ózderi qarjylandyrǵan tatar moldalaryn «ýkaznoı molda» -dep atady, olardyń dinnı áreketterine bir tutas basshylyq etetin orynbor múftıligi quryldy. Qazaq dalasynda buryn sońdy bundaı quzyretpen qoldaýǵa ıe dinnı ortalyq bolmaǵan edi. Orynbor múftıligi – Reseı ımperııasyndaǵy musylmandyq dinı basqarma. 1788 j. 22 qyrkúıekte Ekaterına II-niń jarlyǵyna sáıkes Ýfa qalasnda ashyldy. Patsha ókimetiniń múftılik qurý arqyly ımperııa musylmandaryna kórshiles Túrkııa, Iran, Aýǵanstan sııaqty elder men Orta Azııa handyqtarynyń yqpal etýin tejeýdi jáne olardyń Reseı otarshyldyq saıasatyna qarsylyǵyn báseńdetýdi maqsat etti. Basqarýshy senattyń uıǵarymymen Orynbor múftıliginiń bas múftıligine qazandyq tatar Muhamedjan Husaıynov taǵaıyndaldy. Ýfa qalasynda qurylǵan dinı basqarma 1797 jyldan Orynbor múftıligi dep ataldy. Atynyń ózgerý sebebi jańadan ashylǵan gýbernııaǵa baılanysty edi. Bul gýbernııanyń ortalyǵy Orynbor qalasy bolǵandyqtan, 1798 j. dinı basqarma keńsesi de sonda kóshirilip, 1802 jyldyń sońyna deıin osynda boldy, keıin Ýfa qalasyna qaıta aýystyryldy. Múftıliktiń basty maqsaty joǵaryda aıtqanymyzdaı qazaqtardy Reseı patshasyna baǵyndyrý edi, ol kezdegi moldalar: «Patsha qudaıdyń kóleńkesi», «Patshań kápir bolsada baǵynýyń shart», «Patshaǵa qarsy shyǵý qudaıǵa qarsy shyǵýmen teń!»- degen ýaǵyzdardy burqyratty. Osy qazaq dalasyna baǵyttalǵan dinnı árekettiń jemisi bolsa 1837-1847 jyldarda Túrkistannan Arqaǵa kelip atasy Abylaıdyń kezindegi qazaq handyǵyn qaıta tiriltpek bolǵan Kenesary hannyń tatar moldalarynyń ýaǵyzyna uıyǵan, eldigin, jaýyngerligin umytqan elden qoldaý tappaı jeńiliske ushyraǵanynan aıqyn baıqaýǵa bolar edi. Árıne Kenesary Túrkistan mańynda erjetti, ol mańda qoqandyq, buqarlyq baǵyttaǵy ıslam etek alyp ketkendikten onyń bastap kelgen adamdarymen soltústiktegi qazaq elbasylarynyń dinnı ıslamı kózqarastarynda paryq bolǵandyqtan aýyz birshilikte bolýda qıyn edi.
18- ǵasyrdyń sońynda qazaq dalasynda hat tanıtyndar óte sırek bolatyn. Dalalyq otbasy tárbıe ınstıtýty áldeqashan qalyptasqandyqtan áke-sheshe tárbıesi, aýyl aqsaqalynyń tárbıesimen ár qazaq eseıip-erjetetin. Eshqandaı mektepte- mediresenide qajet etpegen, kitapta bolmaǵan edi. Orynbor múftıligi qurylǵannan keıin qazaq dalasyna tarıhta bolmaǵan kólemde kitaptar taraı bastady, bastysy dinnı kitaptar, deni quran boldy. Biraq qazaq tiline aýdarylmady.
«Patsha úkimetiniń qazaqtardyń dinı isterin O. m-ne qaratý sharalary 1789 j. júzege asty. Sol jyly bas múftı Husaıynov Oral q-na kelip, qazaq aqsúıekterimen kelissózder júrgizip, osy óńirdiń dinı isterin O. m-ne qaratýǵa qol jetkizdi. Bul qazaqtardyń dinı isterin O. m-ne qaratýdyń alǵashqy qadamy edi. Munan keıin Reseı ókimetiniń ústemdigi ornaǵan qazaq dalasynyń ózge de aımaqtaryna O. m-niń yqpaly birtindep taraı bastady. Jańadan qosylǵan aımaqtardaǵy qazylar men moldalardy bekitý múftıdiń quzyrynda boldy. Máselen, 1797 j. Oral óńirindegi Kishi júz qazaqtaryna qazy bolyp qazandyq tatar Muhamedjan Qazıev, 1802 j. Bókeı Ordasyna Júsip Mahmýtov bekitildi. Patsha úkimetiniń bılik organdaryna baǵynýdy nasıhattaýda múftı Husaıynov erekshe belsendilik tanytty. Ol 1797 j. Aıshýaq sultan basqarǵan han keńesiniń quramyna endi. O. m. qazaq balalaryn Ýfada, Qazanda, Troıkide, Orynborda jáne Ombyda ashylǵan medreselerge oqytý isinde eleýli ról atqardy. 19 ǵ-dyń 2-shıreginde múftıliktiń aralasýymen Ishki Ordada medrese ashyldy. O. m-niń qaramaǵynda 18 ǵ-dyń sońyna qaraı 114 meshit, medrese boldy. Musylmandyq ádebıetterdi shyǵarý jóninde bılik oryndarynyń ruqsatyn ala otyryp, 1797 j. 3600 dana, 1806 j. 1500 dana, 1853 j. 82 myń dana Quran kitabyn baspadan shyǵardy.»( Azamatov D.D., Orenbýrgskoe magometanskoe dýhovnoe sobranıe v kone XVIII – XIX, Ýfa, 1999; Habýtdınov A., Mıllet Orenbýrgskogo dýhovnogo sobranııa v kone XVIII – XIX vekah, Kazan, 2000; Rústemov S., Orynbor múftıligi jáne qazaqtar //Qazaq tarıhy, 2004, №5.)
Moldalardyń qazaq ádebıeti men rýhanııatyna, dástúrine qarsy áreketteri
Moldalar aldymen handarǵa, sultandarǵa, baılarǵa jiberildi. Olardyń jas balalaryn moldalar oqytyp tárbıeledi. Osylaısha ákesinen basqasha urpaq ósip shyǵa bastady, olar burynna ata-babasy sengen táńirdi, arýaqty jekkóre bastady, tipti ony qurtýǵa deıin bardy. Shoqannyń aıtýynsha:
«Ekinshi dárejeli táńirler nemese sýreti barlary máselen jer qudaılarynyń budy(kıiz budtar) múldem umtylyp ketti. Úıtkeni ıslam dinin engizgende musylmandar(tatar moldamen qojalar) bul budtardy asa jek kórip qýdalady. Onyń esebine jandy dep keıiptelmegen kún, aı, juldyzdar osy kúnge deıin qadyrlenedi. Shaman dininiń kóshpeli turmys babymen baılanysqan ádet-ǵuryptary , uǵymdary, ańyzdary qazaq arasynda bútindeı tolyq saqtalyp keledi. (Shoqan Ýálıhanov . Táńir. 94-95-96- better)
Tatar moldalarynyń Reseı úkimetine jáne ózderi basyn aınaldyryp alǵan han- sultandarǵa arqa súıep el arasynda istemegeni qalmady, tipti halyqty jeritip jiberdi. Shoqan dál osy jaǵydaıǵa narazy bolyp bylaı degen:
«Bizdiń pikirimizshe qazirden bastap Orynbor bastyqtarynyń úlgisi boıynsha , bizdiń oblystaǵy qazaqtar arasyna ıslam dininiń budan bylaı qaraı taralýyn toqtatyp, tatar moldalarymen Orta Azııa zııalysymaqtarynyń yqpalyn álsiretetin nemese múldem joıatyn sharalar kerek.( Shoqan Ýálıhanov . Táńir. 123- bet)
Tatar moldalary ár rýdyń sultany, bolysynyń aýylyna kelip ornalasty, olarǵa arnap arnaıy úı tigilip barlyq jaǵydaıyn orys úkimeti qamdap turdy. Olar elge din úgitteýmen qatar eldiń balalaryn jınap alyp oqytatyn. Olar balalarǵa sonshama qatygezdik istep uryp-soǵatyn bolǵan. Ony myna derekten qarap bilýge bolar edi:
«Uldardyń oıy boıynsha moldalar úreı týdyratyndar bolyp kórinedi. Balalar jylap nemese shýlap jatqanda áke-shesheleri: moldaǵa aıtam» dep qorqytady. moldalar óte qatal bolyp jas balalardy uratyn, basqalarmen sóılesýge , túregelýge, qatań tıym salynǵan, buzǵan jaǵydaıda molda shapalaqpen uratyn, ne judyryqpen urady, aıaǵymen tekpileıdi, ne shybyqpen shyqpyrtady... (Tarıh adamzat aqyl-oıynyń qazynasy. 3- tom. 258- bet)
Reseıdiń ıslam dinin taratýymen bir ýaqytta qoqan, buqar handyqtary qojalaryn jiberip qazaqtardy ońtústik jaqta dinge kirgize bastady. Úıtkeni Abylaı han ketkennen keıin qoqandyqtar oraıdan paıdalanyp qazirgi Jambyl, Túrkistan, Qyzylorda oblystaryn basyp alyp ondaǵy qazaqtarǵa ıslam taratýmen tynbaı Sararqa men Shyǵysqa, tipti Mańǵystaýǵada qojalaryn qaptatyp ıslamdy jappaı taratty. Osylaısha ıslamnyń qazaq dalasyna taralýy tarıhta bolmaǵan qarqynmen júrildi.
Desede Qoqan, buqar, hıýa handyqtary bul kezderi ábden qarańǵylyqtyń túnegine batqan edi. Ol týraly 19- ǵasyrdy kórgen Shoqan Ýálıhanov: «Máýerannahrdy(Buqar, qoqan, hıýa handyqtaryn aıtyp otyr) ıaǵnı 15-16 ǵasyrlardaǵy shyǵystyń eń gúldengen elin qazyr nadandyq pen kedkıshilik jáılap jatyr. Samarhan, Buqar, Qoqan, Hıýa, Ferǵana, Tashkenttiń observatorııasyn tatar ýandalızmi men Buqar ınkýızaııasy raqymsyzdyqpen talqandap joıdy. Olar dinnı bilimnen ózge bilimniń bárine laǵnat aıtty. Tipti ótken zaman madenıetiniń eskertkishterinde moldalar bul námurd munarasyna eliktegendik, allanyń isine qarsy shyǵý dep talqandady. Tek meshit-medireselermen Muhammed jolyn ustanǵan áýlıelerdiń kesenesi ǵana qaldy.» (Shoqan Ýalıhanov maqalalary. 103-bet)
19-ǵasyrdyń sońyndaǵy ózbekstan turǵyndary.
Qoqan, Buqar, Hıýa, Qashqarııaǵa taralǵan ásire dinshildikpen fanattyq aqyry eldiń eldigin joıyp orysqa otarlap berýmen ǵana shektelmeı ǵasyrlar boıy jınaqtalǵan ǵylmı shyǵarmalardy qurtty, tarıhı, mádenı shyǵarmalar órteldi, halyq nadandasyp, fanattyqqa boı urdy. Halyqtyń ulttyq ataýy ,kıim-keshegine deıin joıýǵa shaq qaldy. Bul týraly Shoqan taǵy bylaı degen: «Sońǵy ýaqyttarda qashqarda onyń burynǵy bıleýshileriniń urpaǵy sanalatyn qojalardyń paıdasyn kózdegen qantógis kóterilister boldy. Bul qojalar qytaılardan góri Qashqarlyqtardy kóbirek qyrýda. Bireýlerin sen qytaıǵa sheneýlik boldyń dep óltirse, endi bireýlerin sen ashyq aýyz boldyń dep óltiredi, endi bireýlerin qarataýlyqsyń dep óltiredi. Qytaılar qojalardy qýyp shyqqannan keıin qalany tonaıdy, qazyna maldardy, egindi taptaıdy, áıelderdi tartyp alady».(Shoqan Ýálıhanov shyǵarmalary. 3- tom. Jońǵarııa ocherkteri. 343- bet). Ózbek , uıǵyr halyqtaryndaǵy jeti ata saltynyń múldem joǵalyp, rýlyq teginiń ózin shala bilýi, ózin belgili bir ulttyń okili demeı tek: «Musylmanmyn!»- deýi, Qashqarlyq, Hotanlyq, Aqsýlyq degen jer attarymen atalýyda osy ásire dinshildiktiń saldary edi. Shoqan Ýálıhanov Qashqarııa, Qoqan, Buqardaǵy dinnı fanattyq, din basylarynyń adamzat orkenıetine qarsy áreketteri, halyqty ezip otyrǵan jaýyzdyǵynan túńilip bylaı deıdi: «Ózderiniń baqytyna qaraı býrııattardyń adamgershiligi mol joǵary din buddızm dinin qabyldaǵanynan, al biz sorymyzǵa qaraı dóreki ıslam dinine baǵynyp qalǵanymyzda bolyp otyr.»(Shoqan Ýálıhanov shyǵarmalary.67- bet Jańa ómir jýrnaly baspasy. 1956j)
Orynbor múftıligi eń aldymen qımyl bastaǵan jer ol tolyǵymen Reseıga aldymen baǵynǵan Bókeı gýbernııasynda boldy. Olar Jáńgir hanǵa arnaıy orda salyp berdi jáne Reseı qarjysymen meshit, medrese salyp bergen. Odan buryn bul mańdaǵy qazaqtardada din óte jalań bolatyn. Ony myna derekke qarap bilýge bolady:
«... 1801- jylǵa deıin bizdiń qyrǵyzdardy(qazaqtarda) «jazý» degen sóz múldem túsiniksiz boldy...Sonymen qatar qyrǵyzdar arasynda tatar moldalary paıda bolyp , olar qyrǵyzdarǵa Muhammed dini shárıǵattaryn tanystyryp ózderiniń sózderiniń rastyǵyn dáleldeý úshin qaǵazǵa júgingen. Bul moldalar durys din ýaǵyzdaýshylar esebinde úlken qurmetke ıe boldy, olardy barlyq jerde toıdyryp, sı-sııapat jasap , aıtqandaryn oryndap otyrǵan. Olarda qyrǵyzdar arasynda qasıetti quran sózderiniń asyl ekenin, dinniń durys ekendigin túsindirýge tyrysty... áldebir qyrǵyz(qazaq) qaıtys bolǵanda , onyń janazasyn shyǵaratyn moldany alyp kelý úshin , qaıtys bolǵan adamnyń týysqandary 50,100, 150 shaqyrymǵa deıin barǵan. (Tarıh adamzat aqyl-oıynyń qazynasy. 3- tom. Qoja Muhammed Salyq Babajanov. Ishki qazaq ordasy týraly. 356-bet)
Shyǵystyń bes eliniń tarıhy- taýarıh hamsa 18-19 ǵasyrdaǵy Orta azııa tarıhy úshin asa qundy shyǵarma. Buqar, Qoqan handyǵy, Qashqarııa, qyrǵyz, qalmaq, noǵaı týraly jaqsy málimetter bar. Ásirese shyǵarmanyń deni qazaqtar týrasynda, 18-ǵasyrdyń ortasyndaǵy jrńǵarǵa qarsy kúres jáne ondaǵy batyrlar týraly kóp derekter bar. 19-ǵasyrdaǵy qazaq ómiri, salt-sanasy, dúnıe tanymy týraly Shoqannan keıingi mol málimetti osy kitaptan tabýǵa bolady dep nyq senimmen aıtýǵa bolady. Qazaq dástúriniń orys, qytaı otarshyldyǵy, ásirese keńester odaǵy kezinde óte úlken joǵaltýlarǵa ushyrady, kitaptan biz bar dep bilmegen qanshama salt-dástúrlerdi kezdestire alamyz.
Bir qyzyǵy kitapta Reseıdiń tatar mollalary týraly qyzyqty aıtylymdar bar. 1770-jyldary naıman eline han bolǵan Ábilpeıizdiń Shyǵys qazaqstanda tuńǵysh meshit saldyrǵanyn aıtady.
Qurbanǵalıdyń aıtýynsha: « 1800-jylǵa deıin qazaqtar aıt namazyn oqymaǵan. Bálkim sharty kelmeı namaz oqýǵa kelmeıdi, kerek etken adamdar shaharǵa kelsin dep dinbasylar ruqsat etpegen.»(Qurbanǵalı Halıdı . Taýarıh Hamsa. 191-bet)
Bul kezde qazaq deni kóshpendiler edi, shahar dep Túrkistan bastaǵan qalalardy aıtyp otyr, ol qalada, mańyndaǵy kenitterde sarttar basym boldy(qazirgi ózbekter), din basy qojalar dalalyq jerde oqý durys emes dep bilse kerek. Túrkistan mańyndaǵy qazaqtar árıne Túrkistanǵa baryp qatysa alady, qalǵan jerdegiler barýy qıyn. Osy kezde buryn tek Túrkistan mańynda mekendegen qojalar búkil qazaq dalasyna taraı bastaǵan. Naıman qarakereı Aqtaılaq bıdiń ózi Túrkistannan qyryq úı qoja aldyrypty. Ol qojalar shyǵystaǵy qazaq rýlarynyń arasyna taralyp ıslam dinin jalpylastyrýda mańyzdy rol oınaǵan.
Ýkaznoı moldalar qazaq arasyna din taratý mindetin ǵana atqarǵan joq, olar Reseı ımperııasynyń qazaq dalasyn otarlaýyn dindi , qudaı jolyn jamylý arqyly iske asyrýshylar boldy. Qazaq ol kezde óz erki ózinen ketken otarǵa búkildeı aınaldy. Demek Reseı ımperııasy qazaq dalasyn ásker jiberip soǵysý arqyly emes ,ıslam atyn jamylǵan mııonerleri arqyly jaýlap aldy. Ony sol zamannyń kýágeri bolǵan Qurbanǵalıdyń derekterinen bilemiz:
«Qazaq bıleri bul kúnde sharıǵat jolyn tutpaı, ózderiniń burynǵy bilgenderinen de aıyrylyp júrgenderiniń sebebi, bulardyń dalada júrip bilimnen kenje qalǵandyǵy. Ekinshiden, Reseıge áskerge barýdan tartynyp, Qazaqstan arqyly Tashkent, Buharǵa deıin qashyp júrgen jáne aýyldardaǵy jasyrynyp ótirik molda bolyp júrgen noǵaılardyń (tatarlar)kesiri. Sebebi olar óz bilgeninshe ańǵaldyǵynan munaý sharıǵat den jurtqa túsindirgendikten qarańǵy halyq bir sózin teris demeı nana berdi. Osydan «shala molda din buzar, nadan sopy el buzar» degen qaǵıda paıda bolǵan. Ár jerde ártúrli kereǵar dáleldemeler- shyǵa bergen soń 1858 jyly Orynbor mýftıi úkimettiń úlken jıyndaryna qatynasyp, el ishin retteý úshin ýkaznoı molda saılatyp, patsha ókimetiniń buıryǵy shyǵaryldy. Ol moldalardyń isterin tekserip turý úshin okrýg ahýny, oblys ahýny jáne mýhtasıbtar (esepshi) taǵaıyndaldy. Biraq bul taǵaıyndalǵan kisilerdiń kópshiligi ýkaznoı moldadan bilimi artyq emes. Sondyqtan bul reformanyń (ıslahat) paıdasy shamaly boldy. Sonda da bolsa kazaq aýyldaryna ár bolysqa bir-birden noǵaıdan molda taǵaıyndatyp alý úshin aqsha jınap berip Ýfaǵa qatynasqa shyqty. Moldalar kúımelermen jeldirtip, ýkazdaryn alyp, moıyndaryna shynjyr baýly saǵat salyp toılap qaıtqandaı bolyp kelip, ketip jatty-Nızam (ereje) boıynsha týý týraly kýálik dápter, týǵan, ólgen, neke, talaq, sııaqty-isti tirkep otyrý úshin arnaıy qaǵazdary men ruqsat alyp keldi. Bul sóz bireýdi maqtaý, bireýdi dattaý emes, haq sóz qulaq salýǵa kerek. Qaǵaz alǵan moldalar sondaı bir ister istedi: onymen ne dindi, ne dúnıeni ustaı almaısyń. Bir adam ólse ýkaznoı molda bolmasa, ıakı onyń atynan bireý barmasa "janaza oqymaı keıbir jaǵdaılarda ólikti sasytyp, obalyna qalmaıyq dep bireýler janaza oqyp qoısa, ol adam qýǵynǵa ushyraıtyn boldy. Ony — ýkaznoı molda kaıda júrse de tapsyryp alyp jazalatyp, shtraf (bodaý) tóletip, (aıyp teletip), áýire etetin bolǵan soń, tipti janazaǵa eshkim jolamaı, ýkaznoı moldany kaı kórge kirip ketse de izdep tabý aqy ıesiniń moıyndarynda úlken bir borysh boldy. Ýkaznoı molda kelgen soń, máıit ıesine erik bermeı moldaǵa záket etesiń, pidııaǵa mynany beresiń, quranǵa mynany usynasyń, janazaǵa muny tóleısiń dep oıyna kelgenin isteıdi. Tipti, qashan bolsa da bir ólim dep hal ústinde jatqan adamdardyń pidııalaryn tirideı alýǵa aınaldy.(Taýarıh hamsa . Qurbanǵalı Halıdı. 69-70-71- better)
19- ǵasyrdyń basynan bastap ortasyna deıin qazaq arasyna tatar moldalarmen qoqan qojalary ıslam dinin barlaryn salyp taratqanymen ónimi kórnekti bolmady, neshe myń jyldar boıy qanǵa sińip ketken dalalyq dúnıe tanym- shamanızmdi álsiretkenimen joıa almady. Desede bir qatar jetistikteride boldy. Qazaq dalasyndaǵy kóshpendi memleketter eshqashanda ıslam shárıǵattaryn qabyldamaǵan , shárıǵat degende kóp adamdar bile bermeıtin. Eki úsh urpaq almasqan soń tatar moldamen qojanyń tárbıesin alǵan elbasylary qazaq arasyna ıslam shárıǵattaryn engizip sol boıynsha qylmystylardy jazalaı bastady. Bunda aıta keterligi Reseı gýbernatory qazaqtardyń ishki isine aralaspady, óz ishindegi daý-sharlardy ózderi sheship otyrdy. Bıler soty jalǵasyp oǵan ıslam erejeleri engizildi. Ony reseı arqyly engizilgenin Shoqanda aıtqan: «Qazaqtar orys qolastyna kóshkenge deıin ataq jaǵynan ǵana musylman bolyp, Muhammed dininiń súnıt degen tarmaǵynda bolyp keldi. Musylman zańdaryn (shárıǵat) qazaqtar eshqashanda qabyldaǵan emes! Ol zańdardy qazaq dalasyna syrtqy prıkazdardiń jemisterimen birge úkimettiń ózi bastap engizdi.» (Shoqan Ýálıhanov . Táńir.73-bet)
Musylmandyq turǵydan salystyrar bolsaq ol kezderi Qashqarııa men Máýerannahrdaǵy uıǵyr, ózbek halyqtary tolyq qandy musylman edi. Olarda ıslam 10-ǵasyrdan bastap ornyqqandyqtan, meshitteri men medreseleri bolǵandyqtan , bylaısha aıtqanda ıslam dininiń sol elderde ınstıtýty áldeqashan qalyptasyqan edi. Olarda ár juma saıyn halyq juma namazyna baratyn, kóp sandylary bes ýaq namazdy tolyq ótep, zeket beretin. Al qazaqtarda eń bastysy joǵaryda aıtyp ótkenimizdeı otyryqshylyq qalyptaspaǵandyqtan ıslamdy tatarlarmen qojalarda tolyq sińire almady, egerde sol kezde Reseı qazaqtarǵa 1930- jyldardaǵy sııaqty kúshtep otyryqshylyqqa kóshirse ǵana ıslamdy 30-40 jylda ornyqtyrýǵa múmkindik bar edi.
Sol dáýirdi kózimen kórgen ıslamnanda saýaty bar Shoqan ol týraly : «Musylmandyq ázirshe bizdiń súıegimiz ben qanymyzǵa sińip bola qoıǵan joq. Ol bizge keleshekte halyqty ydyratý qaýpin tóndirmek. Qazaqtardyń arasynda áli Muhammedtiń atyn da bilmeıtinder kóp jáne bizdiń baqsylarymyz qyrdyń kóp jerlerinde ózderiniń mánin joǵalta qoıǵan joq. Qasıetti Rýsta zamanynda nestor bolǵany sııaqty qazyr bizdiń saharada qos di dáýiri bolyp tur. Bizdiń dinnı kitapshyldarymyz ertedegi Rýs kitapshyldary sııaqty ózderiniń halyqtyq saltyn batyl alastaýda. Ózimizdiń zań, epos, sot adet-ǵuryptaryn olar kıiz kitap (táńirshi baqsylardyń duǵa jazǵan kıizi) tiń soraqy ataýymen masqaralap, al bizdiń butqa tabynýshylyq yrymdar, toı-tomalaqtardy saıtandyq degennen basqa atpen atamaıdy. Tatar moldalarynyń jáne Orta azııalyq ıshandar, jáne ózderiniń jańa dinnı ýaǵyzshylarynyń yqpalynda bizdiń halyq barǵan saıyn jalpy musylmandyq keıipke túsip kele jatyr. Keıbir sultandar men baı qazaqtar ózderiniń áıelderin haramǵa qamaǵandaı jeke úıge qamap qoıady. Keıbir qazaqtar mekege barýdy bastap, bizdiń jyrshylarymyz halyqtyq batyrlar jyrynyń orynyna óleńderiniń túrine aınallyrylǵan musylmandyq afokrıpterdi jyrlaıdy.» (Altyshaharǵa sapar. Shoqan Ýálıhanov. 114- bet. Almaty. Atamura. 2006)
Shoqan aıtqan jaǵydaıdyń aqıqaty mynada: Qazaq halqy qara sózden góri jyrdy jaqsy qabyldaıdy, sol úshin tatar moldalarymen qojalar qazaqtyń jyraýlyq dástúriniń tamyryna balta shaýyp batyrlar jyry men halyq ertegi ańyzdaryn tastatyp orynyna arab-parystyń dinnı ańyz ertegilerin jyrlatatyn bolǵan. Mysaly: «Hazret Álı men Qarynnyń kúresi», «Dárıǵa men Qalıdyń kúresi», «Fransýz patsha», «Júsyp-Zlıha» degen jyr-hısalar halyq arasyna keńinen taralǵan. Baqsy-qushnashtardy qýdalap olardy jyn-sháıtan býǵandar dep ólgenin bólek jerletti. Ol kezde qazaq arasynda baqsylar joǵalǵan malǵa qumalaq salatyn, aýrý-syrqaýdy emdeıtin, qýańshylyq kezderi tasattyq duǵasyn oqyp jańbyr jaýdyratyn. Desede baqsylardy túbegeıli joıa almady, desede iri baqsy abyzdarynyń kıiz kitaptaryn joǵaltty. Odan buryn qazaqtar kıe dep sanaıtyn tabıǵattaǵy tilsim kúshterdiń bárin shırik dep tıim saldy.
Shoqannyń aıtqanyndaı 19- ǵasyrdyń ortasynan bastap meshit, medrese salý , qajyǵa barý jıilep ketti. Balalaryna ararb, evreı attaryn jappaı qoıa bastady. Mysaly Qunanbaı óz balalarymen nemerelerine Ibirahım, Yshaq, Ospan(Ýsman), Maǵaýııa degen attar qoıǵan, ózi qajyǵa baryp qaıta kelgen soń Qarqaralyda meshit saldyrǵan.
Qunanbaı meshiti
Islam dinin ýaǵyzdaýshy molda, qojalardyń kelesi bir qııanaty bolsa ol qazaqtyń tarıhy men shejiresin burmalaýy boldy. Olar qazaqtyń tegin Nuq paıǵambarǵa tiredi, endi bireýleri Muhammedtiń kezindegi sahabalarǵa aparyp tiremek boldy. Ol týraly Shákerim Qudaıberdi uly:
«Qazaqtyń túp atasy batyr túrik,
Arabsyń degen sózdiń túbi shirik.
Pálenshe sahabanyń zatysyń dep,
Ózinshe din jamylǵan óńkeı júlik.»- dep shenegen bolatyn. Desede sol kezde saýaty tómen qazaqtar soǵan sendi, tipti han-sultan urpaqtary ózderiniń Shyńǵys hannyń urpaǵy bolǵanyna arlanatyn boldy. Qabanbaı batyrdyńda uly atasy Baıjigitti qojanyń áýleti dep soqty, abaq kereı shejiresindegi abaq ananyńda kúıeýi molda qoja dep adam senbes ótirikter shyǵardy. «Islam dininiń qazaq dalasyna basyp kelýi arabtardyń Soltústik afrıka men Úndistanǵa arabtyń qaıqy qylyshy men arab tulparyn oınatyp kelýine uqsamaıdy. Ol sol kezdegi qazaq handarynyń rýhı jaqtan jeńilip tásioim bolýynan bastaldy….Qazaqtyń ata-babalaryna jalǵan tarıh jabylyp, Muhammedtiń týysy Ánnás degen sahabadan taratyldy. Ortalyq azmıadaǵy neshe myń jyldyq tarıhy joqqa shyǵarylyp burynnan musylman delinip shejire jazyldy. Qazaq mollalary óz ultyna opasyzdyq istep qazaqtyń tarıhyn musylman dini aldynda qurbandyqqa shalýǵa uryndy.»(Asqar Tatanaı.Tarıhı derek, keleli keńes. 2- kitap 2-3 bet).
Ortalyqtaǵy qazaqtardyń musylmanshylyǵy (1850-1860)
Daýylbaevtyń Torǵaı oblysy Nıkolaev ýezdiginiń qyrǵyzdarynyń ómiri týraly áńgime(1830-1880 aralyǵy)de bylaı delinipti:
«Din jaǵy qyrǵyzdar(Qazaqtar) arasynda sol kezde álsiz bolǵan: bes ýaq namazdy óte sırek oqyp, qazirgige qaraǵanda soqyr nanymdary kóbirek bolǵan. Olar sıqyrlarmen balgerlerge kóbirek sengen. Moldalary az bolǵan, biz aıtyp otyrǵan úsh rýda: Shoshaly Hangeldi, Jaısan Tabyldın, Qısamıddın Baıgelev, Sholaq molda, Turymbaı qoja...».(Tarıh adamzat aqylq- oıynyń qazynasy. 4-tom. 399-bet)
«Aqıqattyń adasýshyoyqtyń eń ońbaǵan túrin jeńe almaıtynyn, ásirese ıslam dininiń zári kúshti ýyna aralastyryp shaman dinin áli ustanyp otyrǵan qazaqty jeńe almaıtynyn endi kórip otyrmyn».(Shoqan Ýálıhanov shyǵarmalary.181-bet. N. A. Maıylovqa jazǵan hatynan.). Bul Shoqannyń baǵanaly , baltaly elinde aǵa sultandyqqa túspek bolǵanda ózi týraly elbasylarynyń túrli qaýesetterine renjigendegi aıtqan sózi edi. Bul pikirinen ıslam dininiń 19- ǵasyrda zor kúshpen taratylsada báribir kóshpendi qazaqtyń shamandyq ǵuryptaryn qasarysa qorǵap , álide jartylaı shaman bolyp otyrǵanyn baıqaýǵa bolady.
Moldalar qazaq arasyndaǵy kóktáńirden keıin turatyn umaı anany sháıtán dep qaralap ony el jadynan umyttyrýǵa kúsh salady. «Ol albasty sháıtánniń aty, ony aıtqandar allaǵa jazyqty bolady»-dep eldi qorqytqan. Sondada el kelin bosaǵa attaǵanda oshaqtaǵy otqa maı tamyzyp «ot ana, umaı ana jarylqa!» -dep sıyna berdi, jáne qoryqqanda oıbaı deıtin, oıbaı sózi oı+umaı degen eki sózden quralǵan sóz bolatyn. Onyda moldalar múmkindiginshe aıtqyzbaýǵa tyrysty. (Nyǵymet Myńjan uly. Qazaqtyń mıftik ańyzdary
Soltústiktegi qazaqtardyń musylmanshylyǵy
19-ǵasyrdyń sońǵy jarymyna kelgende qazaq dalasy aıtarlyqtaı musylmandyqqa bet bursada báribir kóshpendi qazaq shala musylman kúıinde qala berdi. Ondaǵy túbirli sebep-qazaqtyń kóshpendi halyq bolǵandyǵy edi. Kóshpendi halyq tórt maýsym saıyn kóship júretindikten , ári bir jerde assa 7-8 úı bir aýyl bolyp shoǵyrly qonystanbaǵandyqtan, juma saıyn jıylyp namaz oqý, ýaǵyz júrgizý asa qıyn boldy. 19- ǵasyrdyń ortalarynan bastap qystaýlyq jerlerde meshtter salynǵanymen oǵanda bir bolys eldiń barlyǵynyń jıylýy óte qıyn is bolatyn. Demek ıslam kóshpendi halyqqa úılespeıtin, kóshpendi halyqty ıslamdastyrýdyń tike joly bolsa olardy tutasymen otyryqshylandyrý edi. 10- ǵasyrdan 20- ǵasyrǵa deıin ıslamnyń qazaq dalasyna taralmaýy, halyqtyń ony ustanbaýynyń sebebi osy edi.
Zertteýshilerdiń aıtýynsha, soltústik óńirlerde ıslamnyń taralýy baıaý júrdi, tipti HVII ǵasyrǵa deıin jalǵasty. Islam qalaly ári jyly aımaqtarǵa kóbirek sáıkesetin, qazaq dalasynyń soltústigi klımaty sýyq, egin salýǵa qolaısyz bolǵandyqtan esh ýaqytta qalalar bolmaǵan, tipti arǵy kezderi bul araǵa qazaqtar tek jaz aılarynda ǵana kelip birneshe aı otyryp, qysta ońtústikke kóshetin. Orys qalalarynyń salynýyna ilese saýda-sattyqqa qolaıly bolǵandyqtan, taǵy qazaqtar qystaýlyq úı-qora salýdy úırenip, qystyq shópti jınap sonymen malyn asyraýǵa úırene bastadyda soltústikte turaqty mekendep qaldy. Bul jaıly V. Radlov bylaı deıdi: «Bul din dalada erte taralsa da olarǵa Muhammed dini órkenıetiniń sıpattary áli tolyq engen joq. Halyqtyń kóp bóligi ıslam ádet-ǵuryptaryna syrttaı ǵana boı usynady. Shashty, saqal-murtty alyp otyrýdy qatty qadaǵalaıdy. Oraza tutý, namaz oqýdy otyryqshy musylmandar men kórshi turatyn qazaqtardy eseptemegende, halyqtyń kópshiligi saqtaı bermeıdi. Dáret alýdy durys atqarmaıdy. Ony súrtinýmen aýystyrýdy unatady...(V. Radlov. Altyn sandyq. – Almaty, 1993. 17-bet.)
Jalpy Reseıdiń qazaqqa din taratýynyń nátıjesinde neshe myń jyldar boıy attan túspegen ,ór rýhty, erkin dalanyń áskerıleriniń sońǵy urpaǵy bolǵan qazaqtar qarýyn tastap áskerı kóshpendiden tek mal baǵatyn jýas, kómpis malshy halyqqa aınaldy. Ol týraly Maǵjan Jumabaev:
«Qarmańbaı, qarap jatyp baq kútýge,
Izdenbeı alasuryp, taq kútýge,
Taǵdyrda, bir taqtaıda jazýly dep,
Ár iske kim úıretti shaq kútýge?
Sharq uryp erikke umtylǵan ushqyr jandy,
Qaınaǵan tamyrdaǵy ystyq qandy
Tutqyn ǵyp kim qamady? Kim sýytty?
Kim aldy qalyń qaırat, kúshti, áldi?
Keshegi arystandy aıbyny zor,
Júrekti jolbarystaı qaıraty mol
Aıyryp ar-namystan, kúshten, esten,
Kim qyldy shala-jansar bir qorqaq qul?!
Aqylǵa, jan-júrekke kisen saldy,
Kórmeıtin kózdi ker ǵyp arty-aldy.
Úıretip din dep quldyq, qorqaqtyqty,
Qandaı qul bizge molda bola qaldy?!»- dep ashyna jyrlady.
Qazaqtardyń eń qıyr shyǵysynda jasaıtyn abaq kereı taıpasyna ıslam dininiń taralý barysyn mysal retinde keltirýge bolady.
Altaıdaǵy abaq kereılerge ıslam dininiń taralýy
Abaq kereıler týraly málimetter 18- ǵasyrdyń 40- jyldaryndaǵy orys qujattarynda kórinedi. 1740- jyly Ǵaldan Serenniń 30 myń áskeriniń jarymyn Sarmanjy bastap Saryarqaǵa basa kóktep kirip Esil boıyndaǵy abaq kereıdi shabady. 1756- jyly Manchjýr-ın ımperııasynyń deregi boıynsha orta júzdegi kereıler 14500 tútin, onyń ishinde abaq kereı 2500 tútin bolyp Qojabergen batyrdyń bıliginde bolǵan. Dál sol jylǵy sanaqta Jońǵarııada jońǵar memleketine qarasty 6000 úı kereıt(kereıler), 4000 úı dýlattar, taǵy abaǵys(abaqtar) degen taıpanyń aty aıtylady. Kereıt(kereıler) Shyńǵys qaǵannan buryn óz aldyna handyq qurǵany barshaǵa aıan. Keıingi Moǵolstannyńda eń belgili taıpalarynyń biri retinde aıtylady. Moǵolstannyń shyǵysyn oırattar 1417- jyly basyp alsa, 1530- jyldardan keıin batys bóligi qazaq handyǵyna qaraǵan. Demek kereıler sol zamanda eki handyqqa bólinip ketse kerek. 1756-1757 jyldary jońǵarlar genoıtke ushyraǵan kezde olardyń 10-20% qazaqtar arasyna kirip ketkeni derekterde ashyq aıtylǵan. 2500 úı abaq kereıdiń keıin qomaqty elge aınalyp 12 rýǵa bólinýi osy jońǵarııadaǵy ejelgi týystarynyń qosylýynan bolýy ábden múmkin. Úıtkeni Altaıdaǵy kereılerdiń teristigindegi altaı, tyba, hakastardyń quramynda, qalmaqtardyń quramynda ortaq rýlar óte kóp, buny jońǵar genoıti kezinde bólinip ketkender dep shamalaýǵa bolady, kereıler ǵana emes onymen irgeles naımandardanda osy uqsastyqty baıqaýǵa bolady. Moǵolstanda ıslamdy qabyldaý 1353- jyldary boldy, sol kezde kereılerde qabyldady desek biraq jońǵarǵa baǵynǵandarynda buddızm bolmaǵan sııaqty. Al 18- ǵasyrdyń ekinshi jartysynda abaq kereı arasynda ıslam túsinigi óte tómen bolǵan. 1758- jyly olar Esil boıynan shyǵysqa qaraı kóship Jeleznı( Pavlodar obylysynda) bekinisi mańyn biraz jyl jáılap, 1764- jyly Óskemen , Zaısanǵa baryp turaqtaıdy. 1780- jyldary ózderine Ábilmanbet hannyń nemeresi Kógedaıdy sultan etip saılaıdy.
«Ol kezde kereı arasynda janaza shyǵaratyn molda, sheshek egip bala súndetteıtin qoja múldem joq eken. Ólgeni janazasyz, balalar egýsiz, súndetsiz ketedi eken. Kóshpendi halyq oqý-toqýdan mahrum bolǵandyqtan molda, qojany ózbek, sarttan jalynyp-jalpaıyp shaqyryp ákelip qonystandyrǵanmen olar turaqtap turmaıdy eken. Osy qıynshylyqtardy eskerip Kógedaıdy sheshesi Tumarmen kóshirip beredi. Olarǵa ilese bir sart molla, bir qoja, bir býra, bir mataı malshysy, úsh qyrǵyz jıyny on jeti úı ákeledi(Qazaq shejireleri 1-kitap. Abaq jáne tóre shejiresi. Mellathan Álen uly. 456-bet. Ile halyq baspasy).
Desede qalyń rýly elge bir qojanyń din taratýǵa shamasy múlde kelmeıtini túsinikti, sonan el baıaǵysynsha ıslamnan mahrum qala berdi. Desede qazaq dalasyna buryn bolmaǵan kólemde ıslamdy jalpylastyrǵan tatarlarmen qojalardyń nazarynan tys qala almady. 19- ǵasyrdyń basynda abaq kereıdiń tútin sany 15 myń tútinnen assa sonyń jarymynan kóbi qazirgi Qazaqstan terıtorııasynan tys Qytaı, Mońǵolııa jerinde mekendedi. Tatar moldalarynyń Semeıdegi medreselerinen dinnı oqý oqyǵandaryda bolyp óz eline dindi úgittegen, biraq kórnekti nátıjege jete almaǵan. Osy elge ıslam dinin úgittep kórnekti nátıjege jetken Buqardan kelgen Shahmánsúr degen adam boldy. Ol týraly Asqar Tatanaı ulynyń eńbeginde bylaı delinedi:
« Abaqkereı ishinde meshit-medreseler 19-ǵasyrdyń ekinshi jartysynda boı kótere bastady. Eń alǵash dinnı oqý oqyǵan, ózi elge dinnı oqý oqytqan Sábıt Damoldaedi. Ol toǵyz jasynda Qazan qalasynda tatar hazretten, keıin Buharadan oqyp, 1847-jyly Saıqanda qaraǵaıdan meshit saldyrǵan. 1827-jyly Buharadan Shahmánsúr degen saýdager sart Altaıdaǵy Qojamjar tóre aýylyna keledi. Ol ózi balasy Muhammed Múhmındi Buharalaǵy ataqty medreseden oqytqan.
Ol Buharaǵa qaıta baryp dinnen saýatsyz elge saýdadan góri din úgitteýliń anaǵurlym paıdaly ekenin anyq túsindi. Ol qaıta kelgenle kóptegen dinnı kitaptar ala keldi. 1889-jyly Muhammed Múhmın Altaıdyń Balaǵaı degen jerinde meshit salyp din úgittedi. Malshylardyń dinge selqostyǵyn baıqaǵan ol juma saıyn palaý, kóje jasatyp elge tegin taratty, kóp el tegin tamaqqa bola keletin bolǵan, sol barysta bir jaǵynan elge din úgittedi. 1898-jyly Túrkııadan arnaýly Muhammed paıǵambardyń saqalyn aldyryp eldi jıyp tamashalatyp eldiń dinnı pirine aınaldy.Osy Shahmánsúrdiń yqpalymen 12 abaq kereıdiń tórelerimen rýbasylary jappaı meshitter saldyra bastaǵan
Bulardyń ishindegi bedeli zor meshitter: Kóktoǵaıdaǵy Aqyt qajy meshiti, Biteýirgedegi Mámı beısi meshiti, Saýyrdaǵy Jáke bı meshiti, Ertistegi Jaqyp amby meshiti, tasbıkeniń Aqaral meshiti, Býyrshyn boıyndaǵy Ómirtaı meshiti, Ertis boıyndaǵy Toqbaı meshiti, Qabadaǵy Daby meshiti, Balbaǵaı men Kúrtidegi Qýanbaı qajy meshiti qatarly meshitter boldy. Osy meshitterdegi úlken medireseler: Biteýirgedegi Abaqııa mediresesi, Saýyrdaǵy Jáke bı ashqan medirese, Kóktoǵaıdaǵy Aqyt qajy mediresesi, Aqmeshittegi Atań aýyly mediresesi boldy.» (Asqar Tatanaı uly . Tarıhı derek, keleli keńes. 2- kitap.6- betten 17 betke deıin). Árıne bundaǵy onshaqty meshit sol kezhdegi 60 myńnan asa qazaqtyń qajetin qamdaı almaǵan. Sol úshinde din kóbinese tórelermen bıler, rýbasylarmen baılarda kúshtirek boldyda jáı buqarada álsiz boldy, desede 18- ǵasyrdaǵymen salystyrǵanda jermen-kókteı ilgerleýshilik boldy. Qazaqtardyń óz ishinen moldalar, ımamdar jetilip shyǵyp tatar moldamen qojaǵa ıek súıeý azaıdy.
Aqyt Úlimjiuly óziniń «Kereı ıshany Muhammed Muhmın» atty dastanynda:
« Altaıǵa kelip kirdi kereı jazǵan,
Kóripti talaı mehnat aqyly azdan.
Bul ortada din ıslam esten shyǵyp,
El bopty aqylynan azyp-tozǵan.
Bilmeıdi oraza, namaz, zeket, qajdy,
Ádilsiz, tóre, bı joq, joldan azdy.
Hali kelgen halsizge zorlyq qylyp,(Ulan Bapaı. Tórt bı tóre. 146-bet)
Asqar Tatanaı aıtqandaı Shahmánsúr kelerden buryn abaq kereı arasynda ıslamnyń eleside joq, áıteý musylmanbyz dep shamanızimmen júrgenin Aqyt qajynyń osy óleńide dáleldeıdi. Tatar moldalar shektep joıǵan shamanızmniń ata-baba arýaqtarynan kıiz bud beınesin jasap tabynýy abaq kereı ishindede bolyp, keıbiri budtardy tyǵyp sandyqqa salyp qoıǵan. Osy budtar 1939- jyly qytaı úkimetiniń jappaı tintýi kezinde qaraqas rýynan baıqalǵan eken.
Islam dini abaq kereı arasyna ornyǵa bastaǵan soń 1842- jyly abaq kereı quryltaıy bolyp tórt bı saılap , burynǵy dala zańyn negiz etip «abaq kereı jarǵysy» atty zańdardy belgilegen, buǵan shárıǵat úkimderinen ,dinge qatysty eki tarmaq qosylǵan.
«Jetinshi bap. Din (moldalar) týraly Jıyrma bir. Din moldalary naǵyz Muhammed paıǵamdardyń úmbeti retinde din josynymen kópshilikke ýaǵyz júrgizgende basqa bir taraptan zııan, bóget jasalsa, nemese onyń aıtqan ýaǵyzyn tyńdamaı mensinbeı, qarsylasatyn bolsa, ondaı jasaýshylardy bir aıyppen qatań jazalaıdy. Jıyrma eki. Moldalar din ýaǵyzdaı júrip ózi urlyq jasaý, nemese basqanyń alǵan áıelimen júrý sekildi óte laıyqsyz isti jasaıtyn bolsa, ony ımamdyqtan túsirip, jer aýdarady.
Segizinshi bap. basqalardy qorlap kemsitý týraly Jıyrma úsh. Baı, bı jáne moldalar sondaı-aq basqa týystýǵandary kóp adamdar kedeı, jadaý nemese, týysy joq, jetimjesirlerdi jón-josyqsyz janshyp, sabap jáne zat-buıymdaryn kúshpen tartyp alsa sharıǵat boıynsha qamshylaý (dúre soǵý) sııaqty jekkórinishtilikpen jazalanady. Kerisinshe, kedeıler baılar men bılerdi basynatyn bolsa osy josyn boıynsha jazalanady. Qazir mundaı jazany qazaqtar umytyp ketken.»(Ulan Bapaı. Abaq kereı erejesi. 93-94- better)
Bul eki erejeniń sirá qaı kezde qosylǵany beımálim, buny keıingi kezde mońǵol bitikshileri qaǵaz betine túsirgen, qazir Ulanbatyr qalasyndaǵy arhıvte saqtaýly, buny qazaq zańdarynyń hatqa túsip saqtalyp qalǵan sarqyty deýge bolady. Qazaqtarda áskerı dástúrdiń bir synyǵy –arýaqshylyq. Kóshpendiler ata-baba arýaǵy basqa is túskende shaqyrsa kelip kúsh beredi dep sengendikten, soǵystarda óz rýynyń eń myqty batyrynyń atyn uran etip shaqyrǵan. Al tatar, ózbek sııaqty ıslamdasyp ketken ulttar «allahýákbár!», «Muhammed» dep urandaǵan. Qasan Óraltaıdyń aıtýynsha osy tatar moldalarynyń dinnı mektebi bolǵan Tarbaǵataıda 1947- jyly sovet qoldaǵan qyzyl úkimetke qarsy soǵysta qazaqtar tirideı janaza shyǵartyp , maıdanǵa «allahýákbár!», «Muhammed!» -dep shapqan eken.
