Onlaın formatta ótken «Bıshimbaev soty» álemge taratyldy. Jalpy, «Bıshimbaev isiniń tikeleı efırden kórsetilýi halyqtyń quqyqtyq saýatyn arttyrady.
Bireýdiń qylmysyn, bireýdiń qaıǵysyn ne sottyń úderisin «jamylyp» saıası paıda tabý, upaı jınaý, saıasattyń qulaǵyn qyltıtý – maqsatymyzda emes. Kerisinshe, «óz aldyna egemen el bola tura, atazańynda memlekettik mártebe berilgen quzyrly tili bola tura, búkil álemge Joǵary sottyń úderisin qalaısha ózge tilde júrgizip, áshkere boldyq?» degen suraqqa jaýap izdeý ǵana.
Azamattar endi sot otyrysy qalaı ótetinin, qorǵaýshylardyń mindetin, sot pen prokýrordyń qalaı jumys isteıtinin úırenedi» degen paıymǵa kelsek, buǵan jaýapty efırdi qaraǵan kontıngenttiń statıstıkasynyń syqpytyn «Gıperboreı» ıýtýbarnasynyń qısabyna qarap alýǵa bolady.
Arna esebi boıynsha: sot úderisin qaraǵan qazaqstandyqtar sany 20 paıyzdan aspaǵan, qalǵany sheteldik kórermender. Al sotty qaraǵan basty qalalardyń ondyǵynda Almaty men Astana ǵana bar, birinshi orynda Máskeý, qalǵandary taǵy da sheteldik orystildi qalalar. Endi osy kórermenniń qanshasy qazaqtildi azamattar eken? Ol ne uqty eken?
Sonda bul sharanyń tıimdiligi men sabaǵy kim úshin?!
Qurmetti aǵaıyn, oılap kórińdershi. Qazaqstanda memlekettik til – qazaq tili. Qylmysker - qazaq, ólgen adam – qazaq. Memlekettik aıyptaýshy prokýrorlar - qazaqtar. Aıyptalǵandardyń ekeýi de - qazaq. Olardy qorǵaýshylar da - qazaqtar, qazaqstandyqtar. Japa shegýshiler de - qazaqtar, olardyń múddesin qorǵaýshy advokattar da - qazaqtar.
Jáne de Qazaqstannyń Joǵary soty atynan tórelik etýshi tóreshi de qazaq.
Bir qyzyǵy, atalǵandardyń 90 paıyzy qazaqsha biledi, sóıleıdi jáne túsinedi.
Sot isi nelikten memtilde júrmedi degenge jaýap bar eken: Qazaqstanda sot proesiniń tilin aıyptalýshy tańdaıdy. Bıshimbaev orys tilin tańdapty. Jaraıdy. Ol nege ol tildi tańdady dep ony aıyptaı almaımyz. Ol qazaq ortasynda týǵan, qazaqtildi azamat, ol óz múddesin qorǵaýǵa qaı tildi tańdasa da erki. Biraq memlekettik til soǵan bola sot proesin júrgizýge qatystyrylmaıdy degendi qaıdan shyǵardyq? degen saýalǵa jaýap izdegenimizde, resmı BAQtar astanadaǵy sottyń qylmystyq isti 26%, azamattyq isterdiń 11% ǵana memtilde qaralyp, júrgiziletinin jarııa etti. «Masqara!» deısiz be, búlk etpeısiz be – óz erkińiz.
Sonymen elordadaǵy sot memlekettik tilde árbir istiń úshten birine jeter jetpesin ǵana, al azamattyq istiń 90 paıyzyn ózge eldiń memtilinde júrgizedi eken. Sonda astanadaǵy 81 paıyz qazaqtyń óz tilin biletini 30 paıyz ǵana ma? Joq, árıne.
Endi máseleniń baıybyna úńile túsý úshin mamandar men sarapshylarǵa sóz bersek:
Ámir Dosjan, QR Joǵary sotynyń tóreshisi: «QPK-tiń 30-baby boıynsha Qazaqstan Respýblıkasynda qylmystyq ister memlekettik tilde júrgiziledi. 737-bap aıtady: Qazaqstan Respýblıkasynda Ákimshilik-quqyqbuzýshylyq qazaq tilinde júrgiziledi deıdi... Sodan keıin barady da «Qajet bolǵanda...múmkindigishe» dep ári qaraı kete beredi – deıdi. Bul árıne, zańnyń basty talabyn jýyp-shaıý, «lazeıka» jasap qoıý. Tóreshiniń paıymynsha, memlekettik tildiń shet tilge aýysý jaǵdaılaryn retteıtin ýájdik qaýly shyǵarý kerek.
Kásipqoı sarapshylardyń aıtýynsha, kóptegen tóreshiler (bul sózdi de oryssha «sýdıa» etip qaldyryppyz) úkimdi apellıaııaǵa berýge qazaq tili úlken sebep pen jeleý bolady degendi keltirdi. Tóreshiler,demek qazaq is júrgizýge qorqady eken.
Jalpy alǵanda,qazaq tilinde sot júrgizý birshama bógetke ushyraıtyny onsyz da baıqalady: tilmashtyń durys aýdarmaýy, aýdarmashynyń saýatynyń tómen bolýy, tóreshiniń óziniń til bilmeýi, durys bilmeýi, advokattardyń tildi nashar bilýi, termınologııanyń damymaýy, sózdikterdiń nasharlyǵy, taǵysyn taǵylar. Biraq bular memtilde sotty júrgizýge basty kedergiler bolýy múmkin emes. Bolsa, sony túzetpeı ne istep otyrmyz? Sot otyrysy túgili zańdy qazaqsha jazamyz dep jar salǵanymyzǵa qansha jyl boldy, aǵaıyn?
Bıshimbaev sotynda aýdarma salasynyń aqsap turǵany álemge áshkere boldy. Tilmashtyń deńgeıi oıdaǵydaı bolmady. Aıyptalýshy B.Baıjanov qazaqsha jaýap berýdi bastap, aqyry tilmashqa senbeı orys tiline kóshýge májbúr etildi, onyń quqyǵy aıaqasty boldy. Sonda, 30 jyl boıy biz kimdi oqyttyq, kimdi daıarladyq? Memlekettiń kadr saıasaty qaıda?
Joǵary sot júıesiniń, prokýratýranyń kadrlary nege osal? Nege keminde eki tilde birdeı saırap turmaıdy? Nege memlekettik quzyrdy atqarýǵa memlekettik til basqa tilmen birge básekege túsedi? Nege tańdaýǵa túsedi?
Ol memlekettiń qyzmetin atqarýǵa arnalǵan birden bir til emes pe? Bul jaǵynan alǵanda talaı áńgime men absýrd jetkilikti. Buǵan qatysty memlekette tegeýrindi saıasat ta joq bolyp otyr.
Belgili advokat, QR Parlament Májilisiniń depýtaty, Abzal Quspan: «2019 jyly respýblıkalyq Antıkor júrgizgen qylmystyq is Islam Ábishevti «para alýǵa oqtaldy» degen aıyppen sotqa beredi. Tergeý tobynyń jetekshisi Bahıtov degen azamat, bir aýyz qazaqsha bilmeıdi, men kelsem, isti oryssha bastap qoıǵan...Ábishev: «oryssha bilesiń dedi, bilem dep edim, mynaǵan qol qoıyńyz dedi – qol qoıyp jiberip edim, endi qazaqsha júrgizbeımin» deıdi...
Baıqaǵanyńyzdaı, isti memleket qyzmetkeri jeke basynyń paıdasyna tartyp alǵan. Eger de aıyptalýshy talap etse, qazaqsha bilmeıtin tergeýshi qyzmetke laıyq emestigi qalqyp shyǵar edi... Qysqasy, búgin qazaqstandyq sot júıesinde memlekettik tilge qatysty túrli sabotajǵa uqsas áreket júrip jatqandaı áser bar. Al buny kim qadaǵalaıdy? Kim jónge salady?
Jaqsy, aıyptalýshylar, sottalýshylar óńkeı orystildi bolar, oǵan da seneıik, kóneıik. Sarapshylarǵa jýyrda mynadaı saýal qoıyldy:
Mysaly, Bıshimbaev sotynda sot otyrysyn ashyp-japqanda, úkimdi oqyǵanda, tipti sotty júrgizgende memlekettik tilde sóıleýge ne kedergi boldy?
Jaýapty úsh túrli aldyq. Oǵan bir zańger - Konstıtýııanyń 7-babynyń 2-tarmaǵy (7.2.Memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda orys tili resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanylady.) kedergi deıdi. Al, tóreshi Ámir Dosjan «zań bar, endi ýájdik qaýly qabyldaý kerek» deıdi. Úshinshi tarap: zańdy álde de jetildirý qajet deıdi. Demek, bul jerde áli kúnge tııanaqty zerttep, túzetýdiń kilti qarastyrylmaǵan, pikir men paıym kúıinde júrmiz.
Sonymen otyrysta aıyptalýshy memlekettik tildi de, tipti orys tilin de tańdamasa sot qaı tilde júredi degen suraqqa tııanaqty jaýap joq.Óıtkeni zańda aıyptalýshy eki tildiń birin ǵana tańdaıdy degen emes qoı. Jaraıdy, aıyptalýshy ózine orys tilin tańdasyn, al sol úshin búkil proesti sot tóreshi nege memlekettik tulǵa retinde memtilde júrgize almaıdy? Al aıyptalýshy ózine tipti memleket tarapynan tegin tilmash nege ala almaıdy? Sonymen aıyptalýshynyń quqyǵy nege qanaǵattandyrylmaıdy?
Sonymen Bıshimbaev sotyna qatysty áshkere bolǵan memldekettik tildiń ahýaly osylaı. Suraq kóp, jaýap joq.
Osynyń kesirinen Qazaqty qorǵaýǵa onyń óz tili,memlekettiń tili paıdaǵa aspaı otyr degen kózqaras qalyptasýda. Keshegi sottan keıin qazaqtar ózin qorǵaý úshin basqa tildi tańdaýǵa májbúr bolady degen sóz.
Aıta keteıik, Qýandyq Bıshimbaev 24 jylǵa bas bostandyǵynan aıyryldy. Ol shartty túrde merziminen buryn bosatý týraly ótinishti tek 2040 jyly bere alady.
«Asa aýyr qylmysy úshin sottalǵan Bıshimbaev ótinishhatty jazanyń 2/3 bóligi ótelgennen keıin, bul 2039-2040 jyldary bere alady», - dedi úılestirýshi-sýdıa Alma Esimova.
