PERIOD LEGENDARNYH ATALYKOV
Sýdıa po materıalam ýstnoı tradııı kazahov, ınstıtýt atalychestva ımeet drevnıe kornı. Etogo tıtýla ýdostaıvalıs otdelnye predstavıtelı neskolkıh sılnyh kazahskıh rodov. Odno neosoporımo, za nosıtelıamı etogo zvanııa doljen stoıat ochen sılnyı rod ılı je konfederaııa rodov, sposobnaıa obespechıt pomo ı podderjký polıtıcheskoı vlastı. Imenno po etoı prıchıne v perıod obrazovanııa Kazahskogo hanstva na polıtıcheskýıý sený podnıalıs predstavıtelı roda Altaı. Za etım rodom monym fonom stoıala bolshaıa konfederaııa Argyn.
Vot chto pıshet Shakarım Kýdaıberdyýly, ızlagaıa prıchıny obrazovanııa Kazahskogo hanstva: «V 1455 g. han Az-Janıbek vmeste s bratom Shahgıreem, býdýchı v obıde na hana Abýlhaıra, ýshel k haný Týglýký, syný Esen-Býgı ız chagataıskogo roda, chto stoıal na r. Chý. Prıchıný etoı obıdy kazahı obıasnıaıýt tak:... dalnıı predok argynov – proslavlennyı Daıyr-hodja byl lıýbımym sýdeı hana Abýlhaıra. Narod za spravedlıvost prozval ego Akjol-bıem. Drýgım lıýbımem Abýlhaıra byl Kara-Kypchak Koblandy-batyr. Akjol-bıı ı batyr Koblandy vtaıne nenavıdelı drýg drýga, ı odnajdy Koblandy (povstrechav v stepı Akjol-bııa) ýbıl ego. Ýznav ob etom, Az-Janıbek obratılsıa k haný Abýlhaırý s trebovanıem predat ýbııý soglasno zakoný sharıata mýchıtelnoı kaznı. No han, opasaıas vozmýenııa ı zastýpnıchestva (za batyra) mnogochıslennogo roda kypchakov, otkazyvaet emý v kaznı Koblandy ı predlagaet vzıat s kypchakov kýn (vykýp za ýbııstvo), ravnyı kýný treh chelovek. No Az-Janıbek, razgnevannyı reshenıem hana, otkochevyvaet ot nego so vsem svoım elem. S toı pory ı ostalas pogovorka sredı kazahov: «I zachem tebe, moı mılyı, bylo svıazyvatsıa s Kara-Kıpchakom Koblandy!». Tak, po predanııý, vosklıknýl ote Daır-hodjı, Kotan-taıshı, prolıvaıa slezy nad trýpom syna. Zvalı ego Kotan, taıshı – poet, peve. Vot pochemý kazahı govorıat, chto dalnıı predok argynov – proslavlennyı akyn Kotan. Eıo odno svıdetelstvo tomý – stıhı, sochınennye argynom Janak-akynom v spore s ýakom Jarkyn-bıem. Kogda Jarkyn-bıı sprosıl ego, a bylı lı v tvoem rodý poety, tak otvetıl emý Janak:
Ý Alasha – predok Argyn byl na redkost odarennym,
Vydelıalsıa on prımetno sredı drýgıh.
Pervopredok (je) argynov akyn Kotan
Byl v stıhe kýda kak masterovıteı nas oboıh!
Kogda vysheýpomıanýtyı Az-Janıbek reshıl ývestı kazahov na ıýg, to togda, govorıat, vse samye znatnye lıýdı kazahov ı nogaıev dolgo-dolgo proalıs so slezamı na glazah. Ob etom est pechalnyı kıýı, ızvestnyı sredı dombrıstov, kotoryı onı obychno nachınaıýt slovamı: «Kogda han Ormanbet ýmer, kogda raskololas desıatıplemennaıa Nogaıskaıa Orda, vot kak oplakıvalı razlýký nogaıy ı kazahı...» (Qudaıberdiuly, 2008, s.42-43).
Etot razdel «Shejıre» Shakarıma Kýdaıberdyýly soderjıt orıgınalnye materıaly po genealogıı ı ıstorıı kazahov, no onı trebýıýt naýchnoı ınterpretaıı. Tak, etıýd o vrajde mejdý dvýmıa vojdıamı (Koblandy ı Akjol), skoree vsego, ýkazyvaet na vzaımnoe sopernıchestvo mejdý dvýmıa krýpnymı ýlýsamı chıngızıdov (Ak Orda ı Boz Orda ) t.e. sopernıchestvo mejdý potomkamı Orda Edjena ı Shaıbana.
Po povodý etogo skazanııa mejdý M.J. Kopeevym ı Sh. Kýdaıberdyýly bylı opredelennye raznoglasııa. Pervyı schıtal, chto epıcheskıı obraz Kobylandy batyra ımeet bolee rannee ıazycheskoe proıshojdenıe. No ennost legendy, prıvodımoı Shakarımom, v tom, chto ona svıdetelstvýet o starınnoı borbe mejdý dvýmıa grýppırovkamı stepnyh plemen. Eta grýppırovka, gde bylı sılny argyny vo glave s Daıyr-hodja, ınııırovala obrazovanıe Kazahskogo hanstva, podderjav potomkov Ýrýs hana (Ormanbeta). Drýgaıa grýppa, gde bylı sılny pozııı kypshakov, kak my ýje otmechalı, byla ızvestna v etot perıod kak nogaıly. Imenno onı borolıs za sohranenıe sýperetnıcheskoı obnostı. V etoı borbe onı podderjıvalı shaıbanıdov, kotorye predstavlıalı naıbolee aktıvnýıý dınastııý chıngızıdov v pervoı polovıne HV veka. Eta borba nachalas eıo v epohý zakata Zolotoı Ordy ı nashla prodoljenıe v perıod pravlenııa Abýlhaıra. «Posle smertı Abýlhaıra ýlýs Ýzbekskıı prıshel v rasstroıstvo, Togda mnojestvo narodov otkochevalo s Kereı ı Djanıbek hanamı, tak chto chıslo sobravshıhsıa okolo nıh lıýdeı vozroslo do dvýhsot tysıach, zvat ıh stalı ýzbek-kazahamı…» – pıshet vostochnyı ıstorık Mýhammed Haıdar Dýlatı. Odný ız prıchın raskola nado vıdet v borbe dvýh lınıı djýchıdov: potomkov Orda Edjena ı Shaıbana. Vo vladenııah poslednego preobladalı plemena kypchakskogo soıýza, pochemý ı v legende poıavılsıa obraz Kobylandy.
Takım obrazom, eslı predpolojıt, chto Akjol bı ı Kobylandy batyr epıcheskıe geroı, otnosıaıesıa k vremenam legendarnym, to proslavlennyı Daıyr –hodja realnyı personaj ıstorıı, veroıatno, byl atalykom Janıbek hana. V «Shejıre» est nebolshıe nakladkı, delo v tom, chto kazahskogo Janıbeka zvalı «Kishi Jánibek», a Az Janıbekom zvalı odnogo ız vydaıýıhsıa pravıteleı Zolotoı Ordy. Odnako sledýet pomnıt, chto Shejıre, obrazovanıe trehsostavnoı jýzovoı sıstemy kazahov, prıchıslıaetsıa k zaslýgam Az Janıbeka, t.e. zolotoordynskogo hana. K tomý je nachalo takogo trehsostavnogo ýstroıstva polıtıcheskoı organızaıı etnosa v sootvetstvıı s prınıpom rodstva po predstavlenııam kazahov voshodıt k vremenam legendarnogo Alasha hana (Kópeıuly, 8 t.,2013, s.117).
V argynskoı konfederaıı starshımı bylı Kýandyk ı Sýıýndyk, veroıatno, eıo voshodıaıe k pravıaım dınastııam Vostochnyh gýnnov. Onı vmeste s rodamı Begendyk, Shegendyk, Karakesek vhodıat v starshýıý grýppý – Bes Meıram, to est pıat synoveı Meıram sopy. Nazvannye v dannoı genealogıı ımena voshodıat k ranneı ıstorıı kochevyh plemen entralnoı Azıı. Meıram sopy kak rodonachalnık ızvesten ne tolko ý kazahov, no ı ý nekotoryh drýgıh tıýrkoıazychnyh narodov Sıbırı, v tom chısle ý ıakýtov (saha). Bolat koja (Karakesek) – veroıatno, karlýkı, sledovatelno, onı v genealogııý argynov voshlı pozdnee. Poetomý v genealogıcheskoı ıerarhıı onı hotıa ı potomkı Meıram sopy, no ot nalojnıy-slýjankı. No to, chto ımenno Bolat koja vystýpıl arbıtrom v spore za loshadeı mejdý Kýandykom ı Sýıýndykom, govorıt o tom, chto v epohý gospodstva karlýkov grýppy, byvshıe ranshe v sostave gýnnov, vynýjdeny bylı schıtatsıa ı podchınıatsıa ım.
Posle Daıyr koja v perıod pravlenııa Kasym hana byl ızvesten v kachestve atalyka Meıram, ımıa kotorogo veroıatno postavleno v chest legendarnogo Meıram sopy. Genealogııa legendarnogo pervopredka naroda saha Eldeı baatýra (v kazahskıh versııah –Eltaı, El ata, Altaı) voshodıt ımenno k Meıram sopy (Maıaram Sýppý). V ýstnoı tradııı kazahov podchernýto starshınstvo roda Altaı ız Argynov. Vot v chem kroetsıa smysl sledýıýego chetverostıshıa ý kazahov:
Eslı ty Argyn – býd Altaem,
Eslı ty Alshyn – býd Adaem,
Eslı ty Ýısýn – býd Sıkymom, Janysom, Botpaem,
Eslı ty Naıman – býd Karakereem, Mataem.
Kak otmechal v svoe vremıa M.J.Kópeıýly: «Sózdiń ótirigine nanba, Kelisimine nan. Ótirigine nansa bolar, Kelistirip aıtýshysy bolsa dep Áz Jánibek han aıtqan eken» (Kópeıuly, t.8, s.117). Ishodıa ız takıh soobrajenıı ı faktov my mojem predpolojıt chto v perıod obrazovanııa Kazahskogo hanstva zadachı pokrovıtelstva ı zaıty Hanskoı Ordy bylı vozlojeny rodý Altaı.
NEKOTORYE MATERIALY O FÝNKIIaH INSTITÝTA ATALYChESTVA
Atalyk – v kazahskoı polıtıcheskoı tradııı chelovek zamenıaıýıı ota, ı odnovremenno sovetnık hana. Po etoı prıchıne rýsskıe posly, pobyvavshıe v Kazahskoı orde v epohý Az Taýke hana nazyvalı atalykov «dıadka hana», «lýtshıı chelovek».
Anke fon Kıýgelgen daet sledýıýee opredelenıe ponıatııý atalyka: «Atalyk (tıýrkoıazychn. «otovstva») v Zolotoı Orde ı prı eıo prıamyh preemnıkah zanımal mesto vospıtatelıa prına ı otvechal takje za domashnee hozıaıstvo svoego podopechnogo; krome togo, atalyk mog slýjıt takje haný v kachestve sovetnıka ı doverennogo lıa v voennyh ı admınıstratıvnyh voprosah» (Kıýgelgan, 2004, s.5, 414).
Znatok kazahskogo genealogıcheskogo dreva Mashhýr Jýsýp Kopeev, ınterpretırýıa odno stıhotvornoe -proızvedenıe – tolgaý ot Kýderı Koja, govorıt: «Egız, Taıym, ız roda Malaı-Jadıger, v svoe vremıa bylı «atalykamı» ı ýpravlıalı kochevıamı hanov». Ýpomıanýtye zdes batyry Egız, Taıım slýjılı dınastıı Býkeı hana, syna Barak hana, a slova «kóshi-qon» oznachaet, chto ýpravlıalı vsemı hozıaıstvennymı ı polıtıcheskımı delamı Hanskoı Ordy. Atalykı slýjat prejde vsego medıatoramı mejdý polıtıcheskoı vlastıý ı rodopravıtelıamı. S odnoı storony, han vsegda obıazan schıtatsıa s narodom, s drýgoı storony, on mojet provodıt svoıý polıtıký cherez sılnyı rod, ızbıraıýıı atalykov. V lıýboı sıtýaıı zadacheı atalykov ıavlıalos dovedenıe nepokornyh plemen do ýrovnıa, v kotorom onı prıslýshıvalıs hana, opıraıas na sılý svoego roda ı plemenı.
Izvestnyı sovetskıı speıalıst po srednevekovoı ıstorıı Vostoka A. Iakýbovskıı, opısyvaıa strýktýrý vlastı Býharskogo hanstva, vysoko oenıvaet rol atalykov. Soglasno mnenııý ýchenogo, atalyk – eto kak doljnost premer-mınıstra, dalee ıdýt mınıstr fınansov – dıýan begı, na treteı stýpenı raspolagaetsıa parvanshı, na chetvertoı – datha. Na lestnıe doljnosteı Býharskogo hanstva bıı zanımaıýt sedmoe mesto, a batyry – pıatnadatoe.
V poslednee vremıa blagodarıa takım ıssledovatelıam-vostokovedam, kak Galııa Kambarbekova, Nýrlan Atygaev, kotorye vvelı otdelnye razdely ıranskogo proızvedenııa «Tarıh-ı Sefevıa» (Istorııa dınastıı Sefevı) v naýchnyı oborot, poıavılıs dannye ob atalyke Meırame. Sýdıa po ıranskomý ıstochnıký, Meıram atalyk byl vospıtatelem Abýlhaıra – syna Kasyma. Kasym han v perıod svoego mogýestva, kak svıdetelstvýıýt vostochnye ıstochnıkı, «byl ne menee ızvesten, chem Djýchı han».
Soglasno materıalam «Tarıh-ı Sefevıa» (Istorııa dınastıı Sefevı), prıvedennym Galıeı Kambarbekovoı, ý Kasym hana bylo 1200 povelıteleı – emırov (generalov). Sredı nıh osobenno ýpomınaetsıa ımıa atalyka Meırama. On byl nastavnıkom syna Kasyma Abýlhaıra, kotoryı rýkovodıl voıskom, otpravlennym po prosbe ýzbekskıh pravıteleı ız dınastıı Shaıbanıdov na pomo protıv Kyzylbasov (sefevıdov)
DINASTIIa KAZAHSKIH ATALYKOV HVII- HVIII VV
Arystan atalyk
Sledýıýee ýpomınanıe o rannıh kazahskıh atalykah my vstrechaem ýje v rossııskıh arhıvnyh materıalah. Rech ıdet ob Arystan atalyk, syn Saıdaly ız roda Altaı, ot kotorogo vedýt svoıý genealogııý ızvestnye nam ız ıstorıı HIH – nachala HH vekov rýkovodıtelı tolengýtskıh obın Shýbartaý, tore-tolengýty Býkeevskoı Ordy, znachıtelnye grýppy tolengýtov blıjaıshego zarýbejıa ı t.d. Kem byl Saıdaly my ne znaem, no v ýstnoı tradııı est takoe ınteresnoe vyrajenıe «Saıdalynyń sary keńesi».
Predpolojıtelno ego deıatelnost nachınalas vo vremena Haknazar hana ı zakonchılas v epohý pravlenııa Esım hana. V pısme Petrý I, napısannom starshım kazahskım hanom, ýnasledovavshım prestol ot Az Taýke – Kaıpom est slova: «poslal ıa ot sebıa k Vashemý velıchestvý starınnogo svoego slýgý ı atalyka Araslan-batyrıa, lýchshego cheloveka, syna ego Tantaı batyrıa bolshım poslannıkom». Kakýıý ınformaııý my mojem ızvlech ız dannogo abzaa?
Vo-pervyh, ochevıdno, chto atalyk Arystan ıavlıaetsıa vydaıýeısıa lıchnostıý, vnesshıı znachıtelnyı vklad v polıtıcheskýıý jızn Kazahskogo hanstva; vo-vtoryh, slovo «starınnyı» oznachaet, chto eta dınastııa dolgoe vremıa byla ý vlastı; v-tretıh, tot fakt, chto Kaıp han I podcherkıvaet osobo, chto otpravıl v kachestve glavnogo posla syna samogo Arystan atalyka Tantaı batyra oznachaet, kakoe on vajnoe znachenıe prıdaet etomý posolstvý v Rossııskýıý ımperııý.
Ý Arystan atalyka bylo vosem synoveı. Pervyı ız nıh vysheýpomıanýtyı Tantaı batyr, otpravlennyı v kachestve glavnogo posla k Petrý I Kaıyp hanom I v 1717 godý.
Barky atalyk
Barky atalyk, odın ız synoveı Arystan atalyka, prodoljıl delo svoego ota v kachestve atalyka prı Taýke hane(1680-1715 gg.).
Taýke dlıa svoego vremenı byl dostatochno sılnym gosýdarem, chıa vlast terrıtorıalno rasprostranıalas na vse trı kazahskıh jýza. Rossııskıı ıssledovatel A.I. Levshın, opıraıas na kazahskıe materıaly, dal sledýıýýıý harakterıstıký velıkomý Taýke-haný: «Prı ımenı sem serde vsıakogo Kırgız-Kazaka, neskolko vozvyshaıýegosıa dýhom nad tolpamı býınyh sootechestvennıkov svoıh, napolnıaetsıa blagogovenıem ı prıznatelnostıý. Eto Lıkýrg, eto Drakon Ord Kazachıh» (Levshın, ch.2, 1832, s.63-64).
V kazahskıh ıstorıcheskıh predanııah za nım prıznaetsıa zaslýga ýmırotvorıtelıa. On ostanavlıvaet gýbıtelnye mejdoýsobıy ı krovoprolıtııa, prodoljavshıesıa v techenıe mnogıh let; on ýbejdaet vseh ýmom ı spravedlıvostıý povınovatsıa emý; on soedınıaet slabye rody vmeste dlıa soprotıvlenııa sılnym, a sılnyh ýsmırıaet, ı daet vsem obıe zakony, po kotorym sýdıl ıh (Kópeıuly, t.8, 2013, s.122).
Kazahskıe ıstorıkı tradııonnogo perıoda obychno stıh rassmatrıvaıýt v kachestve dokazatelstva, t.e. fakta (óleń sóz eski sózdiń dáleli). V sootvetstvıı s etım prınıpom M.J. Kopeev prıvodıt odın ız samyh ınteresnyh stıhov ız nasledııa Sakaý akyna, jıvshego v kone HVIII-nachale HIH vv.:
Áz Táýkeniń tusynda,
Qarlyǵashtaı qaırylysqan,
Qalyń qazaq el eken.
Baısynǵa barsa mal bógip,
Jatatuǵyn kezi eken.
Edil -Jaıyk esilip,
Oınap jatqan sý eken
.....................................
Baıtaq jatqan Syr boıyn
Shúıgip júrgen halyq eken
V otdelnyh varıantah Shejıre, v stıhotvornoı forme, ılı v vıde oratorskıh ızrechenıı, kstatı, ochen ýdobnoı dlıa peredachı myslı v verbalnoı kýltýre kazahov, ýkazyvaıýtsıa osnovnye motıvy deıstvıı Taýke-hana po konkretnym soıalno-polıtıcheskım voprosam.
Imıa Barky atalyk vstrchaetsıa vo mnogıh materıalah ýstnoı tradııı kazahov. Bolee togo, ızvestny takıe krylatye vyrajenııa kak «Han da Barky, qara da Barqy», «Sózdiń narqyn Barqy biledi» ı t.d. Est takde neskolkıh arhıvnyh materıalah, svıazannyh s oslojnenıem kazahsko-rýsskıh otnoshenıı v kone XVII veka, gde ýpomınaetsıa ımıa Barky atalyka. V 1690 godý letom na beregý ozera Iamysh vo vremıa peregovorov bylı zahvacheny rýsskımı kazahskıe posly Keldeı ı Sary batyr. Ý nas, k sojalenııý, net materıalov, obıasnıaıýıh prıchıny razgorevshegosıa skandala na beregah Irtysha mejdý dıplomatamı toı epohı, no etot ınıdent vposledstvıı pereros v krýpneıshıe pogranıchnye konflıkty. Etı obstoıatelstva vynýdılı sıbırskoe rýkovodstvo otpravıt v Kazahskýıý ordý v 1692 godý novoe posolstvo vo glave s Andreem Neprıpasovym: «V proshlom v 200 godý, ııýlıa v 14 den, po ýkazý velıkıh gosýdareı, ı po gramote ız Sıbırskogo Prıkazý, poslal ego Vaský ız Tobolska boıarın Stepan Ivanovıch Saltykov s Tobolskım synom boıarskım s Andreem Neprıpasovym; da s nımı je Andreem poslan Tobolskıı konnyı kazak Aleksashka Alemasov, da ıýrtovskıı slýjıvoı Tatarın Elıýchka Shemanaev dlıa tolmachestva v Kazachıý ordý (k) Tevkıhaný s vygovorom, chto ego lıýdı hodıat velıkogo gosýdarıa Tobolskogo ýezdý pod slobody, ı lıýdeı pobıvaıýt ı v polon emlıýt ı razorıaıýt. I shlı de onı ot Tobolska sýhım pýtem prıamo stepıý dva mesıaa do pervogo gorodý Týrgýstaný, gde jıvet Kazacheı Ordy vladele Tevkıhan. A shlı de onı ot Tobolska stepıý, nıkakıh lıýdeı ne vıdalı, ı dorogoıý de v stepı pereplyvalı dvajdy reký Ishım, odnajdy pereplyvalı na plotah, a v drýgoı raz pereehalı v brod, a ınyh rek do Kazacheı Ordy nıkakıh net. I prıshla de v Kazachıý ordý avgýsta v 15 den 200 godý, ı hodılı k Tevkıhaný s ýkazom velıkogo gosýdarıa ı s vygovorom v Ýrgý».
V etom dokýmente govorıtsıa ob ýchastıı Barqy atalyk v peregovornom proesse: «I prıshed, týt je s nımı bıl chelom Tobolskıı ıýrtovskıı Tatarın Taýshka Mergen s tovarıamı, chtob ıh otpýstıt torgovat v Býhary. I Andreı Neprıpasov Taýshký Mergenıý govorıl: ın de ty besh chelom v Býhary: ı kak deı poıdýt Kazakı pod slobody ı pod ostrogı, ı ty de v tom otvet dash lı, chto voınoıý Kazacheı ordy lıýdı pod gosýdarevy slobody poıdýt bezvestno ı razorıat? I Taýshka Mergen govorıl: nam de do gosýdarevyh slobod kakoe delo? Hotıa de ı vse vyrýbıat ı pojgýt, nam de do togo dela net, dlıa togo, chto de my lıýdı torgovye, a ne voınskıe. I Tevkıhanov lýtcheı chelovek Atalyk Barhý Batyr stal ego Taýshký branıt za to, chto onı takıe neprıstoınye slova govorıt. I Tevkıhan Taýshký Mergenıa s tovarıı, po ego chelobıtııý, v Býhary otpýstılı, a ıh Andreıa zaderjav, skazal: kak de býdet Taýshka Mergen ız Býhar s tovarıamı, ı v to de chıslo ıh Andreıa otpýstıt on Tevkıhan. I Taýshko Mergen v Býhary poshel. I posle ego poshlı dva arevıcha Oblaı ı Kazeı sýltany v Rýsskıe gosýdarevy goroda s Kazakamı voınoıý…» (Dopolnenııa k aktam ıstorıcheskım, t.H, 1867, s. 385-388). V posledýıýem mesto atalyka zanıal syn Barky atalyka, Nııaz batyr.
Nııaz atalyk
Nachınaıa s goda smertı Az Taýke hana, Nııaz batyr byl atalykom prı Bolat hane, syne Taýke hana, prı Sameke (Shahmýhammed) hane, syne Taýke hana, prı Abýlmambet hane, syne Býlata hana. Nııaz atalyk ızvesten kak odın ız vydaıýıhsıa gosýdarstvennyh deıateleı v slojnye gody HVIII veka, derjavshıı porıadok v stolıchnom statýse Týrkestana. V ıstorıcheskıh materıalah togo vremenı o nem pıshýt, kak o «dıadke hana».
V rýsskıh ıstochnıkah podrobno opısyvaetsıa, kak v 1739 godý Abýlmambet-sýltan, «syn byvshego Pýlata-hana ı býdýchı-de on v proshlom godý v Týrkestane ot znatneıshıh kırgız-kaısakıh rodov ıako Argınskogo, Aktaıskogo ı Ývakgıreıskogo ı ot drýgıh ýdostoen v hany...» prı podderjke Nııaz atalyka. «On prıglasıl Abýlmambeta v Týrkestan ı ýtverdıl ego na trone» – otmechaetsıa v ıstochnıke.
V 1740 godý v Orenbýrge, raspolojennom na srednem techenıı rekı Jaıyq (Ýral), proshla vstrecha rýsskogo rýkovodstva s kazahskım, s ýchastıem vıdnyh deıateleı Srednego ı Mladshego jýzov. Kogda orenbýrgskıı general-maıor Ýrýsov vstretılsıa s kazahskım hanom Abýlmambetom, ego soprovojdal Nııaz batyr. Po mnenııý rýsskıh, on ıavlıalsıa ýmnym, krasnorechıvym ı mýdrym pravıtelem. Ego slova vesomy, kak svıne, rech vyderjanna, ı on rýkovodstvýetsıa krıtıcheskım myshlenıem. Slova Nııaza zafıksırovany v dnevnıkah rýsskıh ofıerov: «...vstýpıl s general-leıtenantom v rech kırgız-kaısakoı Sredneı ordy znatneıshıı starshına Nııaz-batyr, o kotorom ızvestno, chto on vo vremıa Shemıakı-hana v Týrkestante velıkýıý sılý ımel, a po smertı ego Týkestantom ýpravlıal, Abýlmambet hana na hanstvo ýtverdıl. On (Nııaz batyr) prısmotren po azıatskomý obyknovenııý vesma neglýpym chelovekom ı prımechno, chto on pered vsemı starshınamı bolshego po preımýestva treboval...».
V 1742 g. Nııaz atalyk soprovojdal Abýlfeız sýltana, syna glavnogo hana kazahov Abýlmambeta, otpravlennogo v kachestve amanata s beloı ıýrtoı (aq úıli amanat) v stavký Galdan erena dlıa osvobojdenııa Abylaı sýltana.
Posle smertı Abylaı hana, v nachale 1781 goda, Nııaz atalyk okazalsıa edınstvennym vlııatelnym kazahskım pravıtelem v ıýjnom regıone. Býdýchı v Týrkestane, emý prıhodılos pokrovıtelstvovat Tashkentý ı ego okrýge. V osnovnom ego deıatelnost zaklıýchalas v podderjke torgovyh korporaıı ı organızaıı torgovyh karavanov. Izvestno, chto v Tashkente jıl ı pravıl ot ımenı svoego ota syn Nııaz atalyka Aldeberlı. Po ýstnym rasskazam shejıre ızvestno, chto v kone 1780-h Aldeberlı byl otravlen. Eto obıasnıaetsıa tem, chto v eto vremıa ýkreplıalos Kokandskoe hanstvo, kotoroe bylo zaıteresovano v lıkvıdaıı vlııanııa kazahov ı v ýsılenıı svoeı vlastı. Posle smertı Aldeberlı, Nııaz batyr, býdýchı v preklonnom vozraste, byl vynýjden snova vzıat ýpravlenıe Tashkentom v svoı rýkı. V svıazı s etım sobytıem v ýstnoı tradııı Janaarkınskıh starev sohranılıs strokı «Qulǵarasy qushaqtap, Itqarasy pyshaqtap», to est, kogda Kýlgara obnımaet, Itkara rejet nojom. Schıtaetsıa, chto eto sobytıe ımelo mesto v 1784 godý.
Nııaz atalyk ýshel ız jıznı v 1785 godý ı byl pohoronen v Týrkestane v mavzolee Hodja Ahmeta Iassaýı okolo takıh velıkıh lıchnosteı, rýkovodıvshıh poslednım voınstvennym ýlýsom Evrazııskogo kontınenta, kak velıkıe kazahskıe hany Esım, Salkam Jangır, Abylaı, bıev ı batyrov, kak Kaz daýysty Kazybek bı, Kart Bogenbaı batyr, Shakshak Janıbek batyr, Tobykty Mamaı batyr ı dr.
Syn Arystana – Togyzak Tashkentskıı
Kak ı kogda okazalıs potomkı odnogo ız synoveı Arystana atalyka, Togyzaka, pod Tashkentom nam seıchas neızvestno. No to, chto nedaleko ot Tashkenta, v Chırchıkskom raıone, projıvaıýt potomkı Togyzaka – eto ıstorıcheskıı fakt. Veroıatno, zaselenıe ımı Tashkentskıh prıgorodov sıavzano s neobhodımostıý obespechenııa polıtıcheskoı loıalnostı etogo bolshogo goroda k Kazahskomý hanstvý, a drýgoı storony Tashkent byl krýpnym ýzlovym pýnktom torgovlı.
Kak ızvestno, posle poterı nezavısımostı Kazahskogo hanstva nastýpılı tıajelye dnı edınogo naroda. Rossııa nachala provodıt admınıstratıvno-terrıtorıalnye reformy kotorye prıvelı k raspadý tradııonnyh admınıtratıvno-terrıtorıalnyh edını, ýsýgýbılı vnýtrennıe svıazı kazahskogo naroda. V svıazı s raspadom entralızovannoı polıtıcheskoı sıstemy svıazı mejdý razlıchnymı gýrppamı tóre, atalykov ı tólengýtov nachınaıýt razryvaıýtsıa. Tolko v nachale HH veka ýelevshıe ot voennoı kolonızaıı potomkı tóre, atalykov ı tólengýtov nachınaıýt ıskat drýg drýga. V samom nachale HH veka v 50 aýlah, obeı chıslennostıý 1459 chelovek, admınıstratıvnogo okrýga №5 Aktaýskoı volostı Akmolınskogo ýezda byl volostnym ýpravlıaıýım Isa Kantarbaıýly, potomok Barky atalyka. On dolgıe gody zanımal doljnost volostnogo ýpravıtelıa, byl sostoıatelnym chelovekom. Po seı den stary rasskazyvaıýt o tom, kak po nastavlenııý predkov, on v 1901 godý otpravılsıa v Tashkent na poıskı deteı Togyzaka, nashel ıh na beregý r.Chırchık, ı ýgovarıval prısoedınıtsıa k rodstvennıkam, projıvaıýım v svoeı volostı. No mesta kotorye zanımalı Tashkentskıe Togyzakı bylı prekrasnye, ýdobnye kak dlıa jıvotnovodstva, tak ı dlıa dlıa zemledelııa, tem bolee samyı bolshoı gorod Sredneı Azıı- Tashkent byl rıadom.
Kak ızvestno, s 1917 goda krýto menıaetsıa vsıa sıstema jızneobespechenııa kazahov, nastpılı dnıa gosýdarstvennogo terrora, repressıı, asharshylyk, vosstanııa ı voına ı t.d. Svıazı mejdý razlıchnymı grýppamı atalykov snova razryvaıýtsıa, ı tolko s obretenıem Kazahstanom nezavısımostı onı polýchaıýt vozmojnost dlıa nalıjıvanııa prejnıh svıazeı. Serıkbaı Jarkeshov, potomok Barky atalyka, prodoljıl delo Isa Kantarbaıýly ı snova nashel Togyzakov pod Tashkentom.
Synovıa Arystana- Mamadaıyr, Mamashyk
Sýdıa po tekstý pısma ot 1897 goda Isy Kantarbaeva, volostnogo ýpravıtelıa Akmolınskoı oblastı: «Synovıa Arystan atalyka Mamadaıyr, Mamashyk popalı vo vrajeskıı plen. Arystan atalyk sobral voısko ı pod rýkovodstvom tore prıshel osvobojdat svoıh synoveı. V hode bıtvy kazahı smoglı otbıt svoıh plennyh. Posle togo, predstavıtelı tore zametılı, chto Mamadaıyr ı Mamashık otlıchaıýtsıa otvagoı, ı vklıýchılı ıh v svoe okrýjenıe. Takım obrazom, onı prısoedınılıs k voıský tore ı prınıalı ýchastıe v pohodah».
V drýgoı legende govorıtsıa, chto Mamadaıyr stal vydaıýımsıa nýkerom, rýkovodıl voınamı tore, polıýbıl doch tore Kýnaı (ızvestnaıa vposledstvıı kak Kýn apa) ı hotel jenıtsıa na neı. V te vremena chıngızıdy-tore ne vydavalı svoıh dochereı, bylı gotovy prımenıat strogıe nakazanııa. Materı parnıa ı devýshkı ochen ývajalı drýg drýga, ı v rezýltate onı spaslı parnıa ot smertı.
Pozje ote devýshkı, voshıtıvshıısıa hrabrostıý Mamadaıyra, ostalsıa ım ochen dovolen. Devýshka prosıt ý ota razreshenıe vyıtı zamýj za Mamadaıyra ı ýstroıt toı. Ote ıspolnıl jelanıe docherı, ýstroıl svadbý ı vydal eıo zamýj za Mamadaıyr ata. Doch tore stala vernoı spýtnıeı Mamadaıyra. Krasıvaıa ı ýmnaıa doch tore Kýnaı stala ývajaemoı materıý naroda ı polýchıla ımıa «Kún apa». Ot Mamadaıyra rojdaetsıa Tegın, ot Tegına rojdaıýtsıa – Mandaı, Boran. Ot Mandaıa – Aktos, Jalantos. Ot Aktosa – Ýmırzak. Ot Borana – rodılsıa Boran ata. Ot Jalantosa rodılsıa – Jalan ata» – napısano v rodoslovnoı (Ájibekov, 2005, s.16).
Odna ız vetveı potomkov Mamadaıyra seıchas obıtaıýt v vostochnyh regıonah Kazahstana. Delo v tom, chto v seredıne HVIII veka sıtýaııa na vostochnyh granıah Kazahskogo hanstva oslojnıaetsıa ýsılenıem kıtaıskogo faktora. Ogromnoe mesto v ıstorıı kazahov zanımaıýt sobytııa, svıazannye s padenıem Dýrben Oıratskogo (Djýngarskogo) gosýdarstva. V techenıı sta let ono slýjılo barerom protıv zahvatnıcheskoı polıtıkı pravıaeı Manchjýrskoı dınastıı Kıtaıa. Nachalo krızısa kalmykogo obestva bylo polojeno smertıý Galdan erena v 1745 godý.
Letom 1757 goda nachalıs mırnye peregovory mejdý Kazahskım hanstvom ı ınskımı vlastıamı. V etom godý prı posrednıchestve komandýıýego pogranıchnymı voıskamı Chjao Hao v Pekın bylo napravleno pervoe kazahskoe posolstvo ot Abylaı-sýltana. Vsled za posolstvom na vostok otpravılas bolshaıa komanda vo glave s sýltanom Abýlfeızom ız Týrkestana, kotoryı v nachale goda byl naznachen sýltanom kazahskıh rodov, napravlıaıýıhsıa v vostochnye kochevıa. Vsıa ıstorıcheskaıa ınformaııa ob etom dvıjenıı ımeetsıa v knıge Kýrbangalı Halıd, gde on pıshet «...Abýlfeız otpravılsıa vmeste so svoeı molodoı jenoı, kotoraıa byla docherıý Nýraly hana, sestroı Býkeı hana... Poselılıs onı ý podnojııa gor Chıngıstaý, a mechet kotorýıý on postroıl sýestvoval do 1860 goda. Imamom byl Aıýb hodja...» (Halıd, 1992, s.114). Vmeste s nım otpravılas bolshaıa grýppa podderjkı ız synoveı atalykov pod predvodıtelstvom Ýmırzaka, potomka Mamadaıra, ız tolengýtskıh otrıadov, vo glave s Janazar batyrom, svıaennoslýjıtelı ı t.d. Vsıa eta bolshaıa komanda vo glave s Abýlfeızom ostanovılas v mestnostı Chıngıs taý, gde kogda-to po kazahskım skazanııam stoıala orda velıkogo zavoevatelıa ı pervopredka kazahskıh tore. V prıgranıchnyh raıonah v etoı svıazı proıshodıat svoebraznye proedýry narodnoı dıplomatıı, vyrajaıýıesıa v vstreche ı obmene lıýbeznostıamı mejdý kıtaıskımı pogranıchnymı komandıramı ı rýkovodıtelıamı kazahskıh rodov. Preodolevaıa neımovernye trýdnostı, kazahı plemen abak-kereı ı naımany postenno zanıalı svoı legendarnye kochevıa.
Gody proshlı. Blagodarıa deıatelnoı polıtıke Abýlfeıza kazahı postepenno zaselılı Semıreche, verhnıýıý dolıný r.Ilı, Altaı, Tarbagataı. Po etoı prıchıne postepenno otdelıalıs drýg ot drýga potomkı Arystan atalyka. Potomkı ot Barky atalyka v seredıne HVIII veka bolshe sosredotachıvalıs v entralnom Kazahstane. Zatem s nachala HIH veka v svıazı s kolonıalnymı reformamı potomkı atalykov perejıvaıýt tıajelye vremena, Odnako ý nıh v pamıatı eıo byloe proshloe: onı pomnılı, chto syn Barky atalyka, Nııaz batyr, prınıal reshenıe otpravıt Ýmýrzaka, potomka Mamadaıyra, vmeste s sýltanom Abýlfeızom ız Týrkestana v dalekıı vostochnyı kraı. Veroıatno, v kakoı-to stepenı potomkı Barky chývstvovalı na sebe vıný za takoe reshenıe svoego predka. Poetomý, leja na smertnom odre, Kantarbaı batyr, vnýk Barky atalyka, porýchaet svoemý syný Ise ıskat potomkov Mamadaıyra ı Mamashyka.
Poskolký Abýlfeız sýltan byl prestolonaslednıkom, kazahı vosprınımalı ego kak býdýego pravıtelıa. Imenno po etoı prıchıne Alıhan Býkeıhan, osnovatel dvıjenııa Alash pısal: «...otchıı dom (kara shanyrak) Abýlmambeta ostalsıa v Shýbartaý, v Iýjnom Saıake (Kúngeı Saıaq)».
Materıaly ýstnoı tradııı kazahov ı genealogıı svıdetelstvýıýt o tom, chto potomkı Mamadaıyra rasselılıs ne tolko v vostochnyh regıonah, no ı zapadnyh raıonah Kazahstana.
Odın ız speıalıstov po ıstorıı tolengýtstva, professor Atyraýskogo gosýdarstvennogo ýnıversıteta A.Shamgonov otmechal, chto nekotoraıa chast tolengýtov Zapadnogo Kazahstana ı Býkeevskoı Ordy ıavlıaıýtsıa potomkamı Mamadaıyra ız roda Altaı: «...poslednıe ıssledovanııa pokazyvaıýt, chto býkeevskıe tolengýty berýt svoe nachalo ot potomkov roda Argyn – Altaıa, Mamadaıyra. Aksakaly tolengýtov s beregov Volgı ı Ýrala govorılı takje, chto ıh dalnıe predkı proıshodıat ız roda Argyn Srednego jýza». Na samom dele rech ıdet ne stolko o tolengýtah, skolko o potomkah atalykov, rastvorıvshıhsıa v srede tolengýtov. Tolengýtov po chıslennostı vsegda bylo bolshe, chem atalykov. Ne sekret, chto predstavıtelı dınastıı atalykov, tak nazyvaemye «tóre-tóleńgit» vyjılı tolko potomý, chto nashlı prııýt sredı tolengýtov. Eslı by Sovetskaıa vlast znala ob ıh proıshojdenıı ı polıtıcheskoı rolı v Kazahskom hanstve, to onı bylı by repressırovany naravne s tóre-chıngızıdamı.
V sochınenıı professora A. Shamgonova ıdet rech ımenno o potomkah Koken, syna Mamadaıyra. V bollshom massıve tolengýtov Zapadnogo Kazahstana ımenno onı nazyvaıýtsıa tore-tolengýtamı, poskolký ımeıýt otnoshenıe k dınastıı atalykov (Shamǵonov A. Bókeı handyǵynda tóleńgit rýynyń qalyptasýy, 2015, s.131).
Voobe ınteresnym faktom ıavlıaetsıa to, chto synovıa atalykov, vedýıe svoı rod ot Arystana, ıavlıaıas oporoı kazahskıh chıngızıdov, rasselılıs po vsemý Kazahskomý hanstvý.
***
Materıaly po HVIII veký predostavlıaıýt massý faktov ob osnovnom entre formırovanııa kak atalykov, tak ı tolengýtovckıh grýpp. Eto Týrkestan, gde nahodılas Hanskaıa Orda (rezıdenııa) ı deıstvovalı drýgıe ýpravlencheskıe ınstıtýty.
Govorıa o hanskoı vlastı, neobhodımo otmetıt, chto naıbolee nadejnymı, naıbolee blızkımı lıýdmı k haný bylı atalykı, kotorye v kachestve vospıtateleı prınev, namestnıkov ı sovetnıkov, rýkovodıteleı posolstv. Atalyk vel dela ordy (orda – apparat pravlenııa, rezıdenııa hana, a takje entralnaıa chast goroda). V Tashkente vo vremena pravlenııa Jolbarys-hana takýıý mıssııý vypolnıal «Bolshoı Ordy znatneıshıı kaısachenın Tıýlıa bıı, kotoryı ı v Tashkente bolshe hana vladelem pochıtaetsıa». V Týrkestane, v stolıe gosýdarstva, atalykom byl «Sredneı Ordy znatneıshıı starshına Nııaz-batyr, o kotorom ızvestno, chto on vo vremıa Shemıakı-hana v Týrkestante velıkýıý ımel, a po smertı ego Týrkestantom ýpravlıal ı Abýlmamet-hana na hanstvo ýtverdıl» (Kazahsko-rýsskıe otnoshenııa, 1961, s.155).
Prı vyezde hanov v step vmeste s kochevymı grýppamı v gorodah ostavalıs ıh «dıadkı»- atalykı: «Hany ımeıýt osobye dvory v glavnyh gorodah: Bolshoı ordy – v Tashkente, v Sredneı orde – v Týrkestane; a jıvýt po svoeı vole, kogda hotıat, a bolshe v pole s ordoıý kochýıýt, a po vyezde v domah jıvýt ı ýpravlıaıýt dıadkı (atalykı – J.A.) ıh», – otmechaıýt orenbýrgskıe chınovnıkı so slov sarta Nýrmýhambeta Alımova (Dobrosmyslov, t.2, 1900, s.55-57).
Polýchaetsıa, chto osnovnaıa rol atalykov zaklıýchaetsıa v ýpravlenıı gosýdarstvom. V rossııskıh ıstochnıkah chasto ıh nazyvaıýt «lýtchımı lıýdmı»: «I Tevkı hanov lýtcheı chelovek Atalyk Barhý batyr stal ego Taýshký branıt za to, chto on takıe neprıstoınye slova govorıt. I Tevkı han Taýshký Mergenıa s tovarıı, po ego chelobıtıý, v Býhary otpýstıl, a ıh Andreıa zaderjav skazal...» (Dopolnenııa k ıstorıcheskım aktam. t. X, 1867, s.387).
Atalykam okazyvalıs takıe je pochestı kak predstavıtelıam beloı kostı. Rýkovodıtelı ınostrannyh posolstv po prıbytıı v Týrkestan srazý je shlı k rezıdenıı na vstrechý s atalykom, chtoby obsýdıt s nım protokolnye dela. Kak pokazyvaet vysheprıvedennyı tekst, atalyk ýchastvoval v peregovorah, a takje mog vyskazat svoe mnenıe po tem ılı ınym voprosam sotrýdnıchestva.
V pısmennyh ıstochnıkah kona HVII-HVIII vekov v kachestve rýkovodıtelıa dıplomatıcheskıh mıssıı v Rossııý chasto vstrechaetsıa ımıa Taıkonyr-batyra, syna Kýltabaı-atalyka. V rossııskıh býmagah ot 40-h godov HVIII veka ýpomınaetsıa ımıa Nııaz-batyra, syna Barky-atalyka, kotoryı predstavlıal ınteresy hanskoı ordy vo vremıa Orskoı vstrechı. Po svedenııam on prı hane Sameke ýpravlıal Týrkestanom, posle smertı Sameke vydvınýl Abýlmambeta v hany. Kogda maıor Mıller predlojıl emý vodký, Nııaz-atalyk, pokazav na odnogo ız batyrov, razgorıachennogo vodkoı skazal: «Ia de lýchshe hochý mertvym byt, nejelı s nım ravnıatsıa» (Kazahsko-rýsskıe otnoshenııa, 1961, s.156). On rasskazal knıazıý Ýrýsový o genealogıcheskom dreve kazahskıh hanov, prekrasno znal otlıchıtelnye cherty kajdogo naroda.
V podchınenıı ý atalykov nahodılıs – tolengýty, kotorye sostavlıalı osobýıý kategorııý slýjaıh. Bolshaıa chast tolengýtov sosredotachıvalas vokrýg hanskoı ordy, vypolnıaıa po sýtı rol ıspolnıtelnoı vlastı v gosýdarstve. Sostav etoı grýppy postoıanno popolnıalsıa za schet rıadovyh kochevnıkov, plennyh.
Vo vremıa voennyh pohodov obee rýkovodstvo voıskamı velı sýltany ı hany. Otmetım, chto osnovnaıa fýnkııa hanov ı sýltanov zaklıýchalas kak raz vo vneshnepolıtıcheskoı deıatelnostı, v voennom predvodıtelstve. V kochevom obestve kazahov kajdyı mýjchına po sýtı byl voınom ı po pervomý prızyvý «attan» v lıýboe vremıa mog sest na konıa. Voınskaıa doblest v etom obestve schıtalas vysshım dostoınstvom. Lıýdı, ne ımeıýıe boevyh koneı ı dospehov s orýjıem, ne dopýskalıs v narodnye sobranııa ı ne ımelı prava golosa.
V Karnake, nedaleko ot Týrkestana, deıstvovalı v te vremena bolshoe kolıchestvo medrese, gde gotovılı speıalıstov po vsem napravlenııam, v tom chısle ı gosýdarstvennyh slýjaıh. Vposledstvıı, vo-pervyh, ız za velıkogo bosý vo vremena «Aqtaban shubyryndy» edınstvo kazahskoı polıtıcheskoı sıstemy raspalos, chto prıvelo k dezorganızaıı ı deentralızaıı, vo-vtoryh, ı daje kogda kazaham ýdalos vosstanovıt sýverenıtet v seredıne HVIII veka, po mere rasshırenııa terrıtorıı otdelnye grýppy atalykov ı tolengýtov eıo bolee otdelılıs ot osnovnogo polıtıcheskogo entra.
Lıteratýra:
Ájibekov B. Ómirzaq urpaqtarynyń shejiresi. Almaty: Inform-Arna, 2005.
Dobrosmyslov A.I. Materıaly po ıstorıı Rossıı. Orenbýrg, t.2, 1900
Dopolnenıe k aktam ıstorıcheskım, sobrannye ı ızdannye Arheologıcheskoı komısseıý. t. IV. SPb., 1842; t. V. SPb., 1842; t. VII. SPb., 1859; t. H. SPb., 1867.
Kazahsko-rýsskıe otnoshenııa v XVI-XVIII vv. - Alma-Ata, 1961
Kópeıuly M.J. Shyǵarmalary. 1-20 tomdar. Bas redaktory E.M.Aryn. Pavlodar, 2013.
Kıýgelgen fon A. Legıtımaııa Sredneazıatskoı dınastıı mangıtov v proızvedenııah ıh ıstorıkov (HÝIII-HIH vv.).Almaty,2004.
Qudaıberdiuly Sh. Túrik, qyrǵyz-qazaq hám handar shejiresi. Astana: «Folıant», 2008. Faksımıle, aýdarma, túsiniktemeler men kórsetkishterdi jazǵan J.O.Artyqbaev.
Levshın A.I. Opısanıe kırgız-kazakıh ılı kırgız-kaısakıh ord ı stepeı. Almaty,1996
Shamǵonov A. Qazaq handyǵyndaǵy tóleńgitter jáne «tóleńgit» sóziniń shyǵý tórkini týraly//Qazaq handyǵynyń memlekettik basqarý ınstıtýttary. Ǵylymı maqalalar jınaǵy. Astana: QR Prezıdentiniń janyndaǵy Memlekettik basqarý akademııasy, 2015, s. 121-129
Halıd K. Taýarıh hamsa sharhı / shyǵystyń bes tarıhy/. Almaty, 1992.
Jambyl Artykbaev
doktor ıstorıcheskıh naýk, professor
