Kúlli álemdi dárgeıine keltirgen arǵy babalardy qozǵamaı-aq qoıaıyq, bizge bergi taýarıhtyń óziniń aıtar hıkmeti men berer nyǵmeti jeterlik. Keıbir tarıhı derekterde Qasqa joldy Qasym han tusynda Uran ot jaǵylǵasyn-aq Qııan dalanyń túpkir-túpkirinen bórili baıraǵy jelkildegen, kóksaýyt qursanǵan alaman bir jetide Tý túbinen tabylǵany aıtylady. Keshegi Baıbaqty Syrym men Qaharman Kenesary, Sydyq sultannyń sarbazdary da qarýy qapysyz, kúshi basym Rýsııa áskerine qarsy teń emes shaıqastarda desi basym shyǵyp otyrdy. Ol jeńister, árıne Qudaıǵa baılanǵan asqaq Rýh, dalalyq danalyq, esepsiz erlikke qosa, qursaǵy sý taǵy sýynnyń sáýlesimen sýarylǵan, qulan-dombaı, tarpańdarǵa býdandastyrylǵan kókmoınaq tulparlardyń da arqasynda buıyrǵan. Talaı aıaǵyn ár jerden basqan orystyń pań qolbasshylary qazaq láshkerleriniń ábjildigine qaıran qalyp, tótennen tap bola ketetin qandy quıynǵa qarsy qylar qaıran tappaı oılary oıran, aqyldary aıran bolǵan.
Tarıh tarazysy shaıqalǵan bir tusta, Abyl urpaǵynyń júregine aram qan aınaldy, sol-aq eken ishine alalyq kirdi, isinen bereke qashty. Keshegi baıtaq dúnıeni árýaǵy basqan, alapaty asqan Abyl urǵyny Qabyl áýletinen ońbaı jeńildi. Zaman azdy, zań tozdy. Kúlli kepıet-qazynańdy jat qoldy qyldy. Sonyń ishinde zaýal jylqyǵa da ala-bóle tóngen. Sebebi aılaly dushpan qazaqtyń attan tússe, árýaǵy qashatynyn jaqsy bildi. Sondyqtan da biz zamanynda:
...Tuıaqtarynda Aı janyp,
Keshegi júrgen báıgi alyp –
Sydyrý arqa, sylý tós
sharagóz almaýyttarym
Aıdalyp jatty, aıdalyp.
Jal-quıryqtary súzilip,
Janary kókke úzilip –
Qasaphanalarǵa josyldy
Qanaty qandy aqqýlar syndy tizilip.
Tústi de zaýal quryǵy,
Qulandar qusap qurydy –
Babamnyń mingen kúligi,
Qambar-Atanyń túligi,
Sý taǵy – sýynnyń qulyny, – dep zarıǵapqanbyz.
Táýelsizdikten keıingi jyldary da tulparlarymyzdyń taǵdyry tálkekten qutylmady. At sporty qaıdaǵy bir saqaldy saýdaıy – salafıt-satqyndardyń qolynda ketti. Olar óńsheń ózderi syqyldy teksiz «ınomarka» attardy ákelip, dalamyzdy ala shań qyldy...
Búgin Mádenıet mınıstri D.Abaev «Uly dala joryǵy» atty 1200 shaqyrymdyq marafon-báıgeni jarııalaǵanda, obaly ne kerek, tómenshik eńsem tikeıip, tólejigen jalym kúdireıip-aq qaldy. Áńgimeniń ashyǵy, biz dúnıege tól bederlerimizdi aıshyqtap qana tanyla alamyz. Jalynda kún aýnaǵan, quıryǵynda quıyn oınaǵan jylqyny alǵash qolǵa úıretken babalardyń záýzatymyz. Túpbastaýdy tanyp, has ónerimizdi ıgersek, Ulttyq kod ta, mádenıet te, til de, din de, densaýlyq ta, ınvestıııa da, ekonomıkanyń kúlli kiltıpan-kiltteri de sonda! Ótkizilgeli otyrǵan osynaý shara ıgi istiń bastamasyndaı kórindi. Budan buryn Reseıde «Cherkes derbıi» atty 1000 shaqyrymdyq jarys ótken. Onda kabardın jylqysyn mingen 11 shabandoz qatysyp, úsheýi 10 kúnde márege jetken. Bizdiń saıystyń mejesi – 1200 shaqyrymdy 12 kúnde alý. Astana men Sozaq kentiniń keńistigi qamtylady. Bul baıaǵy babalar dáýirinen beri estilmegen dúbir. Munyń jáne bir sımvoldyq máni bar. Budan 181 jyl buryn, ıakı 1841-diń dál osy qyrkúıeginde Han Kenesary men Er Janǵojanyń sarbazdary Qoqan hanynan Sozaq qamalyn tartyp alǵan. Sóıtip «qaıda barsań Qoqan bar, qoqańdaǵan ákeń bar» dep búgejektep qalǵan beıshara qandastarymyzdy ýaqytsha bolsa da erlik dáýrenderin eske túsirip, azattyqqa shyǵarǵan. Bálkim, bul shara da Uly dalany dúr silkinter izgi isterdiń bastamasy bolar?.. Tulparlarymyzdyń dúbirin estip, ósıetti qara shaldarymyz aıtyp ketken: «Árýaqtyń sesi shyǵar, áýlıelerdiń kóshi qaıta oralar» mynaý qasıeti kóshken, kepıeti qashqan dalaǵa? Kim bilipti?..
Svetqalı Nurjan
