Täuelsızdık jyldary bızge ötken sabaqtardy oi elegınen ötkızıp, bügıngı ömırdegı özgerısterdı saralauǧa negız beredı. QSZİ-dıŋ jaŋa zertteulerı qazaqstandyqtardyŋ reformalardy kündelıktı tūrmysqa, otbasy men balaǧa baǧyttalǧan naqty qadamdar arqyly qabyldaitynyn aiqyndap otyr. Būl – jüielı özgerısterdıŋ ömırdegı maŋyzdy ūsaq bölşekterden bastalatynyn körsetetın mysal.
Täuelsızdık künı qarsaŋynda ötken jyldarǧa köz jügırte otyryp, bız kez kelgen kemeldengen memlekettıŋ özıne qoiatyn sūraǧyna qaita oralamyz: jürgızılıp jatqan reformalardyŋ qaisysy adamdardyŋ kündelıktı ömırınde şynaiy sezılude? Eldıŋ damuynda strategiialar, baǧdarlamalar jäne ūlttyq josparlar sözsız maŋyzdy. Bıraq äleumettanuşylar qoǧamdaǧy şynaiy özgerısterdı kündelıktı ömırden ızdeu qajet ekenın eske salady. QSZİ tapsyrysy boiynşa jaz ailarynda jürgızılgen zertteu[1] osy täjıribenı tıkelei baǧalauǧa mümkındık berdı. Saualnamadaǧy «Soŋǧy reformalardyŋ qandai nätijelerın baiqadyŋyz?» degen sūraq qarapaiym körıngenımen, jauaptar mäselenıŋ naqty sipatyn aşyp berdı. Adamdar press-relizderdı emes, öz ömırındegı özgerısterdı ataidy degen qorytyndy oiǧa äkeldı.
Mektep jäne bılım beru salasy – reformalardyŋ naqty körsetkışterınıŋ bırı.Köpşılıktıŋ köŋılınen şyqqan özgerıs däl osy salada baiqaldy. Respondentterdıŋ 38%-y jaŋa mektepterdıŋ salynuy men jūmys ıstep tūrǧandarynyŋ jaŋǧyrtyluyn atap öttı. «Jaily mektep» ūlttyq jobasy Memleket basşysynyŋ tapsyrmasymen 2022 jyly bastaldy. Jobanyŋ negızgı maqsaty – oquşy ornynyŋ tapşylyǧyn joiu, apatty jäne üş auysymdy mektepter mäselesın şeşu, zamanaui bılım beru keŋıstıgın qalyptastyru boldy. Bılım beru baǧyty bügınde eldıŋ ūzaqmerzımdı damuynyŋ negızgı tetıkterınıŋ bırıne ainaldy. Sondyqtan qazaqstandyqtar joǧaryda atalǧan reformalardy adamnyŋ bılımı men keleşegıne baǧyttalǧan naqty salym retınde qabyldap otyr. Mektepke engızılgen jaŋartular – reformalardyŋ şynaiy jürıp jatqanyn aiqyndaityn körsetkışke ainaldy.
Sonymen qatar, būl özgerıstı kündelıktı ömır tūrǧysynan qarastyruǧa bolady. Mektep – memleket şeşımderınıŋ naqty nätijesı körınetın oryndardardyŋ bırı. Jaŋa ǧimaratty qaǧazdaǧy eseppen şatastyru mümkın emes. Jaŋadan salynǧan nemese kürdelı jöndeuden ötken mektep ne bar, ne joq – bärı aiqyn körınedı. Saualnama nätijesı körsetkendei, Atyrau, Qyzylorda jäne Qostanai oblystarynyŋ tūrǧyndary būl özgerısterdı erekşe aiqyn baiqap otyr.
Otbasylyq zorlyq-zombylyqqa qarsy küres. Ekınşı orynda – otbasylyq zorlyq-zombylyqqa qarsy küres tūr (respondentterdıŋ 31%-y). Qazaqstandaǧy qoǧamdyq pıkırdıŋ özgerısın baqylauşylar üşın būl körsetkış bır qaraǧanda baiqalatyndai qarapaiym emes, sebebı būl mäsele jyldar boiy köpşılıktıŋ nazarynan tys qalǧan bolatyn. Äleumettık jäne mädeni normalar ädette baiau özgeredı, bıraq keide kütpegen sätte kürt özgerıske ūşyrauy mümkın. Jürgızılgen zertteu nätijelerıne süiınsek, qazırde būl mäselınıŋ qoǧam üşın özektılgı artty. Äielder (respondentterdıŋ 56,7%-y) būl reformany erlerge qaraǧanda jiı baiqaidy (43,3%). Būl tolyǧymen tabiǧi jaǧdai. Ūzaq uaqyt nazardan tys qalǧan mäselenı eŋ aldymen tıkelei zardap şekkender köredı. Astana, Şymkent jäne Pavlodar oblystary būl özgerısterdı eŋ aiqyn köretın öŋırlerge jatady. Äleumettanuşylar mūny jaŋa moraldyq ortanyŋ qalyptasuy retınde baǧalaidy, al ekonomika salasyndaǧy Nobel syilyǧy laureaty Pol Krugman būl jaǧdaidy institusionaldy reformanyŋ qoǧamdaǧy naqty özgerıs klimatyna säikes kelgen sirek jaǧdai dep sipattaǧan bolar edı.
Sifrlandyru – el bolaşaǧyn anyqtaityn reforma. Sifrlyq qyzmetter – jürgızılıp jatqan reformanyŋ közge körınetın nätijesı retınde 29,7% respondenttıŋ nazaryna ılıkken. Ädette nazar ırı bastamalarǧa audarylady, bıraq şynaiy özgerıster köbıne baiqalmai jüredı. Osy saladaǧy özgerıs kündelıktı tūrmysta uaqytty ünemdeuge mümkındık beredı. Al uaqyt bolsa – eŋ tömen baǧalanatyn ekonomikalyq resurs. Būl är el üşın auqymdy reformalardyŋ bırı. Memleket būl ıske ülken qarajat jūmsap, ony ıske asyruǧa bırneşe jyl boiy äkımşılık küş jūmsady. Derekterge qaraǧanda, Pavlodar, Qaraǧandy jäne Jambyl oblystarynyŋ tūrǧyndary būl özgerısterdı basqalardan tezırek sezgen. Mümkın, būl olardyŋ talapşyl boluymen emes, būryn qaǧaz üstemdık etken salalarǧa sifrlyq täjıribeler ene bastaǧanymen bailanysty şyǧar. Ekonomister ūzaq uaqyttan berı memlekettık qyzmetter qoljetımdı bolǧan saiyn tek senım ǧana emes, önımdılık te artatynyn aitady. Statistikalyq tūrǧydan būl äserdı däl körsetu qiyn, bıraq kündelıktı tūrmys jaǧdaiynda onyŋ nätijesın oŋai baǧalauǧa bolady.
«Ūlttyq qor – balalarǧa». Respondentterdıŋ 28,7%-y reformalardyŋ naqty nätijesı retınde osy baǧdarlamany atap öttı. Būl derekterdegı eŋ qyzyqty nätijelerınıŋ bırı boluy mümkın. Nege deseŋız, baǧdarlama bolaşaqqa baǧyttalǧan, bıraq sonymen qatar naqty jäne aiqyn. Jyl saiyn Qazaqstan azamattary – balalardyŋ esepşottaryna qarajat audaru faktısı bar. Jalpy soma bar. Esepşot bar. Maqsat bar. Äleumettanuşylar men ekonomister üşın būl – memleket adam kapitalyna investisiia saludyŋ ūzaqmerzımdı mehanizmıne ainalǧanyn bıldıredı. Al azamattar üşın būl – balalardyŋ bolaşaǧy endı abstraksiia emes, naqty mümkındıkterge ie ekenınıŋ belgısı. Äsırese Qyzylorda men Jambyl oblystarynyŋ, sondai-aq Astana men Şymkent qalalarynyŋ tūrǧyndary būl nätijenı jiı atap ötken. Demografiialyq jükteme joǧary öŋırlerde balalarǧa arnalǧan baǧdarlamalar ärdaiym memleket tarapynan naqty qamqorlyqtyŋ belgısı retınde qabyldanady.
Tört negızgı nätije. Halyq arasynda alǧaşqy tört orynǧa şyqqan salalardy qarasaq, zaŋdylyq baiqalady. Aldymen bılım salasy, keiın otbasylyq qauıpsızdık, odan soŋ sifrlandyru jäne balalardyŋ bolaşaǧy. Osyǧan orai, bız halyq reformalardy otbasy tūrǧysynan baǧalaidy degen tūjyrymdamaǧa kelemız. Būl – sirek kezdesetın üilesım sätı, öitkenı adamdar özgerısterdı ömır sapasy naqty jaqsaryp jatqan salalarda baiqaidy. Osy tūrǧydan alǧanda, būl ürdıs özıne tän mänge ie dep qarastyruǧa bolady.
Bıryŋǧai jinaqtauşy zeinetaqy qory (BJZQ) – tūrǧyn üi salasyndaǧy reformalardyŋ sirek kezdesetın mysaly bolyp tabylady. Respondentterdıŋ 20%-y BJZQ-ten qarajattyŋ bır bölıgın alu mümkındıgın atap öttı. Būl reforma ekonomikalyq taldauda qoǧam üşın äleumettık tiımdılıgı naqty körsettı, sebebı tūrǧyndar päterlerın jaqsartty, ipotekalyq mındettemelerın ötedı nemese jöndeu jūmystaryn jüzege asyrdy. Kürdelı interpretasiialardy qajet etpeitındıkten, būl şara qoǧamnyŋ sanasynda aiqyn qaldy. Negızınde, atalǧan mehanizm bolaşaqqa qatysty qarym-qatynasty emes, qazırgı ömır süru deŋgeiınıŋ naqty körsetkışterın baǧalauǧa baǧyttalǧan.
Basqa salalarda oryn alǧan özgerıster. Körınıs keŋeigenımen, onyŋ ekonomikalyq jäne äleumettık mänı özgergen joq. Respondentterdıŋ 19%-y joldar, temırjol vokzaldary men äuejailardy atap öttı, sebebı infraqūrylym – ekonomikanyŋ küşeiuınıŋ senımdı indikatory. Būl tek kölık qatynasyn qamtamasyz etumen şektelmei, qozǧalys pen damu sezımın qalyptastyrady. Respondentterdıŋ 15%-y «Sifrlyq otbasy kartasy» men «Äleumettık ämiiandy» atap öttı, sebebı būl memlekettık qoldau mehanizmderın dälırek jäne tiımdırek etuge baǧyttalǧan qūrylymdyq qadamdardyŋ bar ekenın körsetedı. Jauap beruşılerdıŋ 14%-y «Taza Qazaqstan» ekologiialyq bastamasyn atady. Būl sala älı de negızgı fokusta bolmasa da, qoǧamnyŋ nazarynyŋ ösuın körsetedı. Sol siiaqty, respondentterdıŋ 14%-y ekonomikanyŋ tūraqty tıregı retınde auyl şaruaşylyǧynyŋ damuyn atap öttı. Respondentterdıŋ 10%-y şaǧyn jäne orta biznestı qoldaudy, iaǧni käsıpkerlık belsendılıktıŋ fundamentın qalyptastyruǧa baǧyttalǧan kömektı atap öttı. Jalpy alǧanda, būl jauaptar qūrylymdy jäne tūtas äleumettık-ekonomikalyq şeŋberdı beineleidı. Qoǧam reformalardy infraqūrylym jaŋartylǧanda, äleumettık mehanizmder däl bolǧanda, al ekonomikalyq mümkındıkter keŋeigen jaǧdaida aiqyn baiqaidy.
Bügıngı Qazaqstan turaly ne aituǧa bolady? Saualnama nätijelerın tolyq qarastyrsaq, bır qarapaiym qorytyndy şyǧady: azamattar reformalardy saiasi konstruksiialar retınde emes, tūrmystyq jaǧdailar men ömır sapasynyŋ özgerısı aiasynda baǧalaidy. Bılım salasy, qauıpsızdık, sifrlyq qyzmetter, balalarǧa arnalǧan baǧdarlamalar – osy barlyq özgerıster kündelıktı ömırdı jaqsartuǧa baǧyttalǧan qozǧalys retınde qabyldanady. Memlekettık bastamalar öz tiımdılıgın söz jüzınde emes, kündelıktı ömırde sezıngende ǧana körsetedı – uaqyt öte, keŋıstık arqyly jäne otbasynyŋ täjıribesınde aiqyn körınıs tabady.
Täuelsızdıktıŋ ärbır künı – tek tarihymyzdyŋ jaŋa betı emes, qoǧam üşın naqty özgerısterdıŋ körınısı. Derekter körsetkendei, azamattar reformalardy öz tūrmysyna, ömırıne yqpal etkende ǧana sezedı. Ekonomikalyq tūrǧydan qaraǧanda, būl qadam ömır süru sapasynyŋ negızın nyǧaitady. Äleumettık tūrǧydan alsaq ta köptegen jaǧymdy özgerısterdıŋ oryn aluyna memleket atsalysyp keledı. Eger Täuelsızdık künı jaqsy köŋıl küige sebep ızdep jürseŋız, ol – däl qasyŋyzda: elımız kün saiyn qolailyraq, tüsınıktırek jäne adamǧa jaqynyraq bolyp keledı.
[1] Äleumettanulyq saualnama 2025 jylǧy 11 şılde men 12 tamyz aralyǧynda QSZİ tapsyrysy boiynşa jürgızıldı. Saualnamaǧa 8 000 respondent qatysty. Zertteuge 18 jastan asqan azamattar, sondai-aq eldıŋ 17 öŋırı men respublikalyq mänı bar Astana, Almaty jäne Şymkent qalalarynyŋ tūrǧyndary qatysqan.
Aigül Zabirova,
QR Prezidentı janyndaǧy QSZİ
bas ǧylymi qyzmetkerı
