ءداستۇرلى قازاقى ورتادا ءتورت تۇلىكتىڭ تورەسى دەپ ايرىقشا قاستەرلەنەتىن جىلقىنىڭ ەرەكشەلىگىن، ماڭىزدىلىعىن ايتىپ تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس. كوشپەلى تۇركى حالىقتارىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە جىلقى مالىنىڭ ماڭىزى وتە زور بولعانى بەلگىلى. اسىرەسە ەت پەن قىمىز ءوندىرۋ، سالت ءمىنۋ، اربا-شاناعا جەگۋ، حالىقتىق سپورت ويىندارى مەن جارىستارىن وتكىزۋدە، ت.ب. جىلقى مالى ەرەكشە قىزمەت اتقاردى. قازاق جەرى ءتارىزدى ۇلان-عايىر كەڭىستىكتى، ونىڭ تابيعاتىنا، ىستىق-سۋىعىنا، تاۋ-تاسىنا بەيىمدەلگەن، ۇيرەتىلگەن جىلقى مالىنسىز يگەرۋ، استە، مۇمكىن ەمەس ەكەنى دە بەلگىلى. قازاق ومىرىندە جىلقى مىنسە – قانات، شولدەسە – سۋسىن، جەسە – تاماق، كوشسە – كولىك بولدى. جىلقى قۋسا جاۋعا جەتەتىن، قاشسا جاۋدان قۇتقارعان. سوندىقتان دا قىمىز – قانىم، جىلقى – جانىم دەپ اتايتىنى دا بەكەر ەمەس. جىلقى – جالپى اتاۋ. سونىڭ ىشىندە توزىمدىلىگىنە، كۇشتىلىگىنە، مىقتىلىعىنا، جۇيرىكتىگىنە، ءجۇرىسىنىڭ سيپاتىنا جانە دەنە تۇرقىنا بايلانىستى باعالاناتىن اتتىڭ قازاقى ومىردەگى ورنى ەرەكشە. بۇگىنگى ءسوزتانىم ايدارىندا باتىردىڭ سەرىگى بولاتىن، سالت-ءداستۇردىڭ ءسانى بولاتىن، داۋ-جانجالدىڭ ايىپ قۇنى بولاتىن، كوركەم اسەمدىلىك پەن ەرەكشە اساۋ مىنەزدى سيپاتتاۋعا نەگىز بولاتىن ات بولمىسىنا قاتىستى تىڭ مالىمەتتەرمەن تانىستىرۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز. ۇسىنىلعان بارلىق دەرەكتەر «قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق كاتەگوريالار، ۇعىمدار مەن اتاۋلارىنىڭ ءداستۇرلi جۇيەسi» اتتى ەنتسيكلوپەديادان (جەتەكشىسى نۇرسان ءالىمباي) الىنىپ وتىر.
ات – التى جاسقا كەلگەن، دەنەسى تولىسىپ جەتىلگەن، پىشتىرىلگەن، قولعا ۇيرەتىلگەن، ءمىنىس پەن شارۋاشىلىقتا قولدانۋعا جارامدى جىلقى. ونى سالت مىنۋگە، اربا-شاناعا جەگۋگە، ءارتۇرلى شارۋاشىلىق جۇمىستارعا كولىك رەتىندە پايدالانعان. سونىمەن بىرگە اڭشىلىقتا، بارىمتا مەن ساپارلارعا مىنىلەتىن سايات پەن جورىققا مىنىلەتىن اتتار ارنايى تاڭدالىپ، ۇيرەتىلەدى. ەرتەدە «سالت اتتى كوشپەلiلەردىڭ» مادەنيەتiندە اتتىڭ شارۋاشىلىق جاعىنان بولسىن، عۇرىپتىق تۇرعىدان بولسىن ماڭىزى ەرەكشە بولدى. اتتى العاش مىنۋگە، كەيiن جەگىن قۇرالى رەتىندە پايدالانۋ ەلارالىق بايلانىستى كۇشەيتتى. ءتۇرلi تاريحي كەزەڭدەردە اتتاردىڭ كوپتەپ پايدالانىلۋى قوعامدىق دامۋدى، حالىقتىڭ تۇرمىسىن، دۇنيەتانىم اياسى مەن مادەني دەڭگەيiن كوتەردi. اسىرەسە اسكەري جانە شارۋاشىلىق كۇش رەتىندەگى ماڭىزى وتە جوعارى بولدى.
ءمىنىس كولىگى بولاتىن ارنايى اتتى قۇلىن كەزىنەن باستاپ باپتاپ ءوسىردى. «ەردi اتتىڭ ەستiسi تەڭەيدi» دەگەن ۇستانىمدى قاستەرلەگەن كوشپەلىلەر اتتىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى مەن سەزىمتالدىعىن ەرەكشە جوعارى باعالادى. راسىندا دا، جاقسى ات اۋا رايى مەن جەر رەلەفiنiڭ وزگەرۋiن، ءوزى ۇيرەنگەن جايىلىمدى، ەلدى مەكەندi اداسپاي تاۋىپ الاتىن ەستi جانۋار رەتىندە ۇلكەن قۇرمەتكە بولەندى. كوشپەلىلەر ات بويىنا قۇلىن كەزىنەن باستاپ جۋاسىتىپ، شارتتى رەفلەكسكە نەگiزدەلگەن جاقسى قاسيەتتەر قالىپتاستىرۋدىڭ سان الۋان تاسىلدەرىن مەڭگەردى. ءسويتىپ، اتتى مiنەز-قۇلقى تۇرعىسىنان دا، فيزيولوگيالىق جاعىنان دا كوشپەلى تىرشىلىكتىڭ تالاپتارىنا ساي تاربيەلەپ، بابىنا كەلتىردى. ءداستۇرلى ورتادا اتتارى قولدانىستىق جانە ەتنومادەني مانىنە قاراي ءتول ات، سۇندەت ات، بەتجۇزدىك ات، تۇل ات جانە ت.ب. تۇرلەرگە بولگەن.
قازاقى ورتاداعى اسكەري كاتەگوريالار – قولباسشىلار، باتىرلار، ءتىپتى قاراپايىم ساربازداردىڭ وزدەرى دە ابدەن سۇرىپتالىپ، سىننان وتكەن اتتاردى مىنگەن. ابىلايدىڭ جيرەن قاسقا ارعىماعى، قانجىعالى بوگەنبايدىڭ ۇكىلى تورىسى، قاراكەرەي قابانبايدىڭ قۋباس تورىسى، شاپىراشتى ناۋرىزبايدىڭ تورى الاسى، ۋاق بارماقتىڭ قاناتكەرى، كەرەي ەر جانىبەكتىڭ كوك دونەنى، رايىمبەكتىڭ كوكمويناعى سياقتى تالاي جورىقتار مەن جورتۋىلداردىڭ كۋاسى بولعان «ەر سەرىكتەرىنىڭ» اتاق-داڭقى اڭىزعا اينالىپ، قازاق دالاسىنا جايىلدى.
جۇيرىكتىك پەن توزىمدىلىكتى قاتار بويىنا سىڭىرگەن ارقالى اتتى اسكەري ماقساتقا جانە باسقا دا جورىق نەمەسە جورتۋىل ات رەتىندە پايدالاندى. ال سالقاق ءتوستى، «جال-قۇيرىعى قۇلاعىنان اسقان» دەيتىن، كەۋدەلى، كۇشتى اتتى ارىستان جال ات دەيدى. بۇل جىلقىنىڭ ءتۇرى توقپاق جالدى ات دەگەن اتاۋمەن دە بەلگىلى بولدى. ادەتتە، اتتىڭ وسىنداي ءتۇرىن كوبىنەسە، الىس جولعا پايدالاندى.
ارعىماق – دەنە ءبىتىمىنىڭ سۇلۋلىعىمەن، جۇيرىكتىگىمەن، ۇشقىرلىعىمەن، بەك الىسقا سىلتەر توزىمدىلىگىمەن ەرەكشەلەنەتىن اسىل تۇقىمدى جىلقىنىڭ اتاۋى. ايرىقشا سىمباتتى ارعىماقتىڭ شوقتىعى بيىك، بەلى قۇماي تازىنىڭ بەلىندەي يىلگەن، جىڭىشكەلەۋ جۇمىر مويىندى، كىشكەنەلەۋ كەلگەن باسى ەتسىز، اياقتارى جىڭىشكەلەۋ بولعانىمەن كۇشتى ءارى ۇزىن، كىشكەنە تۇياقتارى قۇيما بولات ىسپەتتەس، قۇيرىق-جالى قىسقا، ءجۇنى تىقىر بولىپ كەلەدى.
اتۇستار – قازاق وتباسىنداعى شاڭىراققا يە بولاتىن ۇل بالاعا قاتىستى ايتىلاتىن تەڭەۋ.
بەتجۇزدىك ات – جاراعان، سيرەك مىنىلەتىن ات. سىي رەتىندە ۇسىنىلادى.
سۇندەت ات – سۇندەتكە وتىرعىزىلاتىن بالا مىنەتىن ارناۋلى جىلقى.
تۇل ات – قايتىس بولعان كىسىنىڭ مىنگەن اتى. ونى كەيدە قارالى ات دەپ اتايدى. تۇل ات جىل بويى مىنىلمەي، بوس جۇرەدى. ءبىر جىلدان سوڭ مارقۇمنىڭ اسىنا سويىلادى. اتتى سوياردا دا جوقتاۋ ايتىلادى.
جالباس ات – جال-قۇيرىعى قالىڭ ءارى جەر سىزارداي ۇزىن، دەنە ءبىتىمى تىعىرشىقتاي، شوقتىعى بيىك ات. ءداستۇرلى ورتادا قۇيرىق-جالى توگىلگەن ات قايراتتى، ءتوزىمدى (سونداي-اق شاڭىراقتىڭ قۇت-بەرەكەسى دە) سانالادى. مۇنداي اتتىڭ قۇيرىق-جالىن قىرقۋعا جول بەرىلمەيدى.
اساۋ ۇيرەتۋ – ۇيرەتiلمەگەن جىلقىعا باس ءبىلدىرۋ. اساۋ جىلقىنى ۇيرەتەردە ابايلاماسا، وعاش مiنەز قىلىقتارعا بوي ۇرىپ، تەبۋ، تiستەۋ، تارپۋ، باسىمەن قاعۋ سياقتى، ال مىنگەننەن سوڭ تۋلاۋ، موڭكۋ، باسىن باۋىرىنا الىپ موڭكۋ، الىپ قاشۋ، شالقالاي جىعىلۋ، تىك قارعىپ شاپشۋ ءتارىزدى قىلىقتار كورسەتىپ، ادامدى مەرتىكتىرۋى مۇمكىن. ءوز ىسىنە مىعىم شاباندوزدار اساۋدىڭ وسىنداي قىلىقتارىنا توزىمدىلىك تانىتىپ، ورىنسىز جابىرلەپ، اسىرە كوپ قامشى ۇيىرۋدەن، زورلىققا بوي الدىرماۋى كەرەك. اسقان شىدامدىلىق كورسەتىپ، اساۋدىڭ دىمىن قۇرتىپ ۇيرەتەدى. ايتپەسە، ۇيرەتۋ كەزىندە ءجابىر كورگەن اساۋ كەيىن ادام ءۇشىن جاعىمسىز قىلىقتارعا داعدىلانىپ الادى. ەر سالعاندا جانە مىنگەندە جۋاس بولىپ كورىنگەنمەن، جۇرگەندە اۋىزدىققا بوي بەرمەي، باسىن الىپ قاشاتىن باس اساۋ، باسىنا ۇنەمى قامشى ۇيىرسە – جاسقانشاق، ۇستاتپايتىن قاشاعان; قاسىندا قارا بولماسا، جالعىز جۇرمەيتىن، قامشىعا دا، جۇگەنگە دە كونبەيتiن بولىپ الادى. اساۋ جىلقىلار جازعىتۇرىم جەردىڭ توڭى كەتىپ، جەر بۋسانعان شاقتا ۇيرەتىلە باستايدى. اساۋدى قۇرىق، ارقان نەمەسە بۇعالىق سالىپ ۇستاپ، ەرنىن قامشىمەن، شىلبىرمەن شۇرالاپ تۇرىپ ەرتتەيدى. سونان سوڭ، ەكى جاق ۇزەڭگىنى ءبىر-بىرىنە قوساقتاپ بايلايدى. شاباندوز شۋ اساۋعا مىنگەن كەزدە تۋلاي جونەلەدى. ۇيرەتۋشى ادۋىن ارپالىستا قىبىن تاۋىپ، قۇلاپ قالماۋدىڭ امالىن جاسايدى، ەكى اياعىن اساۋدىڭ قولتىعىنا تىعىپ، تاقىمىن قىسىپ، ەردىڭ قاسىنان ۇستاپ بەكەم وتىرادى. شاماسى كەلسە كەلەسى قولىمەن اساۋدىڭ باسى مەن شابىنا اۋىرتپايتىنداي ەتىپ قامشى سالىپ، اساۋدىڭ قيمىلىن ءورشىتىپ، دىمىن قۇرتادى. اساۋ الىسقا شاۋىپ، دىمى قۇرىپ شارشاعان سوڭ، باستاپقى ارىنى باسىلىپ قالادى. وسىدان كەيىن جىلقى مالى مىنىسكە، جەگىن قۇرالدارىنا جەگۋگە، جۇك ارتۋعا بىرتىندەپ كوندىگە بەرەدى. اساۋ ۇيرەتۋ ءبىر جاعىنان ەر جىگىتكە دە سىن.
اتقا مىنگەسۋ – ءبىر اتقا ەكى ادامنىڭ (كەيدە ءۇش بالا) ءبىرىنىڭ ارتىنا ءبىرى قوسارلانا ءمىنۋى. ياعني ەكى ادامنىڭ ءبىرى ەرگە، ەكىنشىسى اتتىڭ ساۋىرىنا جايداق مىنەدى. مىنگەسۋ ءتاسىلى كوبىنەسە جاۋگەرشىلىك، كوش كەزىندە جانە ت.ب. قىسىلتاياڭ جاعدايدا اتتىڭ جەتىسپەۋىنە بايلانىستى قولدانىلدى. الىسىراق جولدا ەر ارتىنا مىنگەسكەن ادام استىنا كوپشىك، تۋلاق نەمەسە توسەنىش سالادى. مىنگەسكەن كەزدە ۇزەڭگىگە اياعىن سالىپ نەمەسە قارعىپ تا مىنە بەرەدى. الىس جولدا مىنگەسەتىن اتتىڭ بەلدىلىگى مەن قوندىلىعى ەسكەرىلەدى.
بىرەۋدىڭ ارتىنا مىنگەسۋ ءداستۇرلى ورتادا كەلەڭسىز جاعداي رەتىندە سانالدى. سوندىقتان مۇمكىندىگىنشە بەدەلگە نۇقسان كەلەدى دەپ اتقا مىنگەسپەۋگە تىرىستى. ات ۇستىندەگى ادامنىڭ الدىنا تاعى ءبىر ادامنىڭ مىنگەسۋىن الدىعا الۋ دەپ اتايدى. بۇلاي كوبىنەسە جاس بالالاردى الىپ جۇرگەن. اتقا مىنگەن ادامنىڭ الدىنا نەمەسە ارتىندا ادامدى كولدەنەڭ سالىپ الىپ ءجۇرۋدى وڭگەرۋ دەپ اتايدى. بۇل ادەتتە جاۋگەرشىلىك زامانىندا تۇتقىنعا تۇسكەن نەمەسە قىلمىسكەر ادامدى الىپ ءجۇرۋ ءۇشىن قولدانىلعان ءتاسىل.
ات ارقانداۋ – ءمىنىس اتىن تاڭ اتقانشا جايىلۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن شاعىن اۋماققا قاعىلعان قازىققا ارقان تاعىپ بەكىتۋ ءتاسىلى. ول ءۇشىن اۋىلدان الىس ەمەس سۋعا جاقىن، ءشوبى بىتىك، كوكمايسا جەر تاڭدالادى. ۇرى-قارىدان ساقتانۋ ماقساتىندا ونداي جەر جۇرگىنشى جولىنان اۋلاق، كوزدەن تاسا، قالتارىس اۋماقتا بولۋى ءتيىس. ات ارقاندايتىن جەردى باسقا مالدان قوريدى. ات ارقانداۋدى، سونداي-اق ساياق جۇرەتىن نەمەسە بوتەن ۇيىردەن اكەلگەن اتتى جەرسىندىرۋ ءۇشىن دە قولدانادى. ات ارقانداۋ ءۇشىن قازىقتىڭ اينالسوعىنا ارقاننىڭ ءبىر ۇشىن بەكىتىپ، ەكىنشى ۇشىن اتتىڭ باسىنا كيىلگەن نوقتاعا بايلايدى نەمەسە الدىڭعى ەكى اياعىن تۇسايدى. كەيدە اتتىڭ الدىڭعى ءبىر اياعىن عانا بايلاپ قويادى.
ات ارقان جەر – حالىقتىق ولشەم. راديۋسى شامامەن ات ارقاننان ەكى ەسە ۇزىن اۋماقتىڭ مولشەرىن بىلدىرەتىن بىرلىك. ول ورتا ەسەپپەن ديامەترى 40-50 ادىم شەڭبەردىڭ مولشەرىن بىلدىرەدى. ادەتتە بىرنەشە اتتى ءبىر-بىرىنە جاقىن ارقانداۋ ۇردىسكە اينالعاندىقتان ات ارقاندىققا اۋماعى ەداۋىر ۇلكەن، وتى بىتىك جەر تاڭدالىنادى. اتتار بىرىنە-ءبىرى جەتپەيتىندەي مولشەردە ارقاندالادى.
ات سۋىتۋ – ءمىنىس اتىن دۇرىس پايدالانۋ ەرەجەلەرىنىڭ ءبىرى. ونىڭ ءمانى – ۇزاق جولدان، مىنىستەن (سونداي-اق جۇك تاسۋدان، اربا تارتۋدان) سوڭ بۋسانىپ تۇرعان اتتىڭ دەمىن الدىرىپ، تەرىن باستىرۋ. ەگەر سۋىق ماۋسىم بولسا، بۋسانىپ كەلگەن اتتى قوراعا كىرگىزىپ، تىزگىنمەن قاڭتارىپ (جەم، سۋعا جولاتپاس ءۇشىن), ايىل-تارتپاسىن بوساتىپ، جابۋلاپ نەمەسە ەرىن الىپ، توقىمىن سول كۇيىندە قالدىرىپ، تارتپامەن بوستاۋ تارتادى. ابدەن تەرى كەۋىپ، ەنتىگىن باسقان سوڭ ەر-توقىمىن الىپ وتقا قويادى. ەگەر اتتى وسىنداي كۇتىمگە الماي سۋىتۋى دۇرىس بولماسا، ياعني ءجۇرىپ كەلە سالىسىمەن بىردەن ەر-توقىمى الىنسا، ات ارقاسىن جەل كوتەرىپ، ونىڭ سالدارى جاۋىر ورشۋگە الىپ كەلەدى. جانە اتتىڭ دەمى باسىلماي بىردەن سۋ ىشكىزۋ نەمەسە وتتاتۋ ءتۇرلى اۋرۋلاردى قوزدىرۋى مۇمكىن.
جاسىعىن جIبIتۋ – جىلقى تۇلىگىن كۇتىپ-باعۋدا قولدانىلاتىن امال. دالانىڭ قاتقىل قىسىنان ارىقتاپ شىققان جىلقىنىڭ «جاسىعىن ءجىبىتۋ» ءۇشiن جاڭا كوكتەگەن قىزعالداق، راڭ وتىنا جايادى. سوندا مال كوبەكسىپ، تەز الدەنەدi.
جاڭبىرلىق
ات بايلار – كادە ءتۇرى. كۇيەۋ جىگىت قالىڭدىعىنىڭ اۋىلىنا تۇڭعىش بارعاندا ورىندالاتىن ءراسىم. جۇيرىك نەمەسە جورعا ات ءمىنىپ، سەرىكتەرىمەن قىزدىڭ اۋىلىنا جاقىنداپ كەلگەن كۇيەۋ اۋىلعا جارتى شاقىرىم قالعاندا اتىنان ءتۇسىپ، ونى جولداستارىمەن اۋىلعا قاراي جەتەكتەتىپ جىبەرەدى دە، ءوزى سول جەردە قالادى. جولداستارى اۋىلعا كۇيەۋ جىگىتتىڭ كەلگەنىن حابارلاپ، اتىن قالىڭدىقتىڭ تۋعان اپكەسىنە نە جاقىن تۋىستارىنىڭ بىرىنە بەرەدى. اتتىڭ ءتىزگىنىن ۇستاعان ادام مىندەتتى تۇردە قىز بولۋ كەرەك جانە ول كۇيەۋ جىگىتتەن ات بايلار كادەسىن تالاپ ەتەدى. كۇيەۋ جىگىت ەكىنشى رەت كەلگەندە ونىڭ كيىز ءۇيى اۋىلعا جاقىن تىگىلەدى جانە «شاتىر بايعازى» كادەسى الىنادى. ات بايلار كادەسى رەتىندە ماتا نەمەسە جاعالى كيىم بەرىلۋى مۇمكىن. بۇل كادە وڭتۇستىك قازاقستاندا «كوپشىك قىستىرار» دەپ تە اتالادى. بۇدان سوڭ، اۋىل ايەلدەرى، قىزدارى مەن جىگىتتەرى كۇيەۋدى قارسى الۋعا شىعادى. قالىڭدىقتىڭ ءوزى، اكەسى مەن شەشەسى اۋىلدا قالادى.
جەلقۋىق – جۇگەن-قۇرىق تيمەي، ءمىنىس كورمەگەنىنە ءبىراز بولعان اساۋ جىلقىنىڭ اتاۋى. مۇنداي اتتار جورىق كەزىندە اسا ءتوزىمدى بولىپ كەلەتىندىگىنە بايلانىستى كەيبىر جاعدايدا مىنىسكە پايدالانباي ەركىن قويا بەرەدى. ات باپكەرلەرى مەن سىنشىلار جاقسى ات بولاتىن قۇلىن-تايدى ەرتەرەك تانىپ، تەك دونەن شىعارىپ بارىپ ۇيرەتسە جاۋعا مىنەر مىقتى ات بولادى دەپ ەسەپتەگەن. سونداي-اق كوككە ابدەن تويىپ، جۇنتتاي بولعان، شيرىعىپ، جاراپ، جەلىگىپ تۇرعان بارلىق جىلقى اتاۋلىعا دا جەلقۋىق ۇعىمىن (جەلقۋىق بايتال، جەلقۋىق ايعىر، ت.ب.) قولدانا بەرەدى.
جاڭبىرلىق – جىلقىنىڭ ساۋىرىنداعى ويىستاۋ جەرى، سۋاعارى. جاڭبىرلىق مالدىڭ بiتiمi مەن سىمباتىن، دەنە بولiكتەرi مەن سۇيەك بiتiسiن، بۇلشىق ەتiنiڭ از-كوپتiگiن (ويازدىعى مەن تولىسۋى) كورسەتەدى. ارىپ تيتىقتاعان جىلقىنىڭ سان ەتiنiڭ سايلىعى مەن ساۋىرىنداعى جاڭبىرلىعى «قازىلىپ»، ياعني ويازدالىپ، ويىس بولىپ كورىنەدى. ال قوڭدانعاندا (سەمىرگەندە) جاڭبىرلىعى ويىس بولماي، تەگىستەلە باستايدى. سوندىقتان قوڭدانعان جىلقى تۋرالى ات جاڭبىرلىعىن جاپتى، جاڭبىرلىعى جابىق دەپ ايتادى.
جەلىس – اياڭنان جىلدام، شابىستان باياۋ ات ءجۇرىسىنىڭ ءبىر ءتۇرى. جەلىستىڭ بوكەن جەلىس، سارى جەلىس، جورعا جەلىس، بۇلكەك جەلىس دەگەن تۇرلەرى بار. شاپقاندا ات تەز شارشايتىندىقتان الىس جولدا اتتى ۇنەمى جەلدىرتۋمەن ءجۇرىس وندىرەدى.
اتبايلار – ءداستۇرلى ورتادا قىز بالا دەگەن ۇعىمنىڭ تۇسپالداپ اتاۋى. «اكەنiڭ ات بايلارى – قىز بالاسى، شىراق جاعارى – ۇلى» دەيدى حالىق ماتەلىندە.
ات باسىنداي التىن − ءداستۇرلى ولشەم اتاۋى. مەتافورالىق وبرازدىق تەڭەۋ. وتە ۇلكەن، كولەمدى، قىمبات زاتتىڭ مولشەرىن بەينەلەيدى.
ات كەكىلىنە (قۇيرىعىنا) ۇكى تاعۋ – بايىرعى ماگيالىق تۇسىنىكتەن تۋىنداعان ساقتاندىرۋ ءۇشىن جاسالاتىن شارا. قازاقتار قالىڭ كوپشىلىك جينالعان ورىندارعا بارعان كەزدە اتتارىن ۇكىمەن ساندەيدى. ۇكىنىڭ ءبىر شوق مامىق ارالاسقان قاۋىرسىنىنىڭ كەيبىر تالدارىنا بوياۋ جاعىپ اسەمدەپ، قاۋىرسىننىڭ قاراقۇسىنان شوقتاپ ءجىپ بايلاپ، ونى اتتىڭ كەكىلىنە بايلايدى. ۇكىنى كوبىنەسە بايگەگە قوسىلاتىن جۇيرىك، جورعا اتتارعا، ياعني سىمباتتى، ءمۇسىندى، ءجۇرىسى ەرەكشە اتتارعا كوز بەن ءتىلدىڭ سۇعى تيمەسىن دەگەن نيەتپەن بايلايدى. ۇزاتىلعان قىز، قايىن جۇرتىنا بارعان كۇيەۋ، جاس كەلىن مىنگەن اتتاردىڭ كەكىلىنە ۇكى بايلاۋ ماگيالىق ساقتاندىرۋ فۋنكتسياسىن اتقارۋمەن بىرگە، ات مىنگەن ادامنىڭ دا وسى شاراعا تىكەلەي قاتىسى بار ەكەندىگىن ايعاقتايتىن بەلگى ىسپەتتەس.
ات كەكىلىن كەسۋ – قازاقى ورتاداعى ادەتتىك قۇقىقتىق قاتىناستى رەتتەيتىن عۇرىپتىق ءمانى بار ءۇردىستىڭ اتاۋى. ادامارالىق، ءتىپتى رۋارالىق قاتىناستار مۇلدەم ءۇزىلدى دەگەندى بىلدىرەتىن عۇرىپتىق شارا. بۇنداي قۇبىلىسقا بىردەن-ءبىر سەبەپكەر ادام ءولىمى بولدى. قۇنىكەر (كىسى ءولتىرۋشى) جاق پەن قۇن تالاپ ەتۋشى (كىسىسى ولگەن) جاقتىڭ ەشبىر بىتىمگە، توقتامعا كەلە الماسا، تاراپتار ەكى ارالارىنا ۇزىن الا ارقان تاستاپ، ءبىر شەتكە ولگەن جىگىتتىڭ مىنگەن اتىن الەمىشتەپ، تۇلداپ اكەلىپ بايلايدى. ەگەر قۇن تالاپ ەتۋشى جاق قۇنىكەردىڭ تولەگەن قۇنىنا كەلىسە الماسا، ات كەكىلىن كەسۋ ارقىلى «جانعا – جان، قانعا – قان» دەگەن كەك الۋعا كوشكەندىگى تۋرالى بەلگى بەرەدى. ول ءۇشىن كەكىلى كەسىلگەن اتتىڭ شولاق كەكىلىن شوقتاپ، تۇبىنەن بۋىپ تاستايدى. ات كەكىلىن كەسۋدىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى – اعايىن-تۋىس، قۇدا-جەگجات، دوس-جاران اراسىندا «بەتكە سالىق، سۇيەككە تاڭبا» تۇسسە نەمەسە ءبىر بىرىنە «كەشپەس جاماندىق» جاساسا، كىنالاۋشى – ءۋاجى ورىندى جاق قارسى جاقتىڭ ىشىندەگى ايىپكەردىڭ ءمىنىپ جۇرگەن اتىنىڭ كەكىلىن كەسىپ اكەتەدى.
ات قۇيرىعىن كەسىسۋ / ءۇزۋ – جاقىن سىيلاستىق، دوستىق، كەيبىر جاعدايدا، ءتىپتى تۋىسقاندىق قاتىناستاعى ادامداردىڭ اراسىنداعى بايلانىستىڭ ەرەكشە سەبەپتەرمەن مۇلدەم ۇزىلگەندىگىن بىلدىرەتىن ۇعىم. ات قۇيرىعىن كەسىسۋدىڭ «ات كەكىلىن كەسۋ» دەپ اتالاتىن ۇردىستەن ايىرماشىلىعى – مۇندا ءبىر-ءبىرىن ايىپقا جىعۋ نەمەسە قۇن داۋلاۋ ماقساتى قويىلمايدى. ويتكەنى ات قۇيرىعىن كەسىسۋگە سەبەپكەر فاكتورلار كوبىنەسە، مورالدىق-ەتيكالىق سيپاتتا بولىپ كەلەدى. قارسى تاراپتار اۋىلدىڭ، كەيبىر جاعدايدا، بۇكىل رۋ-قاۋىمنىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ الدىندا ءوزىنىڭ ءۋاجىن ايتادى. ياعني اراداعى بىتىسپەس داۋعا اينالعان رەنىشتىڭ ناقتى سەبەپتەرى ايعاقتالىنادى. بىراق ول سەبەپتەردىڭ مورالدىق-ەتيكالىق سالدارى اۋىرلىعىن باسا كورسەتۋگە تىرىسادى. ايىپتاۋدىڭ تۇپكى ءمانى – ايىپتالۋشىنىڭ اتا-بابا جولىنىڭ پرينتسيپتەرى مەن نورمالارىنان مۇلدەم اۋىتقىعاندىعىن دالەلدەۋ. ءۋاجى ورىندى ادام ءوزىن جابىرلەدى دەپ تاپسا، ول وتباسىمەن باسقا جاققا كوشىپ كەتەدى. ءتىپتى وسىندايدا باسقا رۋعا كىرمە بولىپ ءسىڭىپ كەتەتىن جاعدايلار دا ۇشىراستى. تاراپتاردىڭ ءبىر-بىرىنەن ىرگەسىن مۇلدەم اۋلاققا سالۋ ءۇردىسىن ات قۇيرىعىن كەسىسۋ دەپ اتايدى. وسىنداي جايتقا بايلانىستى ارا اعايىن ورتاعا ارالاسىپ، قارسى جاقتاردى بىتىستىرۋگە، تاتۋلاستىرۋعا تىرىسادى. دەرەكتەرگە قاراعاندا، ارا اعايىننىڭ كوپ كۇش سالۋىنىڭ ءناتيجەسىندە ارازداسقانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءوزارا ءتىل تابىسىپ، تاتۋلاسىپ وتىرعان.
ات قۇيرىعىنا تاڭۋ (بايلاۋ) تاعۋ – بايىرعى ءداستۇرلى قۇقىقتىق جازانىڭ ەڭ اۋىر ءتۇرى، اۋىر قىلمىس جاساعان ايىپتى دەپ تانىلعان ادامدى ات قۇيرىعىنا بايلاپ ءولتىرۋ. ەرتەرەكتە مۇنداي جازاعا ءداستۇرلى ورتادا قاۋىمنىڭ (رۋ، اۋلەت، اتا) ابىرويىنا نۇقسان كەلتىرگەن، ءداستۇرلى قاتىناس نورمالارىنا جات، ورەسكەل ارەكەتكە بارعان ايىپكەرلەر كەسىلدى. مۇنداي جازا بيلەر سوتىنىڭ شەشىمىمەن جۇزەگە استى. ياعني ات قۇيرىعىنا بايلاپ ولتىرۋگە بۇيىرىلعان. وسى جازاعا سايكەس قىلمىسكەردىڭ اياق-قولى اساۋ اتتىڭ قۇيرىعىنا بايلاندى. جازا مەيلىنشە اۋىر بولعانىمەن، اتا-بابا جولىنىڭ ىلكىمدى پرينتسيپتەرى مەن نورمالارىن ساقتاۋدىڭ ادەتتىك قۇقىقتىق ءتيىمدى تاسىلدەردىڭ ءبىرى بولدى.
«جاسىڭنان مالدى باعا ءبىل…»
ال، اق تىلەك، اق تىلەك،
اتقا توقىم سال بىلەك.
اتقا دا جاقسى شابا ءبىل،
جاسىڭنان مالدى باعا ءبىل.
ونەگە، ونەر تابا ءبىل،
ايماعىڭا جاعا ءبىل.
اتقا ءمىندىڭ، اق جول بولسىن.
اسقار-اسقار تاۋدان ءوت،
اعىنى قاتتى سۋدان ءوت.
يت تۇمسىعى باتپايتىن،
ىرگەسى بيىك نۋدان ءوت.
ايدىن-شالقار كولدەن ءوت،
جەتى ىقىلىم ەلدەن ءوت.
قۇس قاناتىن تالدىرعان،
قۋ مەكەن شولدەن ءوت!
جولسىز جەردە جول باستا،
جاۋگەرلىك بولسا قول باستا.
سايگۇلىگىڭ ساي بولسىن،
تىلەگىم وسى ءاۋ باستا
ءامين، اللاھاكبار!
جورتار اتتىڭ توعى يگi
ات ەرiندi كەلەر، ەر مۇرىندى كەلەر.
***
جالعىز شاپقان ات جۇيرiك.
***
تۇلپاردىڭ ءوز تۇياعى وزiنە ءدارi.
***
سوقىر اتقا، قوتىر ات ءۇيiر.
***
تۇلپاردىڭ iزi بiتپەيدi, تۇياعى كەتپەيدi.
***
ازىناعان ايعىردىڭ ءۇيiرiن كور.
مەنمەنسiنگەن جiگiتتiڭ ءۇيiن كور.
***
بيە كوپ بولسا، قۇلىن كوپ.
***
جۇيرiك توقتىعىن بiلدiرمەس،
جومارت جوقتىعىن بiلدiرمەس.
***
جورتار اتتىڭ توعى يگi.
***
كارi بوز قارتايعاندا جورعا شىعارادى.
***
سىرىن بiلمەگەن اتتىڭ سىرتىنان جۇرمە.
***
اتىڭ جاقسى بولسا، بۇل دۇنيەنiڭ پىراعى،
قاتىنىڭ جاقسى بولسا، بۇل دۇنيەنiڭ شىراعى.
***
ارىق اتقا قامشى جاۋ، جىرتىق ۇيگە تامشى جاۋ.
***
جاقسى ات الدىنان سۇرiنبەي، ارتىنان سۇرiنەدi.
***
اتىڭدى ءجۇرiپ تۇرعاندا قامشىلا.
***
جاقسى ايعىردىڭ ءۇيiرiن ات جاقتايدى.
***
اتپەن ويناعان تايدىڭ
ارقاسى كەتەر.
***
تۇلپاردىڭ وتتاۋى بiر بولسا دا، جۋساۋى باسقا.
***
ەنەسi تەپكەن قۇلىننىڭ ەتi اۋىرماس.
***
كوبەڭ مiنiس كوتەرمەيدi, ماستەك ءجۇرiس كوتەرمەيدi.
***
جاقسى اتتىڭ تiسiن اشپا، جاقسى كiسiنiڭ جاسىن سۇراما.
***
جامان دا بولسا جىلقى جاسىعى.
***
ايعىردى نەدەن سالساڭ، اتتى سونان مiنەرسiڭ.
***
جىلقىلى ەلدە جاۋ كوپ، جاتاق ەلدە داۋ كوپ.
***
جىلقى مالدىڭ پاتشاسى، تۇيە مالدىڭ قاسقاسى.
ءسىز بىلەسىز بە؟
ىرىمدار مەن تىيىمدار
– ات ۇستىندە ۇزەڭگىگە شىرەنىپ وتىرۋعا بولمايدى، ات اياق استى ۇرىكسە جىعىلۋى مۇمكىن;
– ۇزەڭگىگە اياقتى وتكىزۋگە بولمايدى، جىعىلسا اتقا سۇيرەتىلىپ كەتۋى
مۇمكىن;
– اتتى ءۇيدىڭ بەلدەۋىنەن نەمەسە ەسىكتىڭ تۇتقاسىنان بايلامايدى، سەبەبى ۇركىپ كەتسە ءۇيدى قيراتۋى مۇمكىن;
– بايلاۋلى تۇرعان ات قۇيرىعىن كوتەرىپ تۇسىرسە، الىس جولعا شىعۋدىڭ بەلگىسى دەپ سانالعان;
– بايلاۋلى اتتار ءبىر-بىرىمەن قاسىسىپ تۇرسا، ساپاردىڭ ءساتتى بولعانى;
– جىلقىنى بوگدە بىرەۋگە ساتقاندا، نوقتا، شىلبىرىن، جۇگەنىمەن بەرۋگە تىيىم سالادى جانە دە ونى ءوزى الىپ قالادى، سەبەبى ىرىزدىق بىرگە كەتەدى دەپ سەنەدى;
– اتتىڭ باسىنان سابامايدى، اتتىڭ سۇسى مەن كۇشى باسىندا بولادى;
– اسقا سويىلعان اتتىڭ باسىن بيىك جارتاسقا قويادى
"انا ءتىلى" گازەتى.
