باتىسقا، ەۋروپاعا قونىس اۋدارعان جانە ەۋروپالىقتاردىڭ ءومىرىنىڭ ءمانىن ماڭگىلىككە وزگەرتكەن ورتالىق ازيانىڭ ەجەلگى اسكەري تايپالارىنىڭ دنق-نا قاتىستى 2018 جانە 2019 جىلدارى ەكى ماڭىزدى عىلىمي ماقالالار جاريالاندى. سكانديناۆيالىقتاردىڭ ءبارىنىڭ ارعى تەگى ورتا ازيا ەكەندىگى جانە 50% -دان استامىنىڭ ءتۇبى قازىرگى رەسەي مەن قازاقستان ەكەندىگى بىزگە بەلگىلى بولدى. سونىمەن قاتار، دنق-نىڭ سوڭعى تالداۋلارى قولا جانە تەمىر داۋىرىندە كۇتپەگەن جەردەن شىعىسقا، ەۋروپادان ورتالىق ازياعا قونىس اۋدارعاندىعىن كورسەتتى، بۇل قازىرگى ورتالىق ازيالىقتاردىڭ سولتۇستىك ەۋروپادا تۇراتىن حالىقتارمەن كوپتەگەن بايلانىستارىن دالەلدەيدى.
مەن دنق ماتەريالدارىن جيناعان زەرتتەۋ توبىن باسقاردىم. ءبىز گەنەتيكتەرمەن، لينگۆيستەرمەن، ارحەولوگتارمەن جانە تاريحشىلارمەن بىرلەسىپ جۇمىس جاسادىق. ءبىز ەرتەدەگى لينگۆيستيكالىق دالەلدەر مەن ءۇندى-ەۋروپالىقتاردىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى نەگىزگى تەوريالاردى، ۋرەيماتالىق گيپوتەزا، مىس-تاس جانە ەرتە قولا داۋىرىندە شامامەن التى مىڭ جىل بۇرىن اتا-بابالار ۇيىندە ءومىر سۇرگەن ءۇندى-ەۋروپالىق ءتىلدىڭ انا ءتىلى تۋرالى جاقسى بىلەتىنبىز. بىراق قازاقستاندا ءبىز تەك جۇمىس جاعىنان عانا جەتىستىككە جەتكەن جوقپىز. مەنىڭ وسى كەرەمەت ەلدەگى جەكە تاجىريبەم ۋاقىت، قاشىقتىق جانە تاريح ۇعىمدارىنىڭ انىقتاماسىنا كوزىمدى اشتى، ال شىن مانىندە مەن عالىم رەتىندە جانە تۇلعا رەتىندە جەتىلدىم.
قازاقستاندا ادامدار ماعان: «ءبىز قۇرلىقتاعى كوشپەندىلەرمىز، ال سەندەر تەڭىزدەگى كوشپەندىلەرسىڭدەر» دەدى. بۇل شىنىمەن سولاي.
سكانديناۆياداعى ەجەلگى داستۇرلەردى ءالى كۇنگە دەيىن ۇستايتىندار قازىرگى سكانديناۆتار مەن كوشپەلىلەر اراسىندا كوپ ۇقساستىق تاپقان. قازاقستاندا ادامدار ماعان: «ءبىز قۇرلىقتاعى كوشپەندىلەرمىز، ال سەندەر تەڭىزدەگى كوشپەندىلەرسىڭدەر» دەدى. بۇل شىنىمەن سولاي. قازاقستاننان سولتۇستىك ەۋروپاعا دەيىنگى قاشىقتىعى ەۋروپالىقتار ءۇشىن الىس بولىپ كورىنۋى مۇمكىن، بىراق بۇل ءبىلىمنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى مەن گەوگرافيالىق تاسىلدەردىڭ جوقتىعىنان. نورۆەگيالىق فوردتاردا تۇراتىن ماتروس رەتىندە، ۆيكينگتەردىڭ قانى تۇلا بويىندا اعىپ جاتقان تەڭىزشى رەتىندە مەن الىس قاشىقتىقتا ءجۇزۋ كەزىندە ۇلكەن قيىندىق كورمەيمىن. مىڭ جىل بۇرىن ۆيكينگتەر ءوز كەمەلەرىمەن يسلاندياعا جەتۋ ءۇشىن بەس كۇن جۇزگەن. قازىرگى جەلكەندى كەمەلەرمەن دە وسى قاشىقتىققا بەس كۇن جۇزەدى. ەجەلگى سكانديناۆيالىقتارعا باتىس گرەنلاندياعا جەتۋ ءۇشىن 10 كۇن قاجەت بولدى. ال نورۆەگيا جاعالاۋىنان امەريكاداعى ۆيكينگتەردىڭ ەلدى مەكەنىنە دەيىنگى تەڭىز جولىن 15 كۇن ءجۇزىپ ءوتتى.
ۆيكينگتەر باسقارعان كەمەلەردىڭ تەحنولوگياسى تۋرالى زەرتتەگەندە ولاردىڭ جۇرگەن جولدارىمەن بۇگىنگى تەڭىز باعىتى شامامەن بىر ۋاقىتتى الادى. ياعني قازىرگى كەمەلەر مەن ۆيكينگتەردىڭ كەمەلەرىنىڭ جىلدامدىق ۋاقىتى تەڭ بولدى دەسە دە بولادى. ءدال ورتالىق ازيادان سولتۇستىك ەۋروپاعا دەيىن سۋ مەن قۇرلىقتا بىردەي قاشىقتىق، ول سونشالىقتى الىس ەمەس جانە ونى ەڭسەرۋگە ۆيكينگتەر ابدەن قابىلەتتى. كوشپەندىلەردىڭ جورىق اسى كەپتىرىلگەن ەت بولسا، ال بىزدە كەۋىپ قالعان بالىقتار اسىمىز ەدى. ءبىز الىس جەرلەرگە ۇلكەن جورىقتار جاساي الدىق.
نورۆەگيا دا قازاقستان سياقتى رەسەيمەن ورتاق شەكاراسى بار جانە ولار مۇناي-گاز مەملەكەتى بولىپ تابىلادى. ءبىزدىڭ گەنەتيكالىق تامىرلارىمىزدىڭ ورتاق بولۋى ءبىزدىڭ ارامىزداعى ايقىن قاشىقتىقتى ازايتۋى ءتيىس. ەسكى نورۆەگيالىق داستۇرلەردىڭ ارقاسىندا بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن ۇزاق تا الىس تاريحي كەزەڭگە قاراماستان ورتالىق ازياداعى ادامدار جانىنا جاقىن قابىلدايتىن كوپتەگەن بەلگىلەر مەن ەرەكشە مادەنيەتكە يە. بۇل جالپى تامىرلارى بار اسكەري جانە كلاندىق مادەنيەتتەرگە ءتان.
زەرتتەۋ ميسسياسى قازاقستاندىق عالىمدارمەن تىعىز بايلانىستا جۇزەگە اسىرىلدى. مەن ءبىزدىڭ ترانسۇلتتىق جوبامىزعا جانە ونىڭ قاتىسۋشىلارىنا شەكسىز العىس ايتامىن، ويتكەنى مۇنداي ىنتىماقتاستىق ناتيجەسىندە دوستىق پەن تابىس بولادى. ءبىز ەجەلگى قاڭقالاردىڭ قالدىقتارىن، ەجەلگى اتا-بابالارىمىزدىڭ ىزدەرىن ىزدەۋ ءۇشىن قازاقستانداعى بىرنەشە ماڭىزدى جەرلەردى ارالادىق. بۇل پاۆلودار، قاراعاندى، قوستاناي، الماتى جانە نۇر-سۇلتان ايماقتارى بولاتىن. ءبىزدىڭ ىزدەۋ جۇمىستارىمىزعا ەڭ كورنەكتى عالىمداردىڭ، ەجەلگى كوشى-قون جانە قازاق ۇلتىنىڭ نەگىزدەرى تۋرالى ۇلكەن ءبىلىمى بار ارحەولوگتاردىڭ كومەكتەسكەنى ۇلكەن ساتتىلىك اكەلدى. ءبىز دنق-نىڭ بىرنەشە جۇزدەگەن ۇلگىلەرىن جانە بىرنەشە ەجەلگى جىلقىلاردى الدىق، ولاردىڭ ناتيجەلەرى ءبىزدى تاڭ قالدىردى.
قىسقاسى، قازىرگى ۋاقىتتا نەگىزگى تالقىلاۋلار يدەيالاردىڭ ايماقتان ايماققا اۋىسۋىنا نەمەسە ادامداردىڭ قونىس اۋدارۋىنىڭ ارقاسىندا يدەيالاردىڭ ەنۋىنە قاتىستى بولدى.
دنق زەرتتەۋىنە كەلسەك، 2015 جىلى ءۇندى-ەۆروپالىقتاردىڭ ەۋروپاعا تاريحي ميگراتسياسىن راستايتىن ەكى نەگىزگى عىلىمي ماقالا جاريالاندى. اقش-تاعى گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىندەگى دنق زەرتحانالارى مەن دانياداعى كوپەنگاگەن ۋنيۆەرسيتەتى ءبىزدىڭ ورتالىق ازيا مەن ەۋروپا اراسىنداعى كوشى-قوندى تۇسىنۋىمىزگە ۇلكەن ۇلەس قوستى. قىسقاسى، قازىرگى ۋاقىتتا نەگىزگى تالقىلاۋلار يدەيالاردىڭ ايماقتان ايماققا اۋىسۋىنا نەمەسە ادامداردىڭ قونىس اۋدارۋىنىڭ ارقاسىندا يدەيالاردىڭ ەنۋىنە قاتىستى بولدى.
سودان بەرى وسى كوشى-قون اعىندارىنىڭ ەۋروپا قۇرلىعىنا اسەرى تاريحقا قىزىعۋشىلىق تانىتاتىن كوپشىلىگىمىز ءۇشىن باعدارشام بولدى. ءۇندى-ەۋروپالىق حالىقتاردىڭ دالالىق شىعۋ تەگى دە راستالدى. ۆيكينگ ءداۋىرىنىڭ باسىندا كلاندىق مادەنيەتتىڭ ءۇندى-ەۋروپالىقتاردىڭ پايدا بولۋىمەن بىرگە پايدا بولعان قولا ءداۋىرىنىڭ كلاندىق مادەنيەتىمەن كوپتەگەن ۇقساستىقتارى بولعانىن بىلەمىز. عالىمدار ۆيكينگتەردىڭ قانىنداعى جاقىندىق قازاقستاننىڭ اتاقتى ساقتارىمەن، ءتىپتى گەنەتيكالىق تۇرعىدان دا وتە جاقىن بولۋى مۇمكىن دەيدى. الايدا، ول ءۇشىن كوپ زەرتتەۋ قاجەت بولدى، ال 2018 جىلى عىلىمي باسىلىمدا كەيبىر ماڭىزدى، كەرەكتى دەرەكتەردى تاپتىق.
دالەلدەمەلەر سونىمەن قاتار شىعىستا - ەۋروپادان ورتالىق ازياعا قولا جانە تەمىر داۋىرىندە قونىس اۋدارۋدى كورسەتەدى. بۇلار الدىمەن دالادان باتىسقا قونىس اۋدارعان ءۇندى-ەۋروپالىق تايپالاردىڭ ۇرپاقتارى بولدى، جانە ودان دا ماڭىزدىسى، ۇزاق ۋاقىت بويى سكانديناۆياداعى جەرگىلىكتى حالىقپەن ءۇندى-ەۋروپالىق حالىقتاردىڭ كەرەمەت ارالاسۋى بولدى. قاراپايىم تىلمەن ايتساق، ۆيكينگتەردىڭ اتا-بابالارى ءۇندى-ەۋروپالىقتاردىڭ، ەرتە نەوليت ءداۋىرىنىڭ وكىلدەرى مەن اڭشىلاردىڭ جيىنتىعى بولعان. كەيىنىرەك شىعىسقا قونىس اۋدارۋ كەزىندە بۇل كومبيناتسيا ورتا ازيا تۇرعىندارىنا گەنەتيكالىق اسەر ەتتى.
بۇل ماسەلە بويىنشا قوسىمشا زەرتتەۋلەر قاجەت، بىراق قازىرگى ۋاقىتتا تەك ساق تايپالارى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ۆيكينگتەردىڭ اتا-بابالارى قازاقستاننىڭ كوشپەلى تۇرعىندارىنىڭ قالىپتاسۋىنا ءوز ۇلەستەرىن قوستى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. باسقاشا ايتقاندا، ءبىز بۇرىن ويلاعانىمىزدان دا كوپ باۋىرلاستارمىز! مۇمكىن بۇل ۆيكينگتەردىڭ قازىرگى ەدىلگە جانە كاسپي تەڭىزىنە دەيىنگى قازاقستانمەن شەكارالاس جەرگە دەيىن ءجۇزىپ كەلگەندىگىمەن بايلانىستى شىعار.
قازىر ۆيكينگتەردىڭ رەسەيدىڭ، ۋكراينانىڭ جانە بەلارۋستىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار ەكەندىگى بەلگىلى بولدى، ال ۆيكينگتەر كلانى - رۋريكوۆيچتەر كنيازدىعى ماسكەۋدە وتىرىپ بۇكىل رەسەيدى 1600 جىلعا دەيىن باسقارعانى بەلگىلى. ۆيكينگتەر الىس شىعىسقا جاۋگەرشىلىك ساپارلارىمەن تانىمال بولدى. ولار شىعىستاعى جۇماق پەن سونداعى اتا-بابالارىنىڭ ءۇيىن تاپقىسى كەلەتىندەرىن ايتتى. مۇنى ءبىز كوپتەگەن ۆيكينگتىك ساعالاردان (جىرلاردان) بىلەمىز.
قازىرگى ۆيكينگ رەتىندە مەن بۇعان كەلىسە المايمىن جانە عالىم رەتىندە شەڭبەردىڭ جابىلعانىن سەزىنەمىن. نورۆەگيالىقتاردىڭ، كوشپەندىلەرمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولۋىمىزدىڭ سەبەبىن دە تۇسىنەمىن.
قازىر ءبىز دنق سالاسىنداعى جاڭا جانە وتە ۇلكەن جوبامەن جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز، ول ءبىزدىڭ بارلىق ناتيجەلەرىمىزدى ءارى قاراي بىرىكتىرىپ، سول كەزدەگى سكانديناۆيادا دا، قازاقستاندا دا جانە ولاردىڭ اراسىندا نە بولعانىن تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى دەپ ۇمىتتەنەمىن. سونىمەن قاتار، مەنىڭ زەرتتەۋگە قاتىسۋىمنىڭ ارقاسىندا، ءبىزدىڭ ارامىزداعى گەوگرافيالىق جانە ۋاقىتشا قاشىقتىق ءاردايىم قىسقارۋدا. الداعى ءبىر-ەكى جىلدا ءبىزدى قىزىقتى كۇندەر كۇتىپ تۇر.
ستۋرلا ەللينگۆوگ - نورۆەگيالىق تاريحشى، «زەرتتەۋشىلەر» كلۋبىنىڭ مۇشەسى، لەكتور، پۋبليتسيست، Explico ەكسپەديتسياسىنىڭ جەتەكشىسى.
دايىنداعان وڭعار قابدەن
