قوعام ومىرىندەگى ساياسي-ەكونوميكالىق، تاريحي-الەۋمەتتىك، عىلىمي-مادەني وزگەرىستەردىڭ جاڭا اتاۋلاردىڭ، تەرميندەردىڭ پايدا بولۋىنا، قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا اسەر ەتەتىنى بەلگىلى. بۇگىنگى تاڭدا قازاق تەرمينالوگياسىنىڭ تاريحى شارتتى تۇردە:
1) XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان 1910 جىلعا دەيىنگى كەزەڭ;
2) 1910-1930 جىلدار ارالىعىن قامتيتىن كەزەڭ;
3) 1930 جىلدان 1990 جىلعا دەيىنگى كەزەڭ;
4) 1990 جىلدان بەرگى كەزەڭ دەپ بىرنەشە كەزەڭدەرگە بولىنەدى. دەي تۇرعانمەن، قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قازاق ءتىلى ءالىپبيىن كيريليتسادان لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ تۋرالى جارلىعى شىققاننان كەيىن، ۇلتتىق تەرمينالوگيا ماسەلەسى قايتا كوتەرىلىپ، تاعى ءبىر جاڭا كەزەڭگە اياق باستى.
قر ۇعا اكادەميگى ومىرزاق ايتبايۇلى «ومىردە بولىپ جاتاتىن نەشە الۋان قۇبىلىس، قوزعالىستاردىڭ ءبارىن ورنەكتەپ، بايانداۋعا الدىمەن ۇمتىلاتىن سوزدەر لەگى – تەرميندەر. سوندىقتان بۇلار ءبىر ەسەپتەن الدىڭعى شەپتەگى ساربازدار ىسپەتتى.»، – دەگەن بولاتىن. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بارلىق سالالاردا ۇستەمدىك ەتىپ، كەز-كەلگەن ورتادا كۇندەلىكتى قاتىناس تىلىنە اينالۋى ءۇشىن تەرميندەردىڭ ماڭىزى قاشاندا اسا زور بولماق. وكىنىشتىسى، ەلىمىزدە ۇلتتىق تەرمينالوگيانى قالىپتاستىرۋ ءار ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى ءالى كۇنگە دەيىن جۇيەلى جولعا قويىلماي كەلەدى. رەسەي، گەرمانيا، دانيا، جاپونيا، تۇركيا ت.ب. مەملەكەتتەردە تەرمينولوگيا جۇمىستارى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جۇزەگە اسىرىلاتىنىن بىلەمىز. وسىنداي تاعدىرشەشتى كەزەڭدە قر ۇكىمەتىنىڭ جانىنداعى مەملەكەتتىك تەرمينالوگيا كوميسسياسى قازىرگىدەي كونسۋلتاتسيالىق-كەڭەسشى ورگان ەمەس، مەملەكەتتىك ورگان رەتىندە وسى سالانىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن ماماندارى ارقىلى تەرمين سوزدەردى جاساۋ مەن قابىلداۋ، ءساتتى، ءساتسىز جاسالعان تەرميندەردى انىقتاۋ، ولاردى بىرىزدەندىرۋ جانە بەكىتۋ جۇماستارىن تۇراقتى جۇرگىزىپ وتىرۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. مەمتەرمينكومنىڭ شەشىمدەرى مىندەتتى سيپاتقا يە بولعان جاعدايدا عانا، تەرمينولوگيامىز تۇراقتالىپ، قازاق ءتىلى عىلىم ءتىلى رەتىندە قالىپتاسادى دەگەن پىكىردەمىن.
پروفەسسور شەرۋباي قۇرمانبايۇلى «تەرمينالوگيانىڭ دامۋ دەڭگەيىن انىقتاپ، ونىڭ قازىرگى جايىنا باعا بەرۋ وڭاي ماسەلە ەمەس. الايدا، بۇل سالانىڭ الداعى ۋاقىتتاعى دامۋ باعىتىن بەلگىلەپ، تەرمين شىعارماشىلىعىن رەتتەپ وتىرۋ ءۇشىن ول وتە قاجەت جۇمىس. وسىنى دۇرىس تۇسىنگەن ءتىلشى-عالىمدار مەن ءارتۇرلى سالانىڭ ماماندارى ءدال قازىرگى كەزەڭدە تەرمينالوگيا ماسەلەسىنە ايرىقشا نازار اۋدارىپ وتىر.»، – دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك. ءتىلىمىزدىڭ ومىرشەڭ بولۋى ءوزىمىزدىڭ قولىمىزدا عوي. تەرمين تاعدىرى ءتىل تاعدىرى ەكەنىن ءار قازاق استە ەستەن شىعارماعانى ءجون دەپ بىلەمىن!
قۋانىش جۇمابەك
«قازاقستاننىڭ 100 جاڭا ەسىمى» جوباسىنىڭ جەڭىمپازى،
PhD دوكتورى
