ساقتاردىڭ، عۇنداردىڭ، تۇركىلەردىڭ جانە وسى تۇركىلەردەن تاراعان بۇگىنگى تۇركى حالىقتارىنىڭ باسىنان كەشكەن تاريحتارى – بارىمىزگە ورتاق ءبىر عانا تاريح. بۇگىنگى قازاق حالقىنىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرى مەن العاشقى قازاق اتاۋىمەن قۇرىلعان مەملەكەت «قازاق حاندىعى» بولسا، ونىڭ زاڭدى جالعاسى – بۇگىنگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى. مىنا الماعايىپ ۋاقىتتا «ماڭگىلىك ەل» بولۋ ءۇشىن تاريحي تامىرىمىزدىڭ تەرەڭدە ەكەنىن، «قازاق ەلىن» قۇراپ وتىرعان ۇلتتىڭ، قالابەردى بۇكىل تۇركى جۇرتىنىڭ ءتۇبى ءبىر تۋىستىعىن دالەلدەيتىن ەتنيكالىق تاريحىمىزدىڭ عىلىمي مازمۇندا قالىپتالۋىنىڭ قاجەتتىلىگى ايرىقشا بولىپ وتىر.
تۇركىلەردىڭ بەسىگى بولعان التاي تاۋىنان تاراعان حالىقتاردىڭ ەتنيكالىق نەگىزى ءبىر. ماحمۇد قاشقاري «تۇرىك تىلدەرىنىڭ لۇعاتىندا» بىلاي دەگەن: «ۇلى ءتاڭىر ايتادى: مەنىڭ ءبىر تايپا قوسىنىم بار. ولاردى تۇرىك دەپ اتاپ، كۇنشىعىسقا قونىستاندىردىم. كەيبىر تايپالارعا رەنجىسەم، تۇرىكتەرىمدى قارسى اتتاندىرامىن!». عۇنداردىڭ ءامىرى ەدىلدىڭ «قۇدايدىڭ قامشىسى» اتالۋى دا وسىنى مەڭزەسە كەرەك.
«كەرەگەسى اعاش، ۇرانى الاش» قازاق جۇرتى ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرگەن قازاق حاندىعىن قۇراعان رۋ-تايپالىق قۇرىلىمدار ەكەنى شىندىق. سوندىقتان، ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا بۇگىنگى قازاقتى قۇراپ وتىرعان قىرىققا تارتا رۋلار مەن تايپالار تاريحى قازاق ەلىنىڭ تاريحى ەكەندىگىن مويىنداپ، تۇپكى ەتنيكالىق تەگىمىزدى زەردەلەپ الۋىمىز كەرەك. تايپالىق-ەتنيكالىق نەگىزدە قۇرىلعان «قازاق حاندىعىنىڭ»، «قازاق» دەگەن حالىقتى قۇراعان وسى ەجەلگى تايپالاردى قۇراعان رۋلار تاريحىن تەرەڭ زەرتتەمەي، سول زاماننىڭ كەلبەتىن اشا المايمىز. وسى رەتتە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنداعى كوشپەلى ءومىر سالتىن ۇستانعان رۋ-تايپالىق جۇيەنىڭ اسەرىن ايتىپ وتكەنىمىز ءجون بولار.
ش. قۇدايبەردىۇلىنىڭ 1911 جىلى جارىق كورگەن «تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» اتتى تاريحي شىعارماسىندا قازاق حالقىنىڭ قايدان شىققانىن بايانداي كەلە، كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ ابىلقايىر حاننان ءبولىنىپ، موعولستانعا كوشىپ كەلۋىن ايتىپ وتەدى. كەرەي مەن جانىبەكتىڭ «ابىلقايىرعا وكپەلەگەن سەبەبىن ءبىزدىڭ قازاق بىلاي ايتادى»، – دەپ شاكارىم قاجى، اقجول ءبيدى قوبىلاندى باتىردىڭ ولتىرگەندىگىن، كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ابىلقايىردان كىنالىنى جازالاۋدى سۇراعانىن، شىعارىلعان شەشىمگە قاناعات تۇتپاعان ەكى سۇلتان حانعا وكپەلەپ، وزدەرىن قولدايتىن رۋ-تايپالاردى ەرتىپ، كوشىپ كەتكەنىن تۇسىندىرەدى. وسى دەرەكتە العاش رەت قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا بايلانىستى دەشتى قىپشاقتىڭ رۋ-تايپالارىن اتاپ كورسەتكەن. اتالعان تايپالار وقيعاعا تىكەلەي قاتىستىرىلىپ ايتىلادى.
دەشتى-قىپشاقتى بيلەگەن ابىلقايىر حان مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىندە پارسىلىق-سوعدىلىق، ياعني وتىرىقشى جۇرتتىڭ مەملەكەتتى باسقارۋ ءداستۇرىن ورناتپاق بولدى. مۇنداي جاعدايعا سول كەزدەگى ەل باسقارۋشىلاردىڭ ءدىني كوزقاراستارى دا اسەر ەتتى. كوشپەلىلەر دۇنيەتانىمىنا قايشى كەلەتىن، وتىرىقشى مادەنيەت جاعدايىندا قالىپتاسقان ءدىني تارماقتار، تاريقاتتار جولىن ۇستانۋعا كوشكەن حان مەن ەل اراسىنداعى جاعداي ۋشىعا ءتۇستى. دالا دەموكراتياسىن قالىپتاستىرعان تۇركىلىك-كوشپەلى دۇنيەتانىم، ءداستۇر قازىرگى ايتىپ جۇرگەن ادام قۇقىعى، ءسوز بوستاندىعى، الەۋمەتتىك تەڭدىك سىندى ۇعىم-تۇسىنىكتەردىڭ ءبارىن قامتيتىن جانە ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىراتىن. ال ابىلقايىر حاننىڭ ۇستانعان تاريقاتى بيلەۋشىگە شەكسىز بيلىك بەرەتىن. يسلام ءدىنىنىڭ كوپتەگەن تارماقتارعا بولىنۋىندە حالىقتار مەن ەلدەردىڭ ۇستانعان سالت-ءداستۇرى مەن تابيعي جاعدايلارىنىڭ اسەرى دە مول. قاراحاندار بيلىگى كەزىندە ءبىزدىڭ جەرىمىزگە كەلگەن يسلام ءدىنى التىن وردانى بەركە حان بيلەگەن تۇستان باستاپ مەملەكەتتىك ءدىن دەپ جاريالانعان كەزەڭنەن بەرمەن قاراي وزبەك حان، جانىبەك حانداردىڭ كەزىندە دە مەيلىنشە قانات جايدى. ءتاڭىر مەن اللانىڭ ءبىر جاراتۋشى ەكەنىن تۇيسىنگەن، اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قومىندا عانا جۇرگەن ەمەس، قانشاما گۇلدەنگەن قالالارىمىز بار بابالارىمىزدىڭ ۇعىم-تۇسىنىگىمەن قابىسىپ، وزىندىك جولى قالىپتاسىسقان اتا دىنىمىزگە اينالعان ەدى.
ەلگە ءجونسىز زورلىق كورسەتسە، حان ەكەنمىن دەپ بىلگەنىن ىستەسە، «حان تالاپاي» جاسايتىن، ەلدى سول ەلدىڭ ءوز اراسىنان شىققان بيلەر مەن رۋ باسىلارىنىڭ، باتىرلارى مەن شەشەندەرىنىڭ بەدەلىمەن بيلەيتىن قوعامنىڭ بولعانى كەيبىر حان-تورەلەرگە جاقپاي، سونىڭ كەسىرىنەن الاپات يمپەريالار مەن الىپ حاندىقتاردىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇستى ەمەس پە؟!
حان مەن حالىق اراسىن جالعاعان التىن كوپىر – بيلەر مەن رۋ باسىلاردىڭ قولىنداعى بيلىكتى شەكتەۋگە ۇمتىلعان ابىلقايىر حاننىڭ ماقساتى ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتۋ بولعانى انىق. مۇنداي قادام، ارينە، اقجول سىندى حالقىنىڭ ءسوزىن سويلەپ، جوعىن جوقتايتىن، قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىك جولىنان تايمايتىن بيلەردىڭ قارسىلىعىنا ۇشىرادى. ياعني ابىلقايىر حاننىڭ ساياساتىنا قارسى وپپوزيتسيا قالىپتاستى. ونىڭ باسىندا اقجول اتانعان دايىرقوجا بي مەن كەرەي جانە جانىبەك سۇلتانداردىڭ تۇرعاندىعىن كورەمىز.
بۇكىل دەشتى-قىپشاققا بيلىگىن جۇرگىزىپ وتىرعان ابىلقايىر حان قوبىلاندى باتىردى ايلامەن ايداپ سالىپ، اقجول ءبيدى ولتىرتۋىنەن كەيىن ەل ىشىندەگى ەڭ بەدەلدى بي، حالقىنا حاننان دا قادىرلى بولعان اقجولدىڭ قۇنىن سۇراپ اتقا قونعان ەلگە ابىلقايىر حان دا ەشتەڭە ىستەي المادى. «حالىق قالاسا، حان تۇيەسىن سويادى»، – دەگەن ەلگە حان ادىلدىك جولىنان اتتاپ، قارا كۇشپەن جاۋاپ بەرمەكشى بولدى. كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار باستاپ شۋ وزەنىنىڭ بويى، قوزىباسىعا كوشكەن ەلدى كەلەسى جىلى شاپپاق بولىپ قالىڭ قولمەن اتتانعان ابىلقايىر دەگەنىنە جەتە الماي جۇمباق جاعدايدا قازا تاپتى.
ابىلقايىردىڭ ەل ىشىندەگى داستۇرگە قايشى، جالپى مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسقان جوبا، جۇيەنى وزگەرتىپ، قولىنا ءابساليۋتتى بيلىكتى جيناماق بولعان تۇپكى ساياساتى، ياعني قاراشا حالىق قانا ەمەس، ەل باسقارعان بي، سۇلتاندار مەن باتىر، باعلاندار دا حاننىڭ الدىندا ءلاپپاي تاقسىر دەپ قۇلدىق ۇرىپ تۇراتىن وتىرىقشى جۇرتتىڭ ەرىكسىزدەن جاسايتىن لەپەسىن ەستىپ، تەجەۋسىز بيلىكتى قالادى. كوشپەلى جۇرتتا رۋلاسىپ، اتالاسىپ اۋىل بولىپ قونعان ەل، داۋلەت، دارەجەسىنە قاراماي-اق ءبىر تاباقتان اس ءىشىپ، ويىنداعىسىن ىرىكپەي ايتاتىن، ادىلەتسىز ءىس تۇگىل، جۇيەسىز ءسوز، زورلىقشىل پيعىلدىڭ ءوزىن ايىپتاپ، ارى ءۇشىن ەشتەڭەدەن جاسقانبايتىن، حاننىڭ الدىندا دات تاقسىر دەپ، قاسقايىپ تۇرىپ، «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق»،- دەپ داتىن ايتاتىن، باعىنىشتىلىقتى بىرلىك، ىنتىماق ءۇشىن، بوتەنگە جەم بولماۋ ءۇشىن جاسايتىن، ايتپەسە، تاڭىرىدەن باسقاعا بوي ۇسىنباعان اردا «قازاق» ەمەس پە؟!
مەملەكەتتى باسقارىپ وتىرعان حان مەن رۋ-تايپانىڭ باسشىلارى – بيلەر اراسىنداعى قايشىلىقتى جاعداي ابىلقايىر حاننىڭ تىزەسىنە كونبەگەن رۋ-تايپالاردىڭ كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانعا ەرىپ، قازاق حاندىعىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرۋگە الىپ كەلدى.
ابىلقايىر حاندىعىنىڭ تەرريتورياسىنداعى حالىق «كوشپەلى وزبەكتەر» دەپ اتالدى. ورتاعاسىرلىق تاريحي شىعارمالار «كوشپەلى وزبەكتەر» ەتنوقاۋىمداستىعىندا 92 تايپانىڭ بولعاندىعىن كورسەتەدى. وسى تايپالاردىڭ ءتىزىمىن العاش قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن «مادجمۋ ات-تاۋاريح» شىعارماسىندا قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان جالايىر، قوڭىرات، الشىن، ارعىن، نايمان، قىپشاق، كەرەي تايپالارى العاشقى وندىقتا اتالادى.
قازاق قوعامىن قۇراعان رۋلار مەن تايپالار تاريحىن تەرەڭدەتە زەرتتەۋ – تاريحىمىزدى تۇگەندەۋدەگى ءبىر تىڭ جولى. ءبىز حالقىمىزدىڭ وسى ەرەكشەلىگىن ەسكەرگەندە عانا تاريحىمىز تولىققاندى بولماق.
وتارشىلدىققا تۇسكەن بارشا تۇركى حالىقتارىنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن تۇسىنىكسىز تاريحى قولدان جاسالدى. سوناۋ زامانداردا «باسى باردى يدىرگەن، تىزەسى باردى تىزەرلەتكەن» تۇركىلەردى ماڭگۇرتكە اينالدىرىپ، تاريحي تامىرىن ءۇزىپ، جويىپ جىبەرمەكشى بولعان يدەولوگيا قۇرساۋىنان ءالى دە شىعا الماي وتىرمىز. تاريح ساحىناسىنان ءبىر-بىرىنە بايلانىسسىز كوشە بەرەتىن سكيفتەر، ساقتار، ماسساگەتتەر، عۇندار، تۇركىلەر، ۇيسىندەر، قاڭلىلار، قارلۇقتار، قيماقتار، كەرەيتتەر، وعىزدار ، قىپشاقتار، شىڭعىس قاعان ۇيىستىرعان قاعانات، ماڭعىتتار، قوڭىراتتار، جالايىرلار، مەركىتتەر، نايماندار، كەرەيلەر سىندى تايپالار مەن تايپالىق وداقتار، ۇلىستار، قاعاناتتار مەن يمپەريالاردىڭ قايدان كەلىپ، قايدان كەتكەنى بەلگىسىز، جوقتان پايدا بولىپ، ءبىرىن-ءبىرى الماستىرىپ، قايتادان جوعالىپ كەتىپ وتىرعان حالىقتاردىڭ تاريحى جازىلىپ، كەڭەستىك تاريح عىلىمى سانامىزعا ءسىڭىرىپ كەتتى. اينالىپ كەلگەندە اتالعان تايپالار مەن مەملەكەتتەر ءبىر-بىرىمەن ساباقتاسىپ جاتقان، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسقان ءبىر ەل، ءبىر حالىق ەدى عوي.
ن. اريستوۆ كەيبىرىنىڭ ءتۇپ نەگىزى مىڭ، مىڭ جارىم جىلعا كەتەتىن، ەجەلگى تاريحتان تانىمال بەلگىلى تايپا، رۋلاردىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول اتاۋمەن ساقتالىپ كەلگەنىنە تاڭ قالادى. بۇگىنگى قازاقتا بار رۋ-تايپالاردىڭ كوپشىلىگى ەجەلگى ەتنونيمدەردى كەيىنگى زامانعا جەتكىزۋشى عانا ەمەس، سول باعزىداعى اتا-اۋلەتتەردىڭ ءوسىپ-ونگەن، ءارتۇرلى تاريحي جاعدايلاردا تۇرلەنگەن، سوقتىقپالى زامانداردان بۇگىنگە جەتكەن ۇرپاقتارى. «ارعى تاريحتا تاڭبالانعان اتالى رۋلاردىڭ بارلىعى بۇگىنگى قازاق اراسىنان تابىلادى»، – دەگەن ادىلەتتى عالىم.
قازاق حالقىنىڭ رۋلىق-تايپالىق قاۋىمداستىق ارناسىندا وربىگەن تاريحىن جازۋدىڭ نەگىزى بولعان پ.ي. رىچكوۆتىڭ، ۆ.ۆ. ۆەليامينوۆ-زەرنوۆتىڭ، ا.ي.لەۆشيننىڭ، ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ، شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ، ا.ي. اريستوۆتىڭ، گ.ە.گرۋمم-گرجيمايلونىڭ، مۇحامەتجان تىنىشباەۆتىڭ، الكەي مارعۇلاننىڭ ەڭبەكتەرى. حالقىمىزدىڭ رۋلىق-تايپالىق تاريحىن زەرتتەگەن وسىنداي عالىمدار قازاقستان تاريحىنىڭ تولىققاندى، شىنايى زەرتتەلۋىنە بارىنشا ۇلەس قوستى. «…قىرعىز (قازاق) حالقىنىڭ ءاربىر جەكە رۋىنىڭ شىعۋ تەگىن الدىن-الا زەرتتەمەي، سونداي-اق، ونىڭ كىممەن جانە قانداي ۋاقىتتاردا باس قوسقانىن انىقتاماي قىرعىز (قازاق) حالقىنىڭ تاريحي تاعدىرىنىڭ جالپى كورىنىسىن كوزگە ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس»، — دەگەن م.تىنىشباەۆ.
«قازاق» اتاۋى تاريح ساحىناسىنا شىقپاي تۇرعان ۋاقىتتا قازاق حاندىعىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرىپ، ىرگەسىن قالاعان رۋ-تايپالار مىڭداعان جىلدار بويى جاساپ كەلدى. شىڭعىس قاعاننىڭ تۋىنىڭ استىندا توپتاسقان رۋ-تايپالار كەيىننەن التىن وردا، اق وردا، كوك وردا، نوعاي ورداسى ۇلىستارىنا ۇيىسىپ، دەشتى-قىپشاق جەرىندە اتالى ەلگە اينالدى. مۇسىلمان تاريحشىسى يبن ارابشاحتىڭ (1388-1450) دەشتى-قىپشاق جۇرتى تۋراسىندا «دەشتى-تۇرىك تايپالارى جايلاعان، مالى قيساپسىز، جەرى قۇنارلى ءارى بايتاق، اۋاسى كەڭ، سۋى تازا، اڭى مەن قۇسى مول، ءتورت تارابى بەرىك، وزگەشە ولكە. بۇل تۇرىكتەردىڭ ءتىلى – باي، شەشەن، ءومىرى – مەيلىنشە ىزگى، تۇلعالارى كەلىستى، سىندارلى، تۇرلەرى – شىرايلى، ايرىقشا سۇلۋ. ايەلدەرى – كۇن كەيىپتى، ەرلەرى – اي كەيىپتى، پاتشالارى – باستى، بەكتەرى – كەۋدەلى. اسكەرى – قايتپاس جاۋجۇرەك، عالامات ساداقشى. بۇل جۇرتتىڭ اراسىندا وتىرىك جوق، الدامشى ايارلىق جوق، ارامدىق، قۋلىق-سۇمدىق جانە جوق. ەركىن كوشىپ-قونۋدى اتا سالتىنا اينالدىرعان، وزىنە سەنىمدى، ەشتەڭەدەن جاسقانىپ، قورىقپايتىن ءبىر حالىق»، – دەپ جازىپ قالدىرعان ەكەن.
ءبىز رۋ-تايپالاردان ۇلتقا ۇيىسقان ءبىرتۇتاس قازاق دەگەن حالىقپىز.
بۇگىنگى بارىمىز، بولمىسىمىز تاريحتا جاتىر. «وتكەنىمىزدى بىلمەيىنشە، بولاشاق بولمايدى»، – دەگەن ل.ن. گۋميلوۆتىڭ ءسوزى بار. قازاقستاننىڭ قازىرگى جاڭا الەمدەگى ورنى قانداي؟ بۇرىن قانداي ەل بولىپ ەدىك؟ قازىر قانداي ەلمىز؟ بولاشاقتا قانداي ەل بولامىز؟ مىنا جاھاندانىپ جاتقان الەمدە سانى كوپ، عىلىمى مەن مادەنيەتى دامىعان، جاڭا تەحنولوگيالارعا يە ەلدەر باسقالارىن جۇتىپ قوياتىن زامان كەلدى. سوندىقتان بولاشاقتا قازاق دەگەن ەل، حالىقتىڭ تاعدىرى نە بولادى دەگەن سۇراقتار كىم-كىمدى دە بولسا الاڭداتۋى ءتيىس. سوندىقتان ءبىزدىڭ كارى تاريحتان ۇيرەنەرىمىز كوپ.
تاريح دەگەن ۇلى ۇستاز دەسەك، سول ۇستازدان ساباق الا ءبىلۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى قازاقستان دەپ اتالاتىن تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ءتۇبى ءبىزدىڭ بابالارىمىز قۇرعان ساق، عۇن، تۇركى، جوشى ۇلىسى، التىن وردا، قازاق حاندىعى سىندى مەملەكەتتەردەن باستاۋ الاتىنىن ۇمىتپايىق. بىرلىگىمىز مىقتى بولىپ، ەلىمىزدىڭ مۇددەسىنە ايانباي قىزمەت ەتسەك، اتا-بابالارىمىز قۇرا بىلگەن ۇلى قاعاناتتارداي بولاشاقتا دا الەمنىڭ ماڭدايالدى ەلىنە اينالاتىن بولامىز.
