ەلىمىزدە سوڭعى ۋاقىتتا كۇن تارتىبىندە تالقىلانىپ جاتقان ماسەلە ەنەرگەتيكا جەتىسپەۋشىلىگى جانە ونى شەشۋ ءۇشىن ۇسىنىلىپ جاتقان اەس. اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ قورشاعان ورتاعا اسەرى جانە بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ زيانى تۋرالى ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ، قورشاعان ورتانى باسقارۋ جانە ينجينيرينگ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ب.ع.د، پروفەسسور بەيسەنوۆا رايحان رىمباەۆنا ءتۇسىندىرىپ بەردى.
- رايحان حانىم، ەۋروپا اتوم ەنەرگياسىن تازا، جاسىل ەنەرگيا كوزى رەتىندە تانيدى. ەكولوگيالىق تۇرعىدان بۇل پىكىرگە قوسىلاسىز با؟ قانداي پىكىر بىلدىرەسىز؟
- اەس تەك ەۋروپادا عانا ەمەس دۇنيەجۇزىندە كەڭىنەن پايدالانىلىپ جاتىر. باسقا ەنەرگيا كوزدەرىمەن سالىستىرمالى تۇردە قاراعاندا ارينە اتوم ەنەرگەتيكاسى تازا ەنەرگيا كوزىنە جاتادى. ويتكەنى، ودان شىعارىلاتىن شىعارىندىلار سالىستىرمالى تۇردە كومىر جاعاتىن ەلەكتر ستانتسيالارىنان الدەقايدا تازا. ەلەكتروستانتسيانىڭ وزىندىك پرينتسيپىنە بايلانىستى بولادى. ماسەلەن، اەس-تە ۋران يزوتوپتارىنىڭ ىشكى يادرولارى ارقىلى رەاكتسياعا ءتۇسىپ، جىلۋ ەنەرگەتيكاسىنا اينالۋ پرينتسيپىنە باعىتتالادى. ودان ايتارلىقتاي پارنيكتىك گازدار شىقپايدى. سول سەبەپتى دە، اەس ەڭ تازا ەنەرگيا كوزى بولىپ سانالادى.
- الەمنىڭ دامىعان ەلدەرى قولدانىپ جاتقان اەس ەكولوگيالىق قاۋىپسىز دەپ ايتا الاسىز با؟
- قاۋىپسىز دەگەن تۇسىنىكتى ءارتۇرلى قاراستىرۋعا بولادى. ەگەر ءبىز ونى تۇتىنۋ جاعىنان قاراستىراتىن بولساق، اتوم ەنەرگەتيكاسى ەكولوگيا ءۇشىن ارينە تازا ەنەرگەتيكا. ال ەكىنشى جاعىنان قاۋىپسىز دەپ تولىق ايتۋىمىز ءۇشىن ونىڭ قولدانىلۋىنا ءجىتى قاراۋىمىز كەرەك.
- قورشاعان ورتا ءۇشىن كومىر تۇتىنۋ الدە اەس، قايسىسىن قولدانۋ ەكولوگيالىق تازا ءارى ءتيىمدى؟
- كومىر تۇتىنۋ وتتەگىنىڭ قاتىسىمەن جۇرەتىن جانۋ رەاكتسياسى. كومىر قاتتى وتىن ءتۇرى. ول جانعان كەزدە دە ەشقايدا كەتپەيدى، تەك ءتۇرىن وزگەرتەدى. جىلۋدى قاتتى كومىردىڭ جانۋى ارقىلى الامىز. ارتىنشا ودان كومىرقىشقىل گازى، ازوت ديوكسيدتەرى سىندى پارنيكتىك گازدار شىعادى. ونىڭ بارلىعى زياندى گازدار. ال اتوم ەنەرگەتيكاسى جوعارىدا ايتقانداي ۋراننىڭ ىشكى يادرولىق رەاكتسيالىق بايلانىسىنا ءتۇسىپ، زياندى زاتتار تۇزبەيدى. سوندىقتان قورشاعان ورتا ءۇشىن اەس كومىر تۇتىنۋعا قاراعاندا تازا ءارى ءتيىمدى ەنەرگيا كوزى دەپ تولىق ايتا الامىز.
- اەس سۋدى قانشالىقتى قاجەت ەتەدى؟ ەلىمىزدە اەس سالىناتىن بولسا، ونىڭ بالقاش كولىنە كەرى اسەرى بولمايدى دەپ ايتا الامىز با؟
- قازىر كوبى تالقىلاپ جاتقان قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە كەلگەندە ءبىز ەكسپلۋاتاتسياسى مەن ليكۆيداتسياسىنا بايلانىستى تاجىريبەلى قاۋىپسىزدىك شارالارى جاسالعانىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. قازىرگى رەاكتورلاردىڭ ءبارى جەتىلگەن تەحنولوگيالار ارقىلى جۇزەگە اسادى. سول سەبەپتى اەس وتىن رەتىندە قاۋىپسىز.
يادرولىق رەاكتورلاردىڭ كوپشىلىگىنە سۋ قاجەت. دەسە دە، قازىر گازبەن سۋىتىلاتىن رەاكتورلار دا دامىپ جاتقان كورىنەدى. ودان بولەك باسقا دا تەحنولوگيالاردى قولدانۋعا بولادى. ماسەلەن، سۋدى قاجەت ەتسە دە، جاساندى سۋ قويمالارىمەن سۋىتاتىن ەلەكتر ستانتسيالارى بار. بۇل ارينە الداقايدا قاۋىپسىز. بالقاش كولىنە تولىقتاي اسەرى بولمايدى دەپ كەسىپ ايتا المايمىز. سەبەبى، كەز كەلگەن كاسىپورىننىڭ جۇمىسى ءبىر جاقتى بولمايدى. دەي تۇرعانمەن اتالعان جاڭا تەحنولوگيالىردى قولدانساق، اسەرى مەيلىنشە از بولماق.
- ءوزىڭىزدىڭ جەكە پىكىرىڭىز، اەس سالۋدى قولدايسىز با؟
- قازاقستاندا اتوم ەنەرگەتيكاسىن سالۋدى قولدايمىن. ەگەر دە، تاۋەكەلدەردىڭ الدىن الىپ، ماسەلەلەردى ساراپتاپ، جوسپار قۇرار بولساق مەن ارينە ەلىمىزدىڭ تازا ەنەرگيا كوزىمەن قامتاماسىز ەتىلگەنىن قوس قولداپ قالار ەدىم. الداعى ۋاقىتتا تەحنولوگيا ءتۇرىن تاڭداۋ كەزىندە ءجىتى باقىلاۋعا الىپ، كەلەشەك ءۇشىن ءتيىمدى نۇسقانى قولدانۋىمىز قاجەت.
