ءتۇرلى رەفورمالار قولعا الىنادى

3078
Adyrna.kz Telegram

ەلدە بولعان جاعدايدان سوڭ كوپتەگەن رەفورمالاردىڭ قولعا الىناتىنى ءسوزسىز. تىلىمىزگە دە تولىق كۇش بەرەتىن ۋاقىت كەلدى دەگەن پىكىردەمىن.

ءوز باسىم ورىستىلدىلەردەن «قازاق ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك پە؟» دەپ سۇراسام، كوبىنە «ءيا» دەگەن جاۋاپ الامىن. ويتكەنى سولاي بولۋى ءتيىس. ونى ءبارى بىلەدى. ال «ءتىل ءبىلۋدى وزگە مەملەكەتتەر سياقتى مىندەتتەۋ قاجەت پە؟» دەگەنگە «جوق» دەيدى. نەگە؟ سەبەبى وزدەرىنە ءتيىمسىز.

قازاق ءتىلىن بىلەتىندەردەن ءبىرىنشى سۇراققا «ءيا» دەگەندەرىن ەستيمىن. ال «ءتىل ءبىلۋدى مىندەتتەۋ قاجەت پە؟» دەگەنگە كەيدە «جوق» دەپ تە ايتادى. نەگە؟ ويتكەنى ءتىل ءبىلۋدى مىندەتتەيىك دەسەك، الدىمىزدا كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 2-تارماعى تۇر. ءتىپتى كونستيتۋتسيانىڭ 14-بابىنىڭ 2-تارماعى بويىنشا «ۇلتىنا، تىلىنە قاراي كەمسىتۋشى» رەتىندە كورىنۋىمىز مۇمكىن.

رەسمي قۇجاتتار مەن رەسمي جيىنداردىڭ تىلىنەن باستاپ،
قازاق ءتىلى مەملەكەتتىڭ بارلىق سالاسىندا فۋنكتسيونالدىق تۇرعىدا قاشان ۇستەمدىككە يە بولادى؟ بۇعان جەتۋدىڭ جولى بىرەۋ عانا – ول مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋدى مىندەتتەيتىن زاڭ! بۇنىڭ الگوريتمى دۇرىس قۇرىلسا، يەرارحيالىق جۇيە تارتىبىمەن شىنىمىز دا شىڭىمىز دا قازاق ءتىلى بولادى. ورتاق پىكىر توڭىرەگىندە توپتاسۋ – ول دا دەموكراتيا.

ەڭ باستىسى ءۇمىتتى ۇزبەۋ، العا قاراي جىلجي بەرۋ عوي. رۋحانياتقا ينۆەستيتسيا قۇيۋدىڭ ەل بولاشاعى ءۇشىن شەشۋشى ماڭىزى بار. وسى ورايدا جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنىڭ قارتقوجا ارقىلى رۋحاني بايلىقسىز ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ۇعىندىرعانى ەسكە تۇسەدى. تۇركيادا «ەۋرازيا زەرتتەۋلەرى» ماماندىعى بويىنشا دوكتورانتۋرادا وقىپ جۇرگەنىمدە تىلگە، ادەبيەتكە، ونەرگە دەمەۋشىلىك جاساپ، قولداۋ كورسەتكەن ادامداردى كوپ كوردىم. ءبىزدىڭ ەلدە دە قازىرگى تاڭدا مۇنداي ادامدار ءبىرشاما بار. شۇكىر.

ۇلتقا قىزمەت ەتۋ نامىستى دا تالاپ ەتەدى. ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا ۇلتىن ورگە سۇيرەپ، كەلەر ۇرپاقتىڭ ەستى بولىپ جەتىلۋىن ماقسات تۇتقان وقىعان قازاق ازاماتتارىنا مورالدىق جانە قارجىلىق قولداۋ كورسەتكەن ۇلتتىق بۋرجۋازيا توبى بولدى. مۇحامەتحان سەيىتقۇلۇلى، قاراجان ۇكىبايۇلى، ءابدىراحمان ءجۇسىپۇلى، ءانيار مولدابايۇلى، سالىق ومارۇلى، مەدەۋ ورازبايۇلى، يكە ءادىلۇلى، حاسەن اقايۇلى، ىبىراي اقپايۇلى، اعايىندى بەكمەتتەر، مامان بالالارى تۇرىسبەك، سەيىتباتتال، ەسەنقۇل جانە توبانياز ءالنيازۇلى سىندى قازاق بايلارى ءتۇرلى باعىتتار بويىنشا ەلگە مەيلىنشە ءوز پايدالارىن تيگىزدى. مىسالعا الاتىن بولساق، بىرەۋلەرى مەكتەپتەر مەن مەدرەسەلەر اشسا، ەندى بىرەۋلەرى قانشاما جاننىڭ ومىرىنە وزگەرىس ەنگىزىپ، جوعارعى وقۋ ورىندارىندا وقۋعا جاعداي جاساپ، شاكىرتاقىلارىن دا تولەپ تۇردى. قازاق ءباسپاسوزىنىڭ وركەندەۋىنە دە اتسالىسقاندارى بار.

مۇحامەتحان سەيىتقۇلۇلىنىڭ (ابايتانۋشى قايىم مۇحامەتحانۇلىنىڭ اكەسى) ءۇيى بەلگىلى مادەنيەت قايراتكەرلەرى، جازۋشىلار مەن باسپاگەرلەردىڭ كەزدەسۋلەرى جانە قازاق حالقىن ساياسي ارەناعا، ازاتتىق جولىنا، اعارتۋشىلىققا شاقىرعان ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، ماعجان جۇماباي، مۇحامەتجان تىنىشپايۇلى، حالەل عابباس، سۇلتانماحمۇت تورايعىر سياقتى ءىرى قوعام قايراتكەرلەرى ءۇشىن اشىق بولاتىن. اباي، شاكارىم اۋلەتتەرىمەن، شاكىرتتەرىمەن ءجيى ارالاسىپ تۇرعان. مۇحامەتحان سەيىتقۇلۇلى – «سارىارقا» گازەتى، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى مەن مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ رەداكتسياسىمەن شىعارىلعان «اباي» جۋرنالىن قارجىلاندىرعانداردىڭ ءبىرى. ول كوپتەگەن اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناپ، تاريحي-ادەبي مۇرالاردى حاتقا ءتۇسىرىپ، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني دامۋىنا ىقپال ەتتى. «سارىارقا» گازەتى مەن «اباي» جۋرنالىنىڭ دەمەۋشىلەرى قاتارىندا قاراجان ۇكىبايۇلى دا بار. الاشتىڭ وقىعان كوپ ازاماتتارى قاراجان ۇيىندە تۇردى. ال ءابدىراحمان ءجۇسىپۇلىنىڭ ۇيىندە «سارىارقا» گازەتىن، «اباي» جۋرنالىن باسىپ شىعارعان «جاردەم» باسپاحاناسى ورنالاستى. ابايدىڭ تاربيەسىن كورگەن ءانيار مولدابايۇلى بولسا، سول كەزدەگى مەملەكەتتىك بانكتىڭ قازاق اراسىنان شىققان تۇڭعىش قىزمەتكەرى ەدى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ باسشىلىعىمەن «الاش» پارتياسىنىڭ سەمەي وبلىستىق كوميتەتى قۇرىلعان كەزدە ءانيار مولدابايۇلى ونىڭ قازىناشىسى رەتىندە بەكىتىلدى. ءانيار مولدابايۇلى ءوز زامانىندا كورنەكتى قازاق ينتەلليگەنتتەرىمەن تىعىز بايلانىسقان. ءانيار مولدابايۇلىنىڭ ۇيىندە ابايدىڭ قىرقى بەرىلگەنىن ايتا كەتكەن ءجون. حاسەن اقايۇلى دا «قازاق» گازەتىنە قارجىلاي كومەك كورسەتكەن ەكەن. 1915 جىلى «قازاق» گازەتىندە «اۋقاتتى الاش ازاماتتارىنا» اتتى ماقالادا گازەت ىسىنە قارجىلاي جاردەمدەسۋ جونىندە ۇندەۋ جاريالاندى. مامان بايدىڭ ۇرپاقتارى قول ۇشىن سوزعانداردىڭ قاتارىندا بولدى. جەتىسۋدىڭ اتاقتى بايى مامان بالالارى تۇرىسبەك، سەيىتباتتال جانە ەسەنقۇل قاجىلار «مامانيا» مەكتەبىن سالدى. بۇلار قازاق مەتسەناتتارىنىڭ مۇرىندىق بولعان يگى ىستەرىنىڭ ءبىر پاراسى عانا.

الاش قايراتكەرلەرىنىڭ الەۋمەتتىك تىرەگى وسىنداي مەتسەناتتار ەدى. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەسى، تاريحشى ارداق بەركىمباي دا سول كەزدەگى قازاق بايلارىن ارنايى زەرتتەپ ءجۇر ەكەن. الاشتانۋدىڭ اقتاڭداق بەتتەرىن تۇگەندەي بەرگەن دۇرىس.

اسىرەسە بلوگسفەراداعى دەماگوگتار مەن پوپۋليستەرعا ەرمەي، پرەزيدەنتىمىزدىڭ ايتقاندارىنا قۇلاق اسايىق. قايتسەك جۇرت بولامىز؟ جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل. كۇشىمىز بىرلىكتە ەكەنىن ۇمىتپايىق!

قۋانىش جۇمابەكۇلى
ساياساتتانۋشى، "ەۋرازيا زەرتتەۋلەرى" ماماندىعى بويىنشا PhD دوكتورى

پىكىرلەر