1929 жылдың екінші жартысынан бастап Қазақстанда колхоздық қозғалыс қарқынды дамып, партия ұжымдастыруды жүзеге асыруға жұмысшыларды тарта бастады. Ұжымдастыруға күмәнданғандардың барлығын ретсіз «подкулачники» деп атады.
Ұжымдастыру идеясы ең қатыгез тотальды террормен пара-пар болды. Ұжымдастыру жергілікті тұрғындардың жағдайларын ескерместен мәжбүр етіліп, қазақтың ежелгі өмір салтын бұзды. Бірқатар облыстардан шаруалар Иран мен Ауғанстанға қоныс аударды.
1929 жылы алғашқы машина-трактор станциялары (МТС) құрылды. 1931 жылдың күзіне қарай еріктілік пен материалдық қызығушылық қағидаларын бұза отырып, шаруашылықтардың 65% -ы ұжымдастырылды.
1930-1932 жылдары республикада аштық басталды, ол тарихқа «ұлы жұт», халықтың ең үлкен трагедиясы ретінде енді. 6,2 миллион қазақтың 2,1 миллионы өлді, ал 1933 жылға қарай 40,5 миллион ірі қара малының 4,5 миллионы қалды.Ұжымдастыру кезінде миллионнан астам қазақ қоныс аударды. Аштықтан қайтыс болған жергілікті халықтың саны 40 жылдан кейін қалпына келтірілді.
1929-1931 жылдары Қазақстанда қарулы көтерілістер толқыны болды. 80 мыңға жуық адам қатысқан 372 көтеріліс болды. Осы толқулардың нәтижесінде тек 1931 жылы Қазақстаннан шамамен 281 230 шаруа қожалықтары кетті, көтерілістердің 5551 қатысушысы Кеңес өкіметіне қарсы сөйлегені үшін сотталды. Оның 883-і атылды.
Сондай көтерілістердің бірі - 30-жылдардың басындағы Созақ көтерілісі. Ол сол кездегі дереккөздер бойынша «Кеңес өкіметіне қарсы контрреволюциялық қарулы көтеріліс» деп сипатталды.
© qazdauiri.kz
Созақтағы оқиғаларды 1920-1929 жылдары Қазақстан тарихында болған ұжымдастыру, мүлікті тәркілеу, аштық, отырықшы өмірге көшу мәселелерімен ажырамас байланыста қарау керек. Осы немесе басқа түрлендірулерді революциялық жолмен жүзеге асыру қарапайым халықтың наразылығын туғызбай қоймады. Түркістан Орталық Атқару Комитетінің төрағасы Тұрар Рысқұловтың И.В.Сталинге жазған хатынан, күштеп ұжымдастыру дәстүрлі көшпенділер қоғамының бірқатар ережелерін бұзғанын, оны елемеу халықтың наразылығының өсуіне және көтерілуіне алып келгенін аңғарамыз.
Бірақ мемлекеттік саяси басқару (МСБ) офицерлерінің бірі өзінің «жоғары» жаққа жазған баяндамасында мынандай қорытындыға келеді:
- Ұжымдастыру кезіндегі шамадан тыс мәжбүрлеу және сонымен бірге колхоздарды әлсіз басқару наразылық білдірушілердің жігерлі іс-әрекеттеріне әкеп соқтырды.
- Партияның халықтан оқшаулануы, большевиктер үшін күтпеген көтерілісшілер рейдіне әкеп тіреді.
- Аса маңызды уақытта қорқақтың танытқан аудандық партия қызметкерлерінің қашып кетуі.
Оқшауланған наразылықтардан басталып, наразылық біртіндеп жаппай үлкен масштабқа ие болды. Онда бүлікшілер: колхоз дамуын тоқтатуды; кеңестерден бас тартуды; теологиялық оқу орындарын қайтаратын жаңа мектептерді жабуды; комсомолды «атеистер ұйымы ретінде» таратуды; Орталық Азиядағы билікке тек мұсылмандарды ғана қабылдауды талап ете бастады.
© abai.kz
1930 жылдың ақпан айының басында Созақта антисоветтік көтеріліс орын алды. Биліктің 1930 жылы мұсылмандардың қасиетті Рамазан айында діни жораларды жасаған адамдарға қарсы жазалар қолдануы – туындаған наразылықтың бірден-бір себебі болды. Ақпан айында Созаққа жақын Сарт-Сауранбай аймағында 400-ге жуық адам жиналды. Бұл жиында бұрын болыс болып қызмет еткен Сұлтанбек Шолақұлы бірауыздан «хан» болып сайланып, оның басшылығымен бүлікшілердің алғашқы отрядтары құрылды. Олар «Кеңес өкіметі құласын!», «Хан билігі жасасын!», «Жасасын қазақ үкіметі!» деген ұрандарды алға тартты. Кейіннен Созақ көтерілісінің ауданы Түркістаннан Жаңақорғанға дейінгі Сырдария белдеуін қамтыды. Көтерілісшілер жергілікті полицияны қарусыздандырып, мемлекеттік қызметкерлер мен белсенділерді өлтірді.
Көтерілісті басу үшін жақын Ташкенттен жалпы күші 225-ке дейінгі бірнеше әскерилендірілген топтар көшірілді. Жазалау бөлімшелерінің саны жақын елді мекендерден коммунарлар отрядтарымен толықтырылды.
Көтерілісшілер мен жазалаушы отряд арасындағы алғашқы қақтығыс 1930 жылы 12 ақпанда Созақ қаласының маңында болды. Исаев басқарған Шымкент коммунистік отряды көтерілісшілерден жеңілді. 13 ақпанда Никитенко басқарған ОГПУ отряды зеңбіректер мен пулеметтерден оқ атқаннан кейін Созаққа кірді. Көтерілісшілер Шолаққорған ауылына шегінді. 16 ақпанда Созақ аймағында көтерілісшілер мен біріккен мемлекеттік саяси әкімшілік (БМСӘ) әскерлері арасындағы төрт сағаттық шайқас нәтижесінде 400-ге жуық көтерілісшілер қаза тапты, соның ішінде хан Сұлтанбек те бар. 200-ден астам адам тұтқынға алынды. Қалған көтерілісшілер солтүстіктен Шу өзенінің батпақты төменгі ағысына қарай қашты.
126 көтерілісші Созақ ауданында болған көтерілісте, 16 ақпандағы Созақ қыстағы үшiн шайқаста 200 белсендi атылып, 389 адам тұтқындалды. Шайқас кезінде хан және оның қостаушысы болған орталығы талқандалды. Тарихи дерек бойынша, Созақ операциясының нәтижесiнде 290 ат, 20 түйе, 150-дей оқ-дәрiмен атылатын қару, 100 шақты қару қолға түскен.
Жазалау операцияларын Қазақстан БМСӘ-нің бастығы А.Р. Ольшанский басқарды. Коммунарлардың отрядтары Ольшанскийдің нұсқауымен Созақ көтерілісіне қатысқан сотсыз және тергеусіз күдікке алынған, тіпті жазықсыз адамдарды атып тастады. Көтерілісшілер сол жылдың көктемінде жеңіліске ұшырады. Көтерілістің идеологы ирандық Ассадулла Сафар 1930 жылы 3 наурызда Алматыдағы БМСӘ комендатурасында атылды. Большевиктерден қашып құтылған кей көтерілісшілер Басмачи отрядтарын құра бастады. Олардың кейбіреулері мезгіл-мезгіл Кеңес өкіметімен күресуге тырысып, 1931 жылы ғана толығымен жойылды. Көтерілістің басқа қатысушыларын қудалау 1938 жылға дейін жалғасты.
«Адырна» ұлттық порталы
