Саясаттың ойыны қаншама адамды зардап шектірді?! Салдарынан қуғынға ұшырап, күйе жағылып, қара тізімге де енгендер көп болды. Алайда ақиқаттың ашылар уақыты мен саяси қуғын-сүргін құрбандарының ақталар сәті бүгін келіп жетті. Сондықтан саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі жұмыс тобының мүшесі, тарих ғылымдарының докторы, профессор, Е.А. Букетова атындағы Қарағанды университетінің Этномәдени және тарихи-антропологиялық зерттеулер орталығының директоры. Зәуреш Ғалымжанқызымен сұхбат жүргіздік.
- Зәуреш ханым, саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі жұмыс тобының мүшесіз. Өзіңіз басы қасында жүрген комиссияның бүгінгі нәтижелері қандай?
- Тәуелсіздік алғаннан кейін елімізде 1993 жылы «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы заң» қабылданды. Ал ҚР Президентінің 2020 жылғы 24 қарашадағы № 456 Жарлығына сәйкес Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия құрылды. Бұл комиссияның негізгі міндеті кеңестік кезеңдегі саяси қуғын-сүргін құрбандарының барлық санаттары үшін тарихи әділеттілікті қалпына келтіру екені белгілі. Алдына қуғын-сүргін құрбандарының бірыңғай республикалық дерекқорын құру міндетін қойып отыр. Мемлекеттік комиссияны қолдау үшін Жобалық кеңсе де құрылып, жұмысын бастады.
2021 жылдың басынан бері ғалымдар арнайы рұқсат алып, бір жылдан астам уақыт ішінде көпшілігі жабық, ведомстволық және мемлекеттік мұрағаттарда кеңестік кезеңдегі (1920-1950 жылдар) жаппай қуғын-сүргінге қатысты мәліметтерді жинақтап келеді. Осы аралықта қаншама еңбектер жазылды, десеңізші?!.
2021 және 2022 жылдары Қазақстан Республикасы Президентінің жариялаған тапсырмалары аясында 10 жұмыс тобы мен екі кіші комиссия жұмыс істеді. Оларға Қазақстан Республикасының жетекші ғалымдары – тарихшылар мен заңгерлер тартылды. Зерттеу барысында олар қуғын-сүргін құрбандарының иеліктен айырылған байлар, шаруа қожалары, шаруалар көтерілістеріне қатысушылар, босқын қазақтар, жер аударылған халық өкілдері, лагерь тұтқындары, әскери тұтқындар, Қазақстанның азаттығы, тәуелсіздігі мен аумақтық тұтастығы үшін күрескендері және басқа санаттарын зерттейді. Сондай-ақ, Қазақстан Республикасында 17 өңірлік комиссия ұйымдастырылды.
Бүгінгі күні тарихшылар саяси қуғын-сүргін құрбандарының ақталмай қалған деректер қорын жасаумен айналысуда. Құжаттарды зерделегеннен кейін ғалымдар қуғын-сүргінге ұшырағандардың толық бейнесін қалпына келтіреді және саяси қуғын-сүргін құрбандарының қазақстандық бірыңғай республикалық деректер базасы құрылады деп сенеміз. Оңалту тез, бірақ бір реттік процесс емес. Мұндай материалдарды дайындау үшін белгілі бір уақыт қажет.
Жалпы, соңғы 80 жылдағы саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау процесін 5 кезеңге бөліп көрсетуге болады:
- бірінші. оңалту кезеңі – 1953-1960 жылдар;
- оңалтудың екінші кезеңі – 1989-1990 жж.;
- үшінші кезең – 1993-1998 жж.;
- төртінші кезең – 2000-2014 жылдар;
- бесінші кезең – 2020 жылдан бастап.
Мемориалдың ресми ақпараты бойынша, 1954-1965 жылдар аралығында 500 мыңға жуық адам оңалтылды. 1960-1978 жж. Қазақстанда 7112 азамат ақталды.
Бүгінгі таңда ғалымдар саяси қуғын-сүргін құрбандарының ақталмаған санаттарын анықтап, оларды ақтау жолдары мен шаралары туралы ұсыныстар жасады. Осы уақытқа дейін ақталмай келген саяси қуғын-сүргін құрбандарының қазақстандықтардың электронды базасы қарқынды түрде жасалуда. Ғалымдар мен заңгерлердің жасаған тұжырымдары негізінде арнайы мұрағаттар мен мемлекеттік мұрағаттар қорындағы құпиясы жоқ материалдарды қосымша зерделеу, мұрағат құжаттарын құпиясыздандыру жұмыстары аяқталады деп сенемін. Бірақ бұл жұмыс бір реттік науқан болмауы керек және болмайды да деп ойлаймын. Бұл жылдар бойы жүргізілген зерттеу жұмысы. Өйткені тарих асығыстық пен мәжбүрлі процестерді ұнатпайды.
Құжаттарды құпиясыздандыру бойынша ауқымды жұмыстар жүргізілуде. Бұл да уақыт пен байыпты аналитикалық жұмысты қажет ететін өте күрделі процесс. Сонымен қатар, белсенді архивтік-іздестіру және зерттеу жұмыстары жүргізіліп келеді. Атап айтқанда, тарих және этнология институтының ғалымдары, Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссияның жобалық кеңсесі 1920-1950 жылдардағы жаппай саяси қуғын-сүргінге негіз болған құқықтық актілер мен құжаттардың екі томдық жинағын басып шығарды. Осы тектес құжаттар топтамаларын ғалымдар құрастыруда және көптеген ғылыми топтардың жинақтары дайындалып, техникалық редакциялау сатысында тұр. Ал бұл бүгінде ғалымдар жасап жатқан жұмыстың аз ғана бөлігі...
- Сіз НКВД ГУЛАГ-тың 26 лагерінде болған, ақталмаған қазақстандық құрбандар мен зардап шеккендердің, сондай-ақ. Олардың отбасы мүшелерінің ұсыныстарын әзірлеу жөніндегі жұмыстобының мүшесісіз. Қазіргі таңда қандай жаңалық бар?
- Мен «20 ғасырдың 20-50 жылдарындағы Қазақстандағы жаппай саяси қуғын-сүргін және оңалту процестері: бірыңғай деректер базасын құру» жобасын іске асыру үшін НКВД ГУЛАГ-тың 26 лагерінде болған саяси қуғын-сүргіннің ақталмай қалған құрбандарын, сондай-ақ олардың отбасы мүшелерін ақтау бойынша ұсыныстар әзірлеу жөніндегі VIII жұмыс тобының құрамында жұмыс істеймін. Біз қазақстандық ГУЛАГ лагерлерінің қорларындағы тұтқындардың жеке істерін зерделеу жұмыстарын жүйелі түрде жүргіздік, ақталмайтын саяси тұтқындардың электронды деректер базасын құрастырдық. Мұрағатта жұмыс істей отырып, біз Қазақстан Республикасындағы қазақ ГУЛАГ лагерлерінің материалдарын да, Ресей Федерациясының мұрағат қорларын да зерттедік.
Ресей Федерациясының Мемлекеттік мұрағатынан Р-9414 қорының материалдары зерттелді. Бұл қордың құжаттарында Қазақстандағы ГУЛАГ лагерлері туралы көптеген мұрағаттық материалдар бар.
Біздің топ «ГУЛАГ жүйесіндегі Қарағанды еңбек лагері» құжаттары мен материалдар жинағын дайындады. Оны құрастырушылардың қатарында мен және магистр А.У. Әупенова болды. Біз 500 беттен астам материал дайындап шықтық. Ол Қарағанды облысының мемлекеттік мұрағатының, Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің Қарағанды облысы бойынша басқармасының мұрағаттық дереккөздеріне сәйкес дайындалған. Осы күзде бұл еңбек жарыққа шығып, мұрағаттық құжаттардың орасан зор жиынтығы ғылыми айналымға енгізіледі деп сенемін. Жүйелеу және дайындау кезеңінде Қазақстанның басқа ГУЛАГ лагерлері туралы тағы бір деректі жинақ тұр. Бұрын Қазақстанда республикалық және бұрынғы одақтық мұрағат қорларынан мұндай мұрағаттық басылымдар болмаған. Қайталап айтамын, көптеген жұмыс топтары осындай жинақтарды дайындады, олар түпкілікті пысықтау және ашық баспаға дайындау сатысында тұр.
- Сіздің ойыңызша, үкімет саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған мұражайларды қаншалықты дамытуда? Мұражайларда материалдар толықтай жеткілікті ме?
- Менің ойымша, бұл процестер әлі даму сатысында. Бізде Қазақстанда АЛЖИР, ҚАРЛАГ тарихы бойынша жақсы мұражай кешендері бар. Іс жүзінде барлық облыстық тарихи-өлкетану мұражайларында білуімше, бұл мәселе бойынша арнайы залдар мен экспозициялар да бар. Меніңше, алдағы уақытта мұндай жұмыстар жандана түсері сөзсіз. Алайда тарихтың ақиқатын келер ұрпаққа көрсету үшін ақты ақ деп танытуымыз керек. Мұндайда мұражайлар керек-ақ. Мұражайлардағы материалдар толықтай жеткілікті болу үшін саяси қуғын-сүргін құрбандары да толықтай ақталуы қажет. Ал оларды ақтау бір реттік науқан болмауы керек. Толық зерттеп, ақталғаннан кейін ғана ғалымдар еңбегі де нәтижеге жетпек.
- Иә, елімізде саяси-қуғын-сүргін құрбандарына арналған бірнеше мұражай бар. Ал сол мұражайлар жастарға қалай дәріптеліп жүр? Бұл туралы тарихшы ретінде не айтасыз?
- Мен Е.А. Бөкетова атындағы Қарағанды университетінің студенттерімен жұмыс істеймін. Қазір тарихқа белсенді қызығушылық танытатын шығармашыл жастар өте көп. Сондықтан оларда ХХ ғасырдағы саяси қуғын-сүргін туралы белгілі бір түсінік қалыптасқан. Оның үстіне қазір бұл үдерістер бұқаралық ақпарат құралдарында, әлеуметтік желілерде, жалпы қоғамда қызу талқылануда. Әрине, мен өзім кеңестік кезеңдегі тарихшы болғандықтан дәрістер оқып, бұқаралық ақпарат құралдарында, соның ішінде облыстық телеарнамыздың түрлі арналарында сөз сөйлеп, мақалалар жазып, конференцияларда, кеңестерде, семинарларда, студенттер мен мектеп аудиторияларында дәріптеп жүремін. Алайда бір ғана адам емес, барлық тарихшы саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтауымыз керек және олардың барлығын жастарға насихаттауымыз қажет.
- Бүгінде саяси қуғын-сүргін құрбандары әлі де толықтай ақталып болған жоқ. Олардың толық ақталуына не кедергі?
- Әрине, саяси қуғын-сүргін құрбандарының әлі ақталып үлгермеген елеулі бөлігі бар. Дәл осы тапсырмамен, яғни құрбандарды толық ақтау үшін Мемлекеттік комиссия мен оның жұмыс топтары құрылды. Онымен, саяси қуғын-сүргін құрбандарының барлығы тез ақталып кетті деген сөз емес. Олардың толықтай ақталуына бірнеше кедергі бар.
Мәселен, біз ГУЛАГ лагерлерінде болған және 1926 жылғы РКФСР Қылмыстық кодексінің 58-бабы «Контрреволюциялық қылмыстар» бойынша жазасын өтеп шыққандарды саяси қуғын-сүргін құрбандары ретінде жатқызамыз. Ал тұтқындардың өте үлкен тобы осы заң бойынша сотталған. Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің 1932 жылғы 7 тамыздағы «Мемлекеттік кәсіпорындардың, колхоздар мен кооперативтердің меншігін қорғау және қоғамдық (социалистік меншікті) нығайту туралы» қаулысы бойынша олардың көпшілігі қалпына келтірілмеді. Адамдар да басқа нормативтік мемлекеттік-партиялық құжаттар немесе КСРО ОГПУ-НКВД-МВД бұйрықтары және басқа да билік құрылымдарының осыған ұқсас шешімдері, ОГПУ бұйрықтары және тағы басқа негізде мүлде заңсыз сотталды. Мысалы, қазақ ГУЛАГ лагерлеріндегі саяси тұтқындардың толық деректер базасын жасау ұзақ және тыңғылықты жұмысты қажет етеді.
КСРО ОГПУ-НКВД-МВД еңбекпен түзеу лагерлерінде (ИТЛ) ұсталған тұтқындардың саны әлі анықталған жоқ және бұл әлі де мүмкін болмай отыр. Өйткені, тұтқындар үнемі бір аймақтан көшіп келген. Оның үстіне мұрағат материалдарын талдау барысында ГУЛАГ лагерлерінде тұтқындар құрамының 70%-ы бірнеше рет жаңартылғанын анықтадық. Сонымен қатар, ГУЛАГ тұтқындарының арасында айтарлықтай бөлігі контрреволюциялық қылмыстар үшін сотталғандар болды. Сондай-ақ, олардың саны жыл санап өсті. Атап айтсақ: 1934 жылы - 135190 адам (тұтқындардың жалпы массасының 26,5%) болды; 1946 жылы - 333 883 адам (қазірдің өзінде барлық тұтқындардың 59,2%).
Қазақ ГУЛАГ лагерлеріндегі тұтқындардың осы санатының ішінде КСРО-ның барлық ұлттың өкілдері болды: орыс, украин, белорусь, қазақ, өзбек, түрікмен, тәжік, қырғыз, татар, эстон, еврей, неміс, поляк, фин, литвалықтар, латыштар, грузиндер, армяндар, әзірбайжандар, башқұрттар және тағы басқалары да болды. Мысалы, 1954 жылы Степлагта КСРО-ның 33-тен астам ұлтының өкілдері болды. Олардың көпшілігі қазақстандықтар емес еді. Кеңестік қуғын-сүргін механизмі әртүрлі республикалардағы адамдарды бір лагерьден екіншісіне көшіретіндей етіп құрылды.
Кеңестік дәуірде, әсіресе, сталиндік кезеңде қарсыластарына қарсы қозғалған тергеу және сот істерінде әділеттілікті сақтау, заңдылық және қалыпты сот төрелігін жүзеге асыру туралы жалпы айту мүмкін емес. Сол кезеңдегі құқық қолдану тәжірибесі бұл ұғымдардан тыс болды. Одан кейін олар жаппай айыптаулар мен қуғын-сүргіндерге идеялық-саяси негіз болған «революциялық мақсатқа сай», «революциялық заңдылық», «таптық жау», «қоғамдық қауіпті элемент» және тағы басқа ұғымдарды басшылыққа алды. Көптеген адамдар қуғын-сүргінге ұшырады, олар көбісі жазықсыз сотталған немесе айыптау құрбандары болды. Сондықтан, қайталап айтамын, саяси қуғын-сүргін құрбандарының барлығын ақтау ұзақ және күрделі процесс.
Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының Құқықтық статистика департаментінің мұрағаттағы жұмыс тәжірибесі көрсетіп отырғандай, ГУЛАГ лагерлеріндегі тұтқындардың электронды базасын құру жұмыстары әлі аяқталған жоқ. Қазақстандық ГУЛАГ лагерьлерінің тұтқындарының осындай электронды деректер базасын құру аяқталғаннан кейін Қазақстан Республикасы прокуратурасы қызметкерлерінің көмегімен салыстырмалы талдау жұмыстарын жүргізу қажет. Мысалы, саяси қуғын-сүргін құрбандарын – ГУЛАГ лагерлерінің тұтқындарын саяси оңалту жөніндегі біздің топтың бағыты бойынша жұмыс көп жылғы ізденіс пен аналитикалық зерттеулерді қажет етеді. Оны 2-3 жылда зерттей салу мүмкін емес.
- Саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау мәселелерін жан-жақты зерттеп, шешуге мемлекет тарапынан қандай да бір көмек бар ма?
- Саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау үшін мемлекет те, біз тығыз байланыста жұмыс істейтін Жобалық кеңсе де ғалымдарға үлкен көмек көрсетуде. Зерттеу үшін бізге құпия мұрағаттарды қарауға рұқсат берілді. Сондай-ақ, мемлекеттік және ведомстволық мұрағаттардың құпия қорларында жұмыс істеуге құқығымыз бар. Құрбандарды зерттеуге арналған үлкен ауқымда жұмыс атқарылып жатыр, жүздеген ғалымдар тартылуда. Бұл болашақта ғылыми еңбектерде, монографияларда және публицистикалық еңбектерде өз жемісін беретіні сөзсіз.
Ғалымдар мен зерттеушілер Мемлекеттік комиссияның табандылығының арқасында Қазақстанда мұрағаттық төңкеріс ақыры басталғанын айтады. Саяси қуғын-сүргін туралы материалдардан арнайы қорлар жасақталуда, жабық кеңестік мұрағаттарға түгендеу жүргізілді, цифрландыру басталды және саяси қуғын-сүргін туралы құжаттарды құпиясыздандыру жеделдетілді және осындай сияқты көптеген іс атқарылуда. Мемлекеттік комиссия мүшелері мен жұмыс топтары құқық қорғау органдарына өздерінің жабық қорларының құпиясын ашуға көмектеседі. Атап айтқанда: халықаралық критерийлер негізінде ғылыми-құқықтық тұрғыда Кеңес үкіметінің саяси қуғын-сүргіндері туралы өздері сақтаған құпия материалдарды құпиясыздандыру қажеттілігін негіздейді. Жобалық кеңсе Мемлекеттік комиссияның жұмыс топтарымен, өңірлік комиссиялардың жұмыс топтарымен жүйелі түрде әдістемелік кеңестер, масштабтау семинарларын өткізеді, ғылыми конференциялар, дөңгелек үстелдер ұйымдастырады және оларға қатысады, өзекті және туындайтын мәселелер бойынша консультациялар жүргізеді.
Осыдан-ақ, жұмыс көп екенін көруге болды. Бұл қоғамның алдында қойған міндетімізді, кеңестік кезеңдегі саяси қуғын-сүргін құрбандарының барлық санаттарына қатысты тарихи әділеттілікті қалпына келтіруді жүзеге асыруға мүмкіндік береді деп сенемін.
Сұхбатыңызға рахмет!
Сұхбаттасқан Дана Нұрмұханбет
«Адырна» ұлттық порталы
