Dúıim túrki dúnıesiniń bıylǵy mádenı astanasy bolyp jarııalanǵan Kastamoný topyraǵynda nebir kenen oıly kemeńgerler ómir súrgen kórinedi. Solardyń biri – aı-juldyzdy baıraqty Anadoly jurtyna aty máshhúr tulǵa sheıh Shaban-ı Velı. Kóne shahar bizdi osynaý aıtýly tulǵanyń «Gelıshınız gúle-gúle, Gıtıshınız gúle-gúle...» degen áýezdi shýmaqtarymen qarsy aldy. Qazaqshalap tótesinen qaıyrsaq, keremetterge toly kentimizge kúlip kelip, kúlip ketińiz degeni ǵoı. Jaryqtyqtyń jarym yrystaı jaqsy sózderi shahardy sharlap júrgen barlyq avtobýstardyń mańdaıshasyna jazylǵanyn baıqadyq. Biz muny qonaqjaı kastamonýlyqtardyń qoshemetshil kóńilderiniń kórinisindeı qabyldadyq.
Túrkııanyń týrıster qumyrsqanyń ıleýindeı qujynap baryp Qara teńizdiń telegeı sýyna shomylatyn ońtústiginde emes, aýa raıy salqyndaý soltústiginde ornalasqan Kastamonýdyń irgetasy tym ilgeride, jyl sanaýǵa deıingi este joq eski zamandarda qalanypty. Ártúrli taıpalar mekendegen bul aımaqty antıkalyq dáýirde Paflagonııa dep atapty. Arydan jetken osynaý onomastıkalyq ataýdyń tikeleı aýdarmasy sarymsaq ıisti halyq uǵymyn bildiretinin estigende eriksiz eleń ettik. Sóıtsek munda kúni búginge deıin sarymsaqtyń eshbir jerdegige uqsamaıtyn erekshe tuqymy ósiriledi eken. Mine, másele qaıda jatyr.
Kimder kelip-ketpegen kıeli ólke. Talaı syr búkken taý-tasynan ejelgi parsylardyń da, ellınderdiń de, rımdikterdiń de, seljúkterdiń de tańbalanǵan izderin tabasyń. Birese rımdikter, birese vızantııalyqtar bılegen. Áıgili Ámir Temir de jaýlaǵan. Aqyry ataqty Osman ımperııasynyń quzyryna qaraǵan. Sodan beri Túrkııanyń quıqaly bir pushpaǵy, oıly-qyrly úlken provınııanyń ortalyǵy. Tek týrızm kenjelep damyǵandyqtan onyń kóne tarıh kómbesi ǵana emes, tańǵajaıyp tabıǵaty suqtandyrar sulýlyqqa tunyp turǵanyn kópshilik bile bermeıdi. Sondyqtan Kastamonýǵa túrkilerdiń mádenı astanasy mártebesin áperýdegi túpki maqsat – osyndaǵy mol rýhanı mura men eleýge turarlyq eskertkishterdi adamzattyń ortaq ıgiligine aınaldyrý bolsa kerek. Qaı jaǵynan alyp qarasańyz da quptarlyq qareket.
* * *
Bir jylǵa bolsa da bar túrkiniń bas kenti atanyp, baǵy janǵan Kastamonýǵa alystan at sabyltyp jetken qazaqstandyq, qyrǵyzstandyq, ózbekstandyq, ázerbaıjandyq, tatarstandyq jáne gagaýzııalyq jýrnalısterdi Túrkııa mádenıet mınıstrligi men jergilikti bılik ókilderi qushaq jaıa qarsy aldy. Aıtýly oqıǵaǵa arnalǵan saltanatty sharada týysqan túrki memleketteriniń týy jelbirep, taǵdyrdyń jazýymen jan-jaqqa tarap, san túrli saıası sebeptermen bir-birinen ajyrap qalǵan qardashtardyń qarym-qatynasyn qaıtadan jandandyrýǵa baǵyttalǵan ıgi tilekter tıegi aǵytyldy.
TÚRIKSOI uıymynyń Bas hatshysy Dúısen Qaseıinov árbir el álemge ózderiniń tól mádenıeti arqyly tanylatynyn alǵa tartty. Óıtkeni órkenıet tóri óner-bilimi órge basqan ulttarǵa ǵana usynylady. Bul – qarapaıym tirshilik qaǵıdasy. Endeshe bizdiń halyqtarymyz da qoldaryndaǵy qundylyqtaryn baǵalap qana qoımaı, bazarlaı bilýi qajet.
Túrkiniń bary men joǵyn túgendeýge tıis halyqaralyq uıym basshysynyń aıtýy boıynsha, ótken jyldarda birsypyra sharýanyń basy qaıyrylypty. Aýqymdy baǵdarlama aldaǵy ýaqytta sátimen jalǵasa bermek. Buıyrsa, Kastamonýda baýyrlastar basyn biriktiretin biregeı shara retinde naýryz meıramy toılanady. Basqa da mándi májilister barshylyq.
«Tas túsken jerine – aýyr» bolatyny beseneden belgili. Demek, túrkııalyqtar tarapynan júrgiziletin uıymdastyrý jumystarynda irkilis bolmaǵany jón. Osy oıymyzdy sezgendeı Túrkııanyń mádenıet jáne týrızm mınıstri Nýman Kýrtýlmysh búginde josparlanyp qoıylǵan jıyndardyń bári joǵary deńgeıde ótetindigine senim bildirdi. Ol úshin qajet barlyq jaǵdaı jasalynbaq.
* * *
Birden baıqalǵany, Kastamoný taýdy jaryp, tasty buzyp arna salǵan saı-salany qýalaı salynypty. Qalany qaq jaryp Qarashomaq ózeni aǵady. Uzyn sany 19 aýdannan turatyn provınııa ortalyǵy. Munda 114 myń adam turady.
Jýrnalıst aǵaıyndar avtobýsqa mingennen aýyz jappaı atamekeniniń artyqshylyqtaryn aıtqan jol bastaýshymyz Mustafa Chagyrdyń áserli áńgimesin tyńdaýdyń ózi bir ǵanıbet. Onyń sózine sensek, arysy alyp planetamyzda, berisi berekeli Anadolyda Kastamonýǵa jeter jer joq. Durys qoı. Otanǵa oda arnaýdy kim jek kórsin. Atajurtyn ardaqtaǵan aqjúrek azamatqa súısine qaradyq. Ustazyna uıyǵan uǵymtal oqýshydaı onyń ońdy-soldy keltirgen derekteriniń kerektisin qoıyn dápterimizge qondyrdyq.
Sondaǵy keıbir mándi málimetterdi keltire ketsek bylaısha kestelenedi. Aımaqtyń ekonomıkasy negizinen aýyl sharýashylyǵyna arqa súıeıdi. Atalmysh saladaǵy shyǵarylatyn taýar kólemi ishki jalpy ónimniń 40 paıyzyn quraıdy. Tabystyń qalǵan bóligi aǵash óńdeý ónerkásibinen, mal baǵýdan, balyq aýlaýdan jáne mys óndirýden túsedi. Aýyldyq eldi mekender sany jóninen elde ekinshi oryn alady. Óńir malshylarynyń ózindik maqtanyshyna aınalǵan Dadaı ylqylarynyń dańqy alysqa taraǵan.
Teńiz deńgeıinen 780 metr bıiktikte qonys tepken Kastamoný ólkesi órkeshti taýlarmen órnektelip, qaraǵaıly, qaıyńdy, arshaly, shyrshaly qalyń orman-toǵaılarmen qorshalǵan. Ósimdikterdiń ózge túrlerine de baı.
Bul jaqqa keletin týrısterdi nemen qyzyqtyrýǵa bolady? Olar birinshi kezekte mádenı-tarıhı oryndarmen tanysa alady. Aq basty shyńdardyń aıasynda shańǵy teýip, ań aýlap, atpen serýendep, bıik quzdarǵa órmelep jáne basqa da ańsary aýǵan istermen aınalysady. Arasan sýlarynda em qabyldap, densaýlyqtaryn túzeıdi. Aban, Bozqurt, Jıde, Doanıýrt, Inebalý jaǵajaılarynda kúnge kúıedi. Kúre taýyndaǵy 160-220 mıllıon jyldyq «Ilgarını» úńgirine kirip, Valla, Shataq, Horna, Irsızlar shatqaldaryn sharlaıdy. On metrlik bıiktikten qulap aqqan Ilydja sarqyramasynyń qysy-jazy 23 gradýstan tómen túspeıtin basseınine baltyr batyrady. Áıteýir ár nársege áýes qydyrympaz qaýymnyń ishin pystyrmaıtyndaı qyzyqtarǵa keneltetin nysandar jeterlik.
* * *
Kóneniń kózindeı tarıhı oryndardy tamashalaý saıahatyn sonaý HV ǵasyrda boı kótergen Ismaıl beı kúlıesinen bastadyq. Osman ımperııasy tusynda osynda ámir júrgizgen jandar áýletiniń sońǵy ókili Ismaıl myrzanyń qurmetine kerege kergen keshen quramyna meshit, medrese, meıramhana, hamam, kerýen saraı kiredi. Aýlada ámirshiniń jaqyn-juraǵattary jerlengenin aıǵaqtaıtyn qulpytastar qaraıady. Eski meshit esiginen engen boıda ımandylyq ıirimderi tereńine tarta jóneledi. Ishi jyp-jyly. Namaz oqıtyn bóligi sharıǵat sharttaryna saı jabdyqtalǵan. Ashanasynda qonaqtarǵa tamaq berilgen. Taǵy bir bólmesine qoıylǵan taqtadaǵy jazýlarǵa qaraǵanda, munda qazir de Islam dáristeri oqytylatyn tárizdi.
Meımanhanasynda ertede alystan kelgen kerýenshiler úsh kún jambasaqy tólemeı-aq tegin jatyp, tamaqtanatyn tártip bolǵan. Tipti túıelerge arnalǵan oryn-jaıda olardyń ústine artylǵan júkteri tarazyǵa tartylǵan. Salmaǵy tıisti mólsherden asyp ketse, mal ıesine aıyppul salynǵan. Keshendi salǵan qurylysshylardyń jýynyp-shaıynýyna arnalǵan monsha qazir aq mataǵa aıshyqtap túrli órnek salatyn kásiporynǵa aınalypty. Ras burynǵydaı oıýlardy taspen emes, aǵash basqymen túsiretin tehnologııaǵa kóshipti. Onyń burynǵy-sońǵy tásilderin osyndaǵy mamandar tájirıbe júzinde kórsetti. Jalpy, mundaı kásipshilikke kastamonýlyqtar atamuralary retinde qaraıtynyn bilip qaıran qaldyq.
Budan keıin ile-shala shaǵyn toqyma atelesine soǵyp, sondaǵy úırenshikti óndiristik úrdisterdiń qyr-syryna qanyqtyq. Ózgesheleý óndiris jetekshisi Sevsh Kúngesh hanym un qosylǵan sýda qaınatylǵan maqta jiptiń ábden «pisetindigin» jetkizdi. Mata toqý kezinde jiptiń úzilmeýi basty mindet sanalady. Eger orta jolda osaldyq tanytsa, búkil úderisti qaıta bastaýǵa týra keledi. Bul kúni jergilikti qolónershilerdiń bazarǵa qoıylǵan ulttyq naqyshtaǵy taýarlaryn tamashalap, urpaqtan-urpaqqa jalǵasqan sheberler dástúriniń kindigi úzilmegendigine kýá boldyq.
* * *
HIV ǵasyr týyndysy sanalatyn Mahmud beı meshiti qala syrtyndaǵy taý silemderiniń ortasynda ornalasqan. Aınalasyndaǵy shaǵyn aýylda 25 otbasy tútin tútetip, kúndelikti tirshiligin kúıtteıdi. Ǵasyrlar synyna syr aldyrmaǵan ǵımarattyń syrty – tas, ishi – aǵash. Eń ǵajaby, birde-bir shege qoldanylmaǵan. Birinshi qabatynda erler, ekinshisinde áıelder, úshinshisinde bıleýshi tap ókilderi juma namazyn oqıtyn bolǵan. Qazir de sol dástúr saqtalypty.
Jol-jónekeı tóbesi opyrylyp ortasyna túsken atam zamanǵy túrik hamamynyń qırandysyn kórdik. Kónelikterdiń kórnekti nusqasy esepti eskertkishti qaıta qalpyna keltirse bolǵandaı eken. Ókinishke qaraı, qaraýsyz qalǵan syńaıly. Ózimizde de eleńsizdikten joǵaltyp alǵan asyl qazynalarymyz az ba?! Kimge aqyl aıtqandaımyz...
* * *
Tas qabyrǵalary shapqynshylardyń talaı shabýylyna tosqaýyl bolǵan Kastamoný kalesi taý basynda qasqaıyp turǵan has batyrdy elestetedi. Etektegi qalanyń qyr jelkesinen qydıyp qaraýyl qaraǵandaı qalyp tanytatyn qamaldy on ekinshi júzjyldyqtyń jýan ortasynda vızantııalyqtar soǵypty. Átteń, tasqa til bitpegen. Áıtpese áriden qozǵap álimsaqtyń sherli shejiresin sherter edi-aý. Tóbe ústinen tóńirek alaqanǵa salǵandaı anyq kórinedi. Qorǵanysqa qolaıly tus retinde tańdalǵany talassyz.
– Aǵa, anaý jaqqa qarańyzshy! Qasymdaǵy «Qazaqparat» agenttiginiń tilshisi Rızabek Núsipbekulynyń oqystan shyqqan daýsy oıymyzdy bólip jiberdi. Qarasam, qamal munarasynyń ushar bıiginde Qazaqstannyń kók týyn kere ustaǵan bir jigit tur. Jan-jaqtan sheteldik áriptesterimiz jamyraı shýlap, jyly lebizderin bildirip, bizdi quttyqtap jatyr. Tus-tustan fotoapparattar syrtyldap, alqalaǵan áleýmet ájeptáýir ábigerge tústi. Sol sáttegi keýdemizdi kernegen maqtanysh sezimin jetkizý, árıne qıyndaý. Kóńil tolqyp, kóz jasaýrady.
Asqar shyńdy baǵyndyrǵan alpınısteı arsalańdap ortamyzǵa oralǵan aqjarqyn oǵlandy asqan rızashylyqpen baýyrymyzǵa basyp, apyl-ǵupyl jón surastyq.
– Aty-jónim – Azamat Álimbaev. Túbimdi surasańyz, Atyraýdyń týmasymyn. Túrkııanyń Konıa qalasynda oqyp jatyrmyn. Bolashaq teologpin. Bul jerge joldastarymmen birge qydyryp keldim, – dep mán-jaıdy túsindirdi ór minezdi órenimiz.
– Eldi saǵynǵan shyǵarsyńdar...
– Aıtpańyz. Túsimde ylǵı aýyldy kórem. Munda ash júrgen joqpyz. Biraq qazaqtyń qazy-qartasy men jal-jaıasyna tamaq jete me?!
– Qazaqstannyń jalaýyn osylaı ózderińmen ylǵı alyp júresińder me?
– Múmkindiginshe qolymyzdan tastamaýǵa tyrysamyz. Menińshe, qazaqtyń ár balasy qasıetti týymyzdyń qadirin bilýge tıis!
– Atyńa zatyń saı azamat ekensiń! Elge aman-esen qaıtýlaryńa tilektespiz. Bir top qazaqstandyq stýdentpen estelik sýretke tústik.
* * *
Barǵannan qas-qabaǵymyzǵa qarap, qalany emin-erkin aralaýymyzǵa múmkindik jasap baqqan «Kastamoný týrızm» mekemesiniń Gókshen Gedık Sabankaıa bastaǵan qyzmetkerleri ózderiniń ilip alarlyqtaı injý-marjandaryn bizdiń nazarymyzdan tys qaldyrmaýǵa tyrysty. «Qonaq qoıdan jýas qoı», tóredeı kútip, tóbelerine kótergen túrik aǵaıyndardyń kóńilin jyqpaı, jetektep aparǵan jerleriniń bárine bardyq. Ulttyq taǵamdarynyń túr-túrinen dám tattyq. Ataqty «Shekmek halvasyn» jep, ashqyltym aıranyn ishtik.
Eń bastysy, el tarıhyna qatysty eren eksponattar saqtalǵan murajaılarda bolyp, kókeıge kóp oı túıdik. Ásirese Arheologııa mýzeıiniń esiginen engennen-aq Túrkııanyń tuǵyryn bıiktetken uly kósem Mustafa Kemal Atatúrikti Anadoly halqynyń qalaı qurmetteıtinin ańǵardyq. Onyń osy qalaǵa kelýine baılanysty oqıǵalar qabyrǵadaǵy qaptaǵan sýrettermen berilipti. Búkil mıllát ardaqtaǵan qaıratkerdiń kıimderi men tutynǵan zattarynyń birazy kórmege qoıylypty. Basqa zaldardaǵy arheologııalyq qazbalar kezinde tabylǵan mármár tabyttar, ań beıneli músinder, turmystyq qural-saımandar jeti yqylymnyń jetistikterin jarııa etkendeı.
Etnografııa mýzeıi de kirseń shyqqysyzdaı eken. Baıaǵyda qalabasy Sadyq pashanyń úı-jaıy bolǵan ǵımarat ishindegi jádigerler kózdiń jaýyn alady. Olardyń kóbisi Osman dáýirindegi múlik-múkámaldar. Temir shyǵyrshyqtarmen toqylǵan saýyt, sadaq, qanjar, qylysh, selebe sekildi qarý-jaraq arsenaly atasy jaýdan qaıtpaǵan er túrik urpaqtarynyń órshil rýhyn aıshyqtap turǵandaı. Altynmen aptalǵan áıelderdiń áshekeı-úshekeılerimen kúmispen kúptelgen at ábzelderiniń ádemiligine qyzyǵyp aınalsoqtap qalǵan áriptesterimizdiń bólekshe áserge bólengenderin alaburtqan júzderinen ańǵardyq.
Biz basqa da ǵıbrattyq nysandardan kórgen-bilgenimizdiń bárin birdeı baıandap jatqandy artyq sanadyq. Ondaǵy dúnıelerdi kózben kórý kerek.
* * *
Kastamonýdyń irgesindegi Ylǵaz ulttyq parkine barǵanymyzda aq ulpaǵa oranǵan shyń-quzdardy, qar jamylǵan qalyń aǵashty kórip, kórkemdik kókjıegine tamsana uzaq qaradyq. Taý baýraıyndaǵy shańǵy bazasynda qysqy demalys qyzyǵyna batqandardyń qarasy ájeptáýir. Mańaıdaǵy qonaqúıler adamdarǵa lyq toly. Dala tósi yrdý-dyrdý. Shana súıregen bala-shaǵanyń shat-shadyman kúlkisinen jasyl orman jańǵyrǵandaı. Áýe jolymen áıdik shoqyǵa shyǵyp qaıtqan jýrnalıster qaýymynyń da qaǵanaǵy – qaryq, saǵanaǵy – saryq... Altaıy men Alataýy asqaqtaǵan Qazaqstannan kelgendikten keıbir qalamdastarymyzǵa keremetteı kúı keshtirgen bul kórinister bizdi anaý aıtqandaı tańdandyra qoımaǵanyn jasyryp qaıteıik...
Sapar sońyna qaraı Kastamoný qalalyq jýrnalıster qoǵamynyń tóraǵasy Mustafa Erqan Iylmazben kezdesip, ekijaqty paıdaly erkin suhbat qurdyq. Onyń áńgimesinen uqqanymyz, mundaǵy baspasózdiń 150 jyldyq tarıhy bar eken. Qazirgi tańda qalada 13 basylym bar. Eń baıyrǵysy – «Ashyqsóz» gazeti. Kóp oqylatyny – «Kastamoný» únjarııasy. Taralymy shamamen myń danadaı. Buqaralyq aqparat quraldary tegis jekemenshik ıeleriniń qolynda.
Baıypty pikiralysý barysynda qonaqtar da belsendi túrde sózge aralasyp, óz memleketterindegi BAQ ahýaly týraly aıtyp berdi.
* * *
...Kastamonýda kórerlik dúnıeler kópteý kórindi. Túgin qaldyrmaı túgendeýdi gazet kólemi kótermes. Biraz jaıdy jazdyq bilem. Sirá, olar týraly myń ret oqyǵannan bir ret kórgen artyq shyǵar.
Talǵat BATYRHAN,
«Egemen Qazaqstan» Astana – Kastamoný – Astana
